ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن باعالاي الماۋ، ساناسپاۋ ءار كەزدە قوعامداعى شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلۋىنە كەدەرگى بولىپ جاتادى. وسى تۇسىنىكتەن وسى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلە جاتقان جايىمىز بار. وسى قاتەلىكتى كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى دە باسىنان وتكەرگەنىن سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساعاندا تۇسىنە الامىز. ارينە، ول كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ءدىني تانىمىنىڭ وزىندە ءبىر ىزدىلىك بولماعانىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. رۋحاني تۇتاستىعى السىرەگەن حالىقتىڭ سىرتتان ءتۇرلى اعىمدار جەتەگىندە كەتەتىنى بەلگىلى جايت. «الاش» پارتياسى قايراتكەرلەرىنىڭ تۇتاس حالىقتى جۇمىلدىرىپ، سوڭدارىنا ەرتە الماۋىنىڭ استارىندا وسى ءدىن ماسەلەسى جاتقاندىعىنا ءالى كوڭىل بولگەنىمىز جوق.

وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك قوزعاپ، قازاق دالاسىنداعى 17-19 عع. ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاسايتىن بولساق، وندا ءدىني فاكتوردىڭ الاشتىقتاردىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىندە كەدەرگى كەلتىرگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. نەگە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سوڭعى ءۇش-عاسىرداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋادى.

قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ جىكتەلۋىنىڭ باسى ەسىم حاننان باستالىپ، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىمەن» اياقتالعانى، ياساۋي جولى وكىلدەرى-قوجالاردى رۋحاني ساياسي بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىپ، ولاردىڭ رۋحاني باسشىلىقتاعى ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە، رۋلىق تايپالىق جۇيەدەگى باسشىلىقتاعى ورنىن ءار رۋدىڭ تايپانىڭ وزىنەن شىققان وكىلدەرگە بەرۋى بولدى. ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىرادى. ناقشبانديا تاريقاتىن تولىعىمەن قابىل ەتكەن رۋ-تايپالار وزبەكتەندى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن مەكەندەيتىن وزبەك حالقى وسى ساياسي-رۋحاني رەفورمانىڭ جەمىسى. مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى بۇزىلدى. بۇرىنعى قارا – قوجا – تورەدەن تۇراتىن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا حاننىڭ ابسوليۋتتىك بيلىگىنە نەگىزدەلگەن جۇيە قالىپتاستىرىلدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان ارەكەتتىڭ جەڭىسكە جەتۋى ەدى. مۇنىڭ سوڭى قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە وزىنەن سانى از حالىقتان ويسىراي جەڭىلۋىنە اكەلگەنى بەلگىلى. ابىلاي حاننىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىن قايتا قالپىنا كەلتىرمەك بولعان ارەكەتى ءساتسىز اياقتالىپ، مۇنىڭ سوڭى ول كىسىنىڭ دۇنيەدەن كەتۋىمەن اياقتالدى. قازاق دالاسىنداعى وسى تىكە-تىرەستى ءجىتى باقىلاپ وتىرعان رەسەي پاتشالىعى سول 18 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتىنا ءتيىمدى پايدالانعىسى كەلدى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان زەرتتەۋ جۇمىستارى ارقاسىندا، وتارشىلدار، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتپاي تۇرىپ، ونى تولىعىمەن ساياسي تۇرعىدان يگەرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ايقىن سەزىندى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى ول كەزەڭدە قازاق دالاسىن شارلاپ، ونىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن، جالپى رۋحاني، مادەني بولمىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەۋدە بولاتىن.  بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حاندىعى تاريحتان كەتپەي تۇرىپ، قازاق دالاسىن ءدىني-يدەلوگيالىق تۇرعىدان يگەرۋگە باعىتتالعان ارەكەتكە كىرىسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ول ارەكەت ۋفا جانە سيمبيرسك نامەستنيگى و.ا. ينگەلسترومنىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس ءىى ەكاتەرينانىڭ جارلىعى بويىنشا ۋفا قالاسىندا مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ 1789 جىلى اشىلۋىنان باستالدى. ءسويتىپ، العاش رەت قازاق دالاسىن ءدىني-رۋحاني تۇرعىدان يگەرۋگە باعىتتالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى ىسكە قوسىلدى. ول ءدىني باسقارما ورىنبور مۋفتيلىگى دەپ اتالدى[1.104]. ماقساتى – قازاق دالاسىن ءدىني، رۋحاني تۇرعىدان ىدىراتۋ، مۇسىلمانداردىڭ ءدىني نەگىزدە باس كوتەرۋلەرىنىڭ الدىن الۋ ەدى. ول ءۇشىن ارنايى وسى ماقساتقا دايىندالعان مولدالار قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قايشى كەلەتىن ۋاعىزدار جۇرگىزۋگە ءتيىس بولدى. ولار قازاق اراسىنا كىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اجىراتۋعا، تانىم نەگىزدەرىن وزگەرتۋگە كۇش سالدى. ول مولدالاردى قازاق اراسىندا «زاكازنوي مولدالار» دەپ اتادى. ويتكەنى، ءاربىر قازاق اۋلى ولاردىڭ وقىعان قاراجاتى مەن وزگە شىعىندارىن تولەپ، ساتىپ الاتىن. ورىنبور مۋفتيلىگى قازاق اراسىندا ءوزىنىڭ مۇنداي رۋحاني ىدىراتۋشىلىق باعىتىنداعى ارەكتىنىڭ اۋقىمىن مىنا تسيفرلاردان-اق كورۋىمىزگە بولادى. XVIII عاسىر سوڭىندا قازاق اراسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزەتىن 28 احۋن، 969 مولدا، 114 مەشىت، 1921 مۋدارريس بولدى [1.105]. ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى ارەكەتىن قازاق زيالىلارى كورمەي قالعان جوق. ولار قارسى ارەكەت ەتتى. ءدىني تۇلعالار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالدى. مۇنى ءبىز كەنەسارى حاننىڭ رەسەي پاتشالىعىنا قارسى كۇرەسىن قولداعان مارال يشان مىسالىندا كورە الامىز. ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ارەكەتى، تەك ءدىني ۋاعىزبەن عانا شەكتەلىپ قالماي، قولعا قارۋ الىپ كۇرەسۋگە دە شاقىردى. قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىگىندە تۋىلعان مارال يشان رەسەيدىڭ وتارشىل ساياساتىمەن  كۇرەسە ءجۇرىپ، سىر بويىنا كەلىپ، تۇراقتايدى. ساياسي كۇرەستە جەڭە الماسىن سەزگەن ول قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالادى. ول ءدىن ىستەرىن رەسەيمەن ەمەس، بۇحارامەن بايلانىستىرعاندى ءجون سانادى. بۇل ارەكەت ءوز جەمىسىن بەردى[2]. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ولكەسىنىڭ حالقى ءدىني قىزمەتكەرلەردى بۇحارا قالاسىندا وقىتۋدى قولعا الدى. بۇل ارەكەت سىر وڭىرىندە كەڭىنەن ەتەك جايدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وعان مارال يشان ارەكتى تىكەلەي ىقپال ەتكەنىنە داۋ جوق. بۇحارا قالاسىنداعى مەدرەسەلەردە وقىپ، قازاق اراسىنا قايتا ورالعان تۇلعالاردىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ءوسۋىنىڭ كەزەكتى باسپالداعىنىڭ ءبىرى بولعانى انىق. ەڭ باستىسى، بۇحارا قالاسىنا بارعان جاستاردىڭ الدىمەن «مير اراب» مەدرەسەسىنە بارۋىنىڭ ءوزى جاس تالاپكەردىڭ وزگە ءدىني اعىم سوڭىنا ەرمەۋىن قاداعالاپ، ءدىني تانىمىن قالىپتاستىرىپ بارىپ، وزگە وقۋ ورىنا اۋىساتىنىن كورەمىز. ويتكەنى، «مير اراب» مەدرەسەسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، سالدىرعان ياساۋي جولىنىڭ ورتاعاسىرلارداعى كورنەكتى وكىلى، مۇحاممەد شايباني حانعا ءپىر بولعان، ساۋران قوجالارىنىڭ وكىلى بولاتىن. ول جەردە 20 عاسىر باسىنا دەيىن ياساۋي جولى نەگىزىندە ءبىلىم بەرىلىپ كەلدى. ءبىلىم الۋدى وسى وقۋ ورنىنان باستاعان جاستار ودان كەيىنگى وقۋ ورىندارىندا قانشا ءبىلىم السا دا، وزگە اعىم سوڭىنا ىلەسە قويمايتىن. سول سەبەپتى، بۇحارا قالاسىندا وقىپ، ءبىلىم العان سىر بويى احۋندارىنىڭ وي-پىكىرلەرى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان الشاق بولعان جوق. ونى سىر بويى احۋندارىنىڭ مىسالىنان كورە الامىز. الايدا، قازاق حالقىنىڭ ىشىندە ولارعا دا كۇدىكپەن قاراعانىن كورەمىز. وعان مىسال رەتىندە بازار جىراۋدىڭ قالجان احۋنعا ارناعان مىنا ولەڭىنەن كورۋگە بولادى:

جانى ارداقتى جاقسىنىڭ،

كۇندە ءبىرى ءولسىن دەر.

«جانازاسىن وقى» -دەپ-

شاقىرۋشى كەلسىن!-دەر.

«سقات، قۇران شىعارىپ،

مال مەن مۇلكىن ءبولسىن!» دەر.

سول بولىنگەن ولجادان،

«وزگەلەردەن كوبىرەك،

سىباعاما بەرسىن!» دەر.

بۇل مولدالار تىلەگى. [3.162]              

بىراق، بۇحارا قالاسىندا وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن ءدىني تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگى رەسەي تاراپىنان دايىندالعان مولدالاردان ۇلكەن ەرەكشەلىگى بولدى. ولاردىڭ دۇنيە، مال ءۇشىن ەمەس، حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋعا، وزگەلەردىڭ رۋحاني ىقپالىنا ءتۇسىپ قالماۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قىزمەت ەتكەنىن كورەمىز. وراز-مۇحاممەد احۋن بەكەتايۇلى، الداشباي احۋن ەرنازارۇلى، قالجان احۋن بولەكبايۇلى سياقتى تۇرعالار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ناعىز كۇرەسكەرلەر بولدى. بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا «سىر سۇلەيلەرى» دەگەن اتقا يە بولعان اقىن-جىراۋلار شوعىرى دۇنيەگە كەلدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سونىمەن قاتار، بۇحارا مەدرەسەلەرىنەن ءبىلىم العان تۇلەكتەر اراسىندا قازاق رۋحانياتىنا جاڭا سەرپىن، جاڭا لەپ اكەلەگەن تۇلعالار كوپ بولدى. مىسالى، تۇرماعامبەت سىندى تۇلعالار اراب، پارسى حالىقتارىنداعى ءىنجۋ-مارجانداردى قازاق تانىمىنا ساي قايتا جىرلاپ، قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ اياسىن كەڭىتتى. قازاق حالقىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىنا قارسىلىعى سىر بويى مەن وڭتۇستىك وڭىرلەردە وسىنداي سيپات السا، سولتۇستىك جاعىندا تىكەلەي قارسىلىققا ۇلاسىپ جاتتى. حالىق «زاكازنوي مولدالاردى» ءدىندى بۇزدىڭ دەپ، اۋىلداردان قۋعانى قۇبانعالي حاليد ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. ونىڭ سوڭى جالپى قازاق حالقىنىڭ وزدەرىن مۋفتيلىك قۇرامىنان شىعارۋ تۋرالى پاتشاعا ارىز جازۋعا ۇلاسقانىن كورۋگە بولادى. پاتشا وكىمەتى قازاق حالقىنىڭ وسى ارىزىن پايدالانىپ، قازاق حالقىن حريستيان دىنىنە وتكىزۋگە ارەكەت جاسايدى. بەلگىلى قازاقتان شىققان يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى سادۋاقاس عىلمانيدىڭ «قازاق حالقىنىڭ نيكولايعا قارسى شىعۋى، ونى باستاۋشى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ تاريحي عۇمىرناماسى» اتتى ماقالاسىندا قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ءدىني تانىمىن قالاي قورعاعانى جازىلعان. وقيعا بىلاي باياندالادى: «ويتكەنى، پاتشا قولىنداعى باس ارحيەرەيىن جىبەرىپتى. سول بۇيرىق بويىنشا اۋىلناي مەن بولىستار، بيلەر ءار ستانتسيا باسىنا بەس ءۇي تىگىپ، 80 ات، 100 قوي سويىستى دايارلاپ قويىپ، وزدەرى 10 قويدان جەپ، كۇتىپ جاتادى. ارحيەرەي ۋيەزدىك ناچالنيك كاناۋالوۆ (كانوۆالوۆ) دەگەننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، 1200 قازاقتى شىركەۋ تۇبىنە جيناپ قويىپ، كۋپريان دەگەن ورىستى ءتىلماش قىلىپ، التىنداي جارقىراعان كيىمىن كيىپ شىعىپ: «قازاق حالقىن مۇسىلمان دەپ مۋفتيگە قاراتقان اۋەلگى جاقسى باسشىلارىڭىز اعا سۇلتان وزدەرىڭىزدىڭ سابەتتەرىڭىز بويىنشا: «بىزگە ءمۋفتيدىڭ كەرەگى جوق. ءبىز ادەت زاڭىمەن تۇرامىز» دەپ بىزگە ارىز بەرگەن. سول تىلەك بويىنشا سىزدەردى مۋفتيدەن شىعارعان. وسى كۇندە سىزدەر ءدىنسىز تۇرسىزدار! سول سەبەپتى سىزدەردى اق پاتشاڭىز جاقسى، انىق دىنگە سالۋعا جىبەردى. ويتكەنى، مەملەكەت سىزدەرگە ءدىن تاۋىپ بەرۋگە مىندەتتى. ەندى سىزدەردىڭ ءدىن تۋرالى ۇلىقتارىڭىز - مەن. ءوز تىلدەرىڭمەن جازدىرىپ، التىن ءدىن كىتابىن الىپ كەلدىم» [4, 62-63  بب.]. وسى ماقالادا ايتىلعان، تاتار مولدالارىنا قارسى شىعۋعا سەبەپ بولىپ جۇرگەن «ادەت زاڭى» قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىنىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولى بولاتىن. كەزىندە بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى تۋرالى ءوزىنىڭ «حان قازىق، بي توقپاق» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتار يسلام ءدىنىن تۇگەل قابىلداعاننان كەيىن، ادەت زاڭىنا شاريعات ۇكىمى ارالاستى. مۇنداي زاڭدىلىق ارابتاردان باستاپ مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بارىندە بار. ارابتار ادەت زاڭىن – تاريقات، ءدىن زاڭىن – شاريعات – دەپ اتايدى. وزگە مۇسىلماندار دا سولاي اتايدى. قازاقتا شاريعاتتان تاريقات باسىم بولدى. بۇل زاڭدى قولداۋشىلار بيلەر» [5, 82 ب.]. بۇل قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرىن قالاي قورعاعانىن كورسەتەدى.

قازاق دالاسىنداعى رەسەي پاتشالىعىنىڭ ءدىني-رۋحاني سالاداعى قىسىمىنا قارسى كۇرەس مۇنىمەن اياقتالعان جوق. XIX عاسىر سوڭى مەن XX عاسىر باسىندا بۇكىل ەۆرازيا مۇسىلماندارىن تۇگەل قامتىعان جاديدشىلدىك اتتى قوزعالىسقا ۇلاستى. ولار توقىراۋعا تۇسكەن مۇسىلمان حالىقتارىن وياتىپ، يسلام الەمىن جاڭا ساتىعا كوتەرەمىز دەگەن ۇمىتتە بولدى. الايدا بۇل جاديدشىلدىك قوزعالىستىڭ ءتۇبى ءوز باستاۋىن ابد ال-ۋاححاب ناجدي نەگىزىن سالعان ۋاححابيلىكتەن الاتىنىن ول كەزدە كوپشىلىك بىلە قويعان جوق. سول كەزدىڭ وزىندە بۇل اعىمنىڭ قاتەرلى ەكەندىگىن كورە بىلگەن يسلام عۇلامالارى ولاردى اشكەرەلەدى. مىسالى، داعىستاندىق عۇلاما ابد ال-حافيز ۋحلي ءوزىنىڭ ءبىر شىعارماسىندا جاديدشىلەر تۋرالى بىلاي دەيدى: «ۆتوروە تەچەنيە — ەتو گرۋپپا دجاديدوۆ. ء(بىرىنشىسى ۋاححابيلىك) ونو نازىۆاەتسيا وبنوۆلەنچەسكوي پارتيەي (حيزب ال-دجاديد). ەگو وسنوۆال سامىي ۆرەدونوسنىي سەياتەل سمۋتى شايح دجامال اد-دين ال-افگاني. ي ەتو نايبولەە ۆراجدەبنوە تەچەنيە پو وتنوشەنيۋ ك پوسلەدوۆاتەليام يستيننوگو يسلاما، ي ونو ۆو منوگو راز بولەە ۆرەدنوە ي سبيۆايۋششەە س پراۆەدنوگو پۋتي ۆ ەتوم يسلامسكوم ميرە، چەم پەرۆوە تەچەنيە. دجامال اد-دين ال-افگاني زاحوتەل ۆنەستي سمۋتۋ ۆ رەليگيۋ ۆ افگانيستانە، تو پراۆيتەل افگانيستانا يزگنال ەگو يز سۆويح زەمەل. ۆ 1286 گودۋ حيدجرى، دجامال اد-دين ال-افگاني وتپراۆيلسيا ۆ ەگيپەت. ون جيل ۆ ۋنيۆەرسيتەتە “ال-ازحار”، وبۋچالسيا تام ي ناچال راسپروسترانيات زلو ي زابلۋجدەنيە. ۆتوروي سەياتەل سمۋتى — ەتو مۋحامماد ‘ابدو. ەگو دۋحوۆنايا جيزن پروشلا ۆ سلۋجەني شايتانۋ ي ۆ يسپولنەني [دەل]، پروتيۆورەچاششيح رەليگي» [6]. بۇل اعىمنىڭ جاقتاۋشىلارى ۋاححابيلەرگە ءتان تانىممەن سوپىلىق جولعا، حالىقتىڭ ءداستۇرلى سەنىم نەگىزدەرىنە قارسى شىقتى. وعان مىسال رەتىندە عۇمار قاراشتىڭ مىنا ولەڭىن كەلتىرە الامىز:

سوپىسىپ نادان جۇرگەنى-

قاناحاعا كىرگەنى.

قۇلاش جارىم تاس ءتىزىپ،

موينىنا وراپ ىلگەنى.

شارتىن بىلمەي قولدانىپ،

شاتاسىپ ابدەن بۇلگەنى.

ريازات شەگىپ ۇيىقتاماي،

كارامات ءتۇرلى كورگەنى.

حلۋەتتە زىكىر ايتام دەپ،

تىرىلەي كورگە كىرگەنى.

مۇنىڭ ءبارىن ويلاسام،

ناداندىقتىڭ كەلگەنى [7, 52-53 بب.].

جاديتشىلدىك باعىتتىڭ ءداستۇرلى ءدىن نەگىزدەرىنە وسىنداي قايشى كەلەتىن تۇستارىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان   بۇل جولدى قولداماعان XX عاسىر باسىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنان شىققان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بولعان جوق دەپ ايتسا بولادى. مىسالى، “Islam tuday. ru” جاريالانعان ينديالىق تاريحشى ابۋزار حايري ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «ۆ سەرەدينە دەۆياتنادتساتوگو ۆەكا ەتو دۆيجەنيە (دجاديديزم) راسپروسترانيلوس سرەدي مۋسۋلمان روسسي س تسەليۋ يح پروسۆەششەنيا. دجاديديتى پودنيالي سۆوي گولوسا ۆ پولزۋ يزمەنەنيا (پوليتيكي) يزولياتسي (مۋسۋلمان وت وستالنوگو ميرا). وني بوروليس پروتيۆ وگرانيچەننوستي يسلامسكوگو بوگوسلوۆيا ي زا ۆۆەدەنيە سۆەتسكيح پرەدمەتوۆ ۆ ۋچەبنىي پلان مۋسۋلمانسكيح وبرازوۆاتەلنىح ۋچرەجدەني. تاكيە ينتەللەكتۋالى كاك ابدۋل ناسير ال-كۋرساۆي، شاحابۋددين ال-ماردجاني، حۋساين فايزحان، شامسۋددين كۋلتەسي، مۋحامماد ناسير تۋنتەري، زياۋددين كەمالي، اليمدجان بارۋدي ي Mۋسا دجارۋللاح بىلي ۆىدايۋششيمي ليچنوستيامي ۆو ۆرەميا ناچالا بوربى زا پروسۆەششەنيە. يح سوبستۆەننايا تراديتسيوننايا سيستەما ماكتابوۆ (ناچالنوە وبرازوۆانيە) ي مەدرەسە (سرەدنەە وبرازوۆانيە) وبەسپەچيلا منوجەستۆو وبرازوۆاننىح ي يزۆەستنىح ۋچەنىح. نو ك كونتسۋ 19-وگو ستولەتيا وبرازوۆانيە، پولۋچاەموە ۆ ەتيح ۋچرەجدەنياح، ستالو بولەە ۋزكيم ي پروۆينتسيالنىم، ۆ تو جە ۆرەميا ەتو بىلو بەسپولەزنو دليا ەكونوميچەسكوگو رازۆيتيا.» [8]. وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك زەرتتەگەن تاتار زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوزقاراسى، كەرىسىنشە، جاديتشىلدىككە تەرىس كوزقاراستارى قالىپتاسا باستاعانىن كورۋگە بولادى. ونىڭ سەبەبى، جاديتشىلدىك كوزقاراستىڭ تۇپكى شىعۋ تەگىن انىقتاعان سوڭ عانا، بۇل باعىتتىڭ حالىقتىڭ ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنە كەرى ىقپالىن سەزىنە باستادى. ول تۋرالى وسى جاديتشىلدىككە بايلانىستى وتكىزىلگەن ارنايى وتىرىستا قاراستىرىلعان بولاتىن. سول وتىرىستا رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ پريۆولجسكي ءبولىمىنىڭ باسشىسى رايس سۋلايمانوۆ بىلاي دەگەن بولاتىن: «ۆتورايا پولوۆينا XIX ۆ يستوري روسسيسكوي يمپەري حاراكتەريزوۆاليس ەكونوميچەسكيم پودەموم، بۋرنىم رازۆيتيەم پرومىشلەننوستي، چتو پريۆەلو رازلوجەنيۋ تراديتسيوننوگو وبششەستۆا. ۆسلەدستۆيە ەتوگو ۆوزنيكلو دۆا موششنىح پوليتيچەسكيح تەچەنيا - ليبەرالنوە ي كونسەرۆاتيۆنوە. ەتو ياۆلەنيە سامو پو سەبە بىلو سۆويستۆەننو نە تولكو رۋسسكومۋ وبششەستۆۋ، نو ي منوگيم نارودام، ناسەليايۋششيم روسسيسكۋيۋ دەرجاۆۋ. نە بىلي يسكليۋچەنيەم ي تاتارى، ۆ سرەدە كوتورىح پوياۆيليس دۆا وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكيح دۆيجەنيا - دجاديديزم (وت اراب. ال-دجاديد - نوۆىي مەتود) ي كاديميزم (وت اراب. كاديم - درەۆني، ستارىي). سووتۆەتستۆەننو، پريۆەرجەنتسەۆ پەرۆوگو تەچەنيا نازىۆالي دجاديديستامي يلي دجاديدامي، پريۆەرجەنتسەۆ ۆتوروگو - كاديميستامي. پوياۆلەنيە وبويح ناپراۆلەني تاتارسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي پەرۆوناچالنو بىلو سۆيازانو س سيستەموي وبرازوۆانيا، گدە دجاديدى ۆىستۋپالي ستوروننيكامي ەگو سەكۋلياريزاتسي، ۆ تو ۆرەميا كاك كاديميستى بىلي ەگو پروتيۆنيكامي ي ۆىستۋپالي زا سوحرانەنيە تراديتسيوننوي سحولاستيچەسكوي پەداگوگيكي. ودناكو ك رۋبەجۋ ناچالا حح ۆەكا ي وسوبەننو پوسلە رەۆوليۋتسي 1905-1907 گگ. وبا تەچەنيا وفورميليس يز سۋگۋبو ديداكتيكو-پەداگوگيچەسكيح ۆ وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكيە ي رەليگيوزنىە دۆيجەنيا. سووتۆەتستۆەننو، دجاديدى ۆىستۋپالي ۆ كاچەستۆە ستوروننيكوۆ ەۆروپەيزاتسي تاتارسكوگو وبششەستۆا، ۆ پوليتيچەسكوي سفەرە وريەنتيروۆاليس نا رازليچنىە «رەفورميستسكيە» پوليتيچەسكيە يدەولوگي (وت كادەتوۆ ي ەسەروۆ دو بولشەۆيكوۆ), ۆ تو ۆرەميا كاك كاديميستى بىلي پريۆەرجەنتسامي كونسەرۆاتيزما ۆ فورمە پراۆوگو مونارحيزما. [9].  بۇل جەردە ر.سۋلايمانوۆتىڭ ماسەلەنى دۇرىس قويىپ وتىرعانىن كورۋىمىزگە بولادى.   ارينە، جاديدشىلەردىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىنا عىلىمي پاندەردى ەنگىزۋى، سول كەزەڭدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرگەنى راس.  بۇل ۇدەرىستەن 19 عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 عاسىر باسىنداعى قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ دە بۇل ۇدەرىستەن سىرت قالماعانىن كورەمىز. قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا جاديدشىلدىك كوزقاراسقا قازىرگى كۇنگە دەيىن وڭ باعا بەرىپ كەلگەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. مىسالى، د. قامزابەكۇلى بۇل باعىتتى ارنايى تۇجىرىمداما رەتىندە باعالاعان: «جاديدشىلدىك – بىرىڭعاي ساياسي سيپاتتى قوزعالىس ەمەس، ول اعارتۋ ءىسى مەن رۋحانياتتى تۇتاستاي قامتىعان يدەيالىق نەگىزى بار كونتسەپتسيا، ءارى اعىم. كونتسەپتسيا بولاتىن سەبەبى، وندا دارا اعارتۋشىلاردىڭ ويلارىنا تابان تىرەگەن، يدەيا مەن تاجىريبەنىڭ اراسىن قوسقان كوزقاراستار جۇيەسى بار. ال، اعىم بولۋىنىڭ ءمانىسى، ول بەلگىلى كەزەڭدە رەسەي مۇسىلماندارىنا اعارتۋدىڭ ءبىر جولىن، بىراق ءتيىمدى جولىن كورسەتتى» [10, 33 ب.].  جاديتشىلدەر تۋرالى مۇنداي كوزقاراس باسقا زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان دا قولداۋ تاپقانىن كورەمىز. «الاش» پارتياسىنىڭ وكىلى عۇمار قاراشتىڭ ءدىني كوزقاراسىن زەرتتەگەن ب.تايىروۆا عۇمار قاراش دۇنيەتانىمىن زەرتتەي كەلە، مىناداي قورىتىندىعا كەلەدى: «جاديدشىلدىك – تۇركىلىك الەۋمەتتىك-ەتيكالىق كەڭىستىكتە پايدا بولعان جانە يسلامنىڭ اۋقىمىنداعى رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنداعى الەۋمەتتىك سۋبەكتىلەردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ جيىنتىعى. ونىڭ تۇپكى استارى اعارتۋشىلىق پرينتسيپتەرى ارقىلى قوعام مەن ادامدى جەتىلدىرۋ» [11, 35 ب.]. جالپى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جاديتشىلدىك كوزقاراسقا قاتىستى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعى دەرلىك بۇل قوزعالىستىڭ سول كەزەڭدەگى يگى ىقپالىنا توقتالادى. ءبىز ونى ۇعا فيلوسوفيا جانە ءدىنتانۋ عزي-ءى تاراپىنان جاريالانعان «عۇمار قاراش» اتتى جيناقتا جاديتشىلدىك باعىت-باعدارىنا تالداۋ جاساي كەلە اۆتورلار مىناداي قورتىندىعا كەلەدى: «وسىنداي ءار تاراپتى تۇسىندىرمەلەر مەن كوزقاراستاردى نەگىزگە الساق، بىزدىڭشە، قازاق جەرىندەگى جاديدشىلدىكتىڭ ءداستۇرلى يسلامنان نەمەسە قاديمشىلدىقتان باستى ايىرماشىلىعى مەن نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى مىناداي: 1. يسلام ءدىنى مەن ۇلتتىق يدەيانى كىرىكتىرۋدى نەگىزگە الادى. بۇل ۇندەستىكتىڭ ءوزىن ءۇش باعىتتا اجىراتىپ كورسەتىپ بەرۋىمىزگە بولادى: ءبىرىنشىسى، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ يدەيالىق بىرلىگىن، رەتتەۋشىلىك قىزمەتىن ۇلتتىق رۋحتى ورىستەتۋگە قولدانۋدىڭ وزىندىك ءبىر ۇلگىسىن جاساپ بەرەدى. ەكىنشىسى، «مۇسىلمان» مەن «ۇلت» ۇعىمىنىڭ ەشقايسىسىنا باسىمدىلىق بەرمەي، قاتار الىپ ءجۇرۋدى جانە ونى ومىرلىك تاجىريبەدە قاتاڭ ساقتاۋدى ۇستانادى. ءۇشىنشىسى، ۇلتتىق بىرلىك پەن رۋحتى پايدالانا وتىرىپ، يسلام دىنىنە بەت بۇرۋدى قولدايدى. سوندىقتان ولار ەل ىشىندەگى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ وتىرۋدى دا جوققا شىعارمايدى، ءتىپتى نيەتىمەن قالايدى» [12, 68 ب.]. جاديتشىلدىكتىڭ سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنداعى ءرولىن بۇلاي باعالاۋ، كىتاپ اۆتورلارىنىڭ ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحى مەن ولاردىڭ باعىت-باعدارىن دۇرىس ساراپتاي الماعاندىعىن كورسەتەدى. مىسالى، سادۋاقاس عىلمانيدىڭ «زامانىمىزدا بولعان عۇلامالاردىڭ عۇمىر تاريحتارى» اتتى شىعارماسىندا قازاق دالاسىنداعى ءدىن عۇلامالارىنىڭ كوپشىلىگى جاديتشىلدىكتى قولداماعانىن كورۋىمىزگە بولادى. ول تۋرالى اتالعان شىعارمادا كوپتەگەن مىسالدار بار. ولاردىڭ بارلىعىنا تالداۋ جاساماي-اق، بىرەۋىنە توقتالساق، قازاق ىشىندە جاديتشىلدىككە قارسىلىقتىڭ پارمەندى بولعانىن كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ارقاعا اتى ءمالىم بولعان قادىم باعىتىنىڭ وكىلى ناۋان حازىرەتتىڭ مىنا جازعاندارى سونىڭ دالەلى. ول كىسى: «ۋسۋل-ي جاديد دەگانلاري 73 فيرقانىڭ فيرقا-ي ناجيادان باسقا ءبىر باد فيرقانىڭ زاحيب بولعان مازحابي-ءدۇر. حۋسۋسان، باد مازحابىنىڭ پايدا بولعان يبتيداسى حاسان باسري زامانىندا-ءدۇر»، دەپ، ۋسۋل-ي ءجاديتتىڭ شىعۋ نەگىزىن مۋعتازيلا اعىمىمەن بايلانىستىرادى[13, 194 ب.]. قادىمشىلاردى دا قابىل ەتپەيتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن ۇستانعان اقىن-جىراۋلار توبى بولعاندىعىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ەگەردە سول كەزەڭدەگى بارلىق ءدىني باعىتتاردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، ول باعىتتارداعى ەرەكشەلىكتەرگە تالداۋ جاساي وتىرىپ، قورتىندىسىن شىعارعاندا اۆتورلاردىڭ تۇجىرىمى باسقاشا بولعان بولار ەدى.  ولار، كەرىسىنشە، ءوز ويلارىن مىناداي تۇجىرىممەن ودان ءارى بەكىتە تۇسەدى: «ەندەشە، جاديدشىلدىك – يسلامدىق سحولاستيكا مەن راديكالدى، كەرىتارتپا باعىتتارعا قارسى ءاربىر ءداۋىردىڭ زاماناۋي-وڭدى قۇندىلىقتارىنان تىس قالماۋدى كوزدەيتىن مۇسىلمان دىنىندەگى يكەمدەلگىش-تۇراقتى قالىپتى قاتار الىپ ءجۇرۋدى قۋاتتايتىن دۋاليستىك سيپاتتى، بارىنشا امبەباپ كونتسەپتۋالدى، دىننەن تامىر تۇتاس تارتقان يدەيا دەپ تۇجىرىمداۋىمىزعا بولادى.» [12, 70 ب.].

ارينە، جاديتشىلەردىڭ ءدىني سحولاستيكادان باس تارتىپ، عىلىم-بىلىمگە قاراي جاستاردى باعىتتاۋىن دۇرىس دەپ باعالاۋعا بولادى. الايدا، ولاردىڭ حالىقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە قارسى شىعۋى حالىقتىڭ كوپشىلىگى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. ول زاڭدى دا. جاديتشىلەر تۇگىل، قادىمشىلاردىڭ ءوزىن قابىل ەتە قويمايتىن قازاق قوعامىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولعاندىعىن تۇسىنە الماي كەلە جاتقان جايىمىز بار. ول ەرەكشەلىك – ياساۋي مادەنيەتى اتالعان رۋحاني الەم بولاتىن. ماڭعىستاۋ جىراۋلارى، سىر سۇلەيلەرى، قاراتاۋ اتىرابىنىڭ اقىندارى، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ سول مادەنتيەتتىڭ وكىلدەرى بولدى جانە بۇلاردىڭ  قازاق اراسىنا رۋحاني ىقپالى زور ەدى. كەز-كەلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىن حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىمەن ساباقتاستىرا جۇرگىزبەيتىن بولسا، وندا ول قوزعالىستىڭ ىقپالى حالىق اراسىندا پارمەندى بولمايتىنى بەلگىلى. وسى ورايدا، كوپ بولىگى جاديتشىلدىك يدەياسىمەن ساباقتاس بولعان الاشتىقتاردىڭ قازاق قوعامىمەن ەتەنە ارالاسۋىنا ولاردىڭ ۇستانعان يدەيالىق باعىتى كەدەرگى بولعان سياقتى. ءبىز مۇنى م.دۋلاتۇلىنىڭ «ءمۋدارريس اپەندىگە جازعان ءبىر ءماتبۋىم» اتتى ولەڭىنەن بايقايمىز. ول ولەڭىندە ول كىسى بىلاي دەيدى:

«تاڭداعى تاڭىردەن» دەپ ءبىزدىڭ قازاق،

جەتتى عوي تۇبىمىزگە سول عافيلات.

قاراڭعى ءبىر سارايدا قاماۋدامىز،

ەسىگىن كىم اشادى، بۇل جاھالات؟ [13].

بۇل جەردە م.دۋلاتۇلىنىڭ قازاق قوعامىنىڭ ارتتا قالۋىندا قازاقى بولمىستىڭ بويكۇيەزدىگىن، ناداندىعىن اشكەرەلەپ وتىرعانىن كورەمىز. ارينە، بۇل جەردە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قازاققا جانى اشىپ، قازاق قوعامىن قايتسەم وياتامىن دەگەن ۇمتىلىسىن كورۋگە بولادى. دىنگە قاتىستى ەكىنشى ءبىر ولەڭى «قازاق حالقىنا ءدىني ءبىر ۋاعىز» دەپ اتالادى. بۇل ولەڭدە قازاق اراسىنا «زاكازنوي مولدالاردىڭ» قاجەتتىگىن، ولاردى ساتىلىق جۇيەمەن ءبىر-بىرىنە باعىندىرا وتىرىپ، ءدىني قۇرىلىم جۇيەسىن قۇرسا، سوندا حالىقتىڭ ءدىني ۇستانىمى دۇرىس بولار ەدى دەگەن پىكىردى ايتادى. الايدا، ول ۇمتىلىس قازاققا وزگە حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني ىقپالىن ارتتىرۋ ارقىلى ەمەس، سول قازاقتىڭ ىشكى رۋحاني قۋاتىن ارتتىرۋ ارقىلى جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن تۇسىنبەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ۇستانىمنىڭ قازاق بولمىسىنا ساي كەلە بەرمەيتىنىن ەسكەرە بەرمەيدى. مىنە، بۇل باعىتتاعى ۇستانىمدار جالپى الاشتىقتارعا ورتاق بولعان سياقتى.  بۇل ماسەلەنى تەرەڭىنەن قوزعاپ، ءالى جاۋابى تابىلماعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءالى كوپ زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇگىزىلىپ، جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس. الايدا، ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەر الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن تومەندەتە المايدى. كەرىسىنشە، الاشتىقتار وزدەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن قازاق رۋحانياتىمەن ساباقتاستىرا جۇرگىزگەندە جەڭىلمەگەن بولار ما ەدى؟-دەگەن وي مازالايدى. مۇنداي جەڭىلىس ءبىر قازاق قوعامىنا عانا ءتان ەمەس، ورتا ازياداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ءتان ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. الاش قوزعالىسى وڭتۇستىك قاناتىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن، «الاش ءھام تۇركىستان» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋدىڭ اۆتورى حازىرەتالى تۇرسىن بۇل تۋرالى مىناداي مۇستافا شوقايدىڭ: «بۇكىل تۇركىستان تۇرعىندارىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە ىقپال جاساماق بولعان وسى ەكى ۇيىم – «شۋروي يسلاميا» مەن «عۇلامالار كەڭەسى» ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ جاتتى. «تۇركىستان مۇسىلماندار كەڭەسى» وسى ەكەۋىن جاقىنداستىرا الماي اۋرەگە ءتۇستى.  وسى ەكى ۇيىمنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىمىزدى باسەڭدەتىپ، جۇمىسىمىزدى بىلىقتىردى.»-دەگەن پىكىرىن كەلتىرەدى دە، ونى ارى قاراي بىلايشا تارقاتادى: «وسىلايشا تۇركىستانداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستەگى ءدىني سيپاتتا بايقالعان الاۋىزدىق قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىندا ناقتى كورىنىس تاۋىپ، ودان ءارى تەرەڭدەي ءتۇستى [14, 138 ب.].

جالپى جاديتشىلدىك قوزعالىس تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى ءالى ءبىر ارناعا توعىسقان جوق. ونىڭ ءبىر-ەكى مىسالىن جوعارىدا كەلتىردىك تە. بىراق ءبىر ماسەلە مويىندالۋى ءتيىس. ول – جاديتشىلەردىڭ ءتۇپ نەگىزى ۋاححابيلىككە بارىپ تىرەلەتىنىن مويىنداۋ. ءبىز سول كەزدە عانا جاديتشىلەردىڭ تاريحتاعى رولىنە، سونىمەن بىرگە، قازىرگى كۇنگى ەلىمىزدەگى ءدىني-رۋحاني احۋالعا ەتكەن ىقپالىنا دۇرىس تالداۋ جاساپ، باعالاي الامىز. كەزىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جاديتشىلدىك قوزعالىسقا بەرىلگەن وڭ باعا، ەلىمىزگە ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ كەدەرگىسىز ەنۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلە ءالى عىلىمي تۇرعىدان تالدانىپ، ءوز باعاسىن العان جوق. مۇنداي ماسەلە بىزدە عانا قالىپتاسىپ وتىرعان جوق. ەدىل بويى مۇسىلماندارى دا جاديتشىلىك زاردابىن ءالى تارتىپ وتىر. ول تۋرالى كەزىندە ۋاححابيلەر قولىنان قازا تاپقان تاتارستان ءمۋفتيىنىڭ ورىنباسارى  ۆاليوللا ياكۋبوۆ حازىرەت تاتار حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن سالت-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن جان-تانىمەن قورعاعان تۇلعا ەدى. ول ءوزىنىڭ داستۇرشىلدىك  باعىتى مەن ۋاححابيلىكتەن كەلەتىن قاۋىپتى قانداي بولاتىنىن «يسلام تراديتسي» اتتى ماقالاسىندا جازعان بولاتىن. ول ماقالادا مىناداي جولدار بار: «ودناكو سپراۆەدەليۆوستي رادي نادو وتمەتيت، چتو رەفورماتورامي دۆيجەت سۆوە پونيمانيە پروبلەمى، ۆوسحيششەنيە پروتەستانتيزموم، رەفورمامي، حوتيا وني نە زادۋمىۆايۋتسيا، حوروشي لي رەفورمى، پولەزنى لي وني، كاك سوتنوسياتسيا س تاتارسكيم ەتنوسوم؟ ...زاداچا دنيا – پرەودولەنيە ەۆروتسەنتريزما ۆ پوزناني رەالنوستي، فورميروۆانيە ۋۆاجەنيا ك سوبستۆەننومۋ نارودۋ، ەگو دوستيجەنيام. يناچە جە ەتوت ستراننىي سيمبيوز ۆاححابيزما ي دجاديديزما، وبەدينيۆششيحسيا ۆ اتاكە نا مازحاب ي تراديتسيۋ موجەت پوبەديت، نو سرەدي وبەديتەلەي، كاك ەتو ۆسەگدا بىۆاەت، وستانۋتسيا تولكو ۆاححابيتى. نەوبحوديمو ترەزۆايا وتسەنكا، - رادي چەگو ي دليا كوگو زاتەنا ۆسيا ەتا ۆوزنيا، كومۋ ەتو ۆىگودنو ي چتو ناس جدەت. نەمەتسكۋيۋ ينتەلەگەنتسيۋ پريۆلەكالي ۆ فاشيزمە پاتريوتيزم ي ۆوزموجنوست رەۆانشا، نو ۆمەستە س نيمي وني پولۋچيلي منوگو ەششە چەگو. تاكيم وبرازوم، رەفورماتورى پوماگايا سەيچاس ۆاححابيتام ۋنيچتوجيت مازحاب ي سۆيازاننۋيۋ س نيم تراديتسيوننۋيۋ تولەرانتنوست تاتار، وستانۋتسيا نا ەدينە س ۆاححابيزموم سو ۆسەي ەگو وبسكۋرانتيستكوي پرەلەستيۋ پرەدساتۆلەني: انترومورفيچەسكيم پونيمانيەم بوگا، كسەنوفوبيەي ي نەتەرپيموستيۋ. موجەت بىت، لۋششچە ۋچيتسيا نا چۋجيح وشيبكاح ي نە پوۆتوريات پەستوۆانيا پۋست ي سۆوەگو «مۋسۋلمانسكوگو» نو ۆسە جە فاشيزما.» [14[11, 35 ب.].].  ول وسى كۇرەستىڭ باسىندا بولدى جانە وسى جولدا ءوزىن قۇربان ەتتى. وكىنىشكە وراي، بۇل قاتەلىكتى ءبىز دە باسىمىزدان وتكەرىپ وتىرمىز. عاسىرلار بويى زارىعىپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىك ۋاححابيلەردىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ۇرانىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالادى؟- ما دەگەن قاۋىپ كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. قازىرگى مەشىتكە بارىپ، ۋاعىز تىڭداپ جۇرگەن جاستاردىڭ 90 پايىزىنىڭ ءدىني تانىمىندا ۋاححابيلىك تانىمعا قاراي اۋىتقۋ بار. بۇل قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني تانىمى مەن سول تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان مادەنيەتى دە سولىپ بارادى دەگەندى بىلدىرەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. جولسەيىتوۆا م.، رۇستەموۆ س. XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا تاتار ءدىن باسىلارىنىڭ قازاقتار اراسىنداعى قىزمەتى حاقىندا/تۇركولوگيا، №3, 2005. –ب 103-107.
2. تەبەگەنوۆ ت. مارال يشان بابا نەمەسە قازاقستانداعى يسلام اعارتۋشىلارىنىڭ تاريحي-مادەني نەگىزى / «انا گازەتى»، 27.01.2011.
3. قالجانوۆا ش. قالجان احۋن. الماتى: «سانات»، 2002.
4. ساۋاقاس عىلماني. ماقالالار، جيعان تەرگەندەر/ قۇراستىرعان: ق. نۇرقاسىم. –الماتى: 2006, -72 ب.
5. مۇقانوۆ س. حان قازىق، بي توقپاق // قازاقتىڭ اتا زاڭدارى. –الماتى: «جەتى جارعى»، 2001.
6. داگەستان ي مۋسۋلمانسكي ۆوستوك. سوستاۆيتەلي ي وتۆەتستۆەننىە رەداكتورى ا.ك. اليكبەروۆ، ۆ.و. بوبروۆنيكوۆ. يزداتەلسكي دوم ماردجاني موسكۆا، 2010.
7. عۇمار قاراش. زامانا. – ا.: عىلىم، 2000. – 236 ب.
8. ابۋزار حايري. رول دجاديديزما ۆ رازۆيتي مۋسۋلمانسكوگو سووبششەستۆا ۆ روسسي // Islam-Today.ru
9. ماتەريالى كرۋگلوگو ستولا پوسۆياششەننوي ك پروبلەمام دجاديديزما.
10. قامزابەكۇلى د. جاديتشىلدىك – ۇلتتىق رۋحاني سەرپىلۋ نەگىزى // اقيقات، 2008. – № 1. – 34–41 بب.
11. تايىروۆا ب. عۇمار قاراشتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسى. -فيلوس. عىل. كاند. ديسسەرت. –الماتى: 2007.
12. اتاش ب.م.، ءالجان ق.ۇ. عۇمار قاراش. عىلىمي-تانىمدىق باسىلىم. 2014.
13. سادۋاقاس عىلماني. زامانىمىزدا بولعان عۇلامالاردىڭ عۇمىر تاريحتارى. ءى توم. –الماتى: «دايك-پرەسس». 2013.
14. دۋلاتۇلى م. ءمۋدارريس اپەندىگە جازعان حاتى. «Bilim al» سايتى.
15. تۇرسىن ح. الاش ءھام تۇركىستان. –الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2013.
16. ياكۋپوۆ ۆ. يسلام ۆ تراديتسي. ينتەرنەت-سايت «سوۆا. ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي تسەنتر»، 2004.

جانداربەك زىكىريا زامانحانۇلى، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى، «ياساۋي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

ماتەريالدى پورتالدىڭ رۇقساتىنسىز كوشىرىپ باسۋعا بولمايدى

Abai.kz