الەۋمەتتىك جەلىدەن "ۋيعۋر اۆازي" ۇيعىرلاردى رۋحاني جاڭعىرتىپ جاتىر" دەگەن سىلتەمەگە كەزىگىپ، "جاس الاش" گازەتىندە جاريالانعان ماقالاعا تاپ بولدىم. رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن «ۇيعىرشا جەر-سۋ اتتارى حاقىندا» (ۋيعۋرچا يەر-سۋ نامليري ھاققيندا) اتتى ماتەريالدا  "بايسەيىت اۋىلى ۇيعىردىڭ كلاسسيك اقىنى سەيىت مۇحاممەد قاشيننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان، مالوۆودنوە اۋىلىنىڭ بايىرعى اتاۋى - "موللاۆدۋن" دەگەن سەكىلدى اعايىن حالىقتىڭ قازاققا جاساعان قياناتىن وقىپ قانىم باسىما شاپشىدى. "بۇلار باسقا نەنى ءبۇلدىردى ەكەن؟" دەپ گازەتتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن تاۋىپ الىپ، شولىپ شىققان ەدىم.

"موللاۆدۋن" دەگەن ءجاي انشەيىن ايتىلا سالعان ءالاۋلاي ەكەن. تالاي سۇمدىق دەرەكتەرگە تاپ بولىپ، "مەن وسى ۇيعىرستاندا تۇرىپ جاتقان جوقپىن با؟" دەپ جاعامدى ۇستادىم. ونىڭ ءبارىن جازىپ جاتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان بىرەۋىنە عانا توقتالايىن. ۇيعىر تاريحشىلارىنا شەكسىز ەرىك بەرىپپىز. ولار ەندى كەرەي مەن جانىبەككە جەر بەرىپ، مەملەكەت قۇرعىزعان "ۇلى ۇلت" ۇيعىرلارعا اينالىپ ۇلگەرىپتى.

جۇمباقتاماي، توتەلەي كىرىسەيىك. "موڭعولستان دەگەن قايسى مەملەكەت؟" شىڭعىسحان جانە ونىڭ اۋلەتتەرى ("Moğolistan degän qaysi dšlät" (Çinğizhan vä uniŋ ävlatliri) دەگەن (اتاۋىنا قارامايسىز با؟) ماقالا اۆتورى قاسىم ءماسىمي شىڭعىسحان اۋلەتتەرىنىڭ جەر ءبولىنىسى تۋراسىندا ءسوز قوزعاي كەلىپ، قيىننان قيىستىرىپ، موعولستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان توعىلىق تەمىردى ۇيعىرلارعا جاقىنداتىپ، سوزدەردىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلگەن بولادى.

ونداعىسى مىناۋ:

Moşu yärdä  «moŋğol» sšziniŋ  Çinğizhanniŋ nami bilän unvaniniŋ mänasini eçişqa toğra kelidu. Mäsilän, Çiŋğizhanniŋ šz ismi Tšmurҗin (Timuçin) – bu sšz uyğurçä vä moŋğolçä  çin tšmür,  rusçä — stal', Çiŋğizhan degän täht unvan — uyğurçimu, monğolçimu – äŋ büyük han, çoŋ balisiniŋ ismi — Djuçi (Җoşi) bu sšzniŋ mänasi uyğurçimu, moŋğolçimu  «yolçi» — mehman, vaqitçä kälgän adäm  degän mänani bildüridu.

«Moŋğol»، «muŋğol»، «miŋğol» sšzliri ikki boğumdin  ibarät. Moŋ، muŋ، miŋ – uyğurçimu, moŋğolçimu – «miŋ» degän uqumni beridu,  ändi «ğol» sšziniŋ üç mänasi bar.

اۋدارماسى:

"بۇل جەردە "موڭعول" ءسوزىنىڭ ماعىناسىن شىڭعىسحاننىڭ اتىمەنەن بايلانىستىرا اشۋعا تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، شىڭعىسحاننىڭ ءوز ەسىمى - ءتومىرجين (تەمۋچين) - بۇ ءسوز ۇيعىرشا دا، موڭعولشا دا - شىن تەمىر، ورىسشا - ستال، دەمەك شىڭعىسحان دەگەن ەسىم دە ۇيعىرشا دا، موڭعولشا دا - ەڭ ۇلكەن حان، ۇلكەن بالاسىنىڭ ەسىمى - جوشى، بۇ ءسوزدىڭ ءمانىسى ۇيعىرشا دا، موڭعولشا دا جولشى - مەيمان، ۋاقىتشا كەلگەن ادام دەگەندى بىلدىرەدى.

"موڭعول", "مۇڭعول", "ميڭقول" سوزدەرى ەكى بۋىندى بىرىككەن سوزدەر. "موڭ", "مۇڭ", "ميڭ" - ۇيعىرشا دا، موڭعولشا دا "مىڭ" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ەندى "قول" دەگەن ءسوزدىڭ ءۇش ماعىناسى بار...

وسىمەن اۋدارما جاساۋدى توقتاتا تۇرايىق. تۇسىنگەنىمىز موعولستان دەگەن ۇيعىرلاردىڭ مەملەكەتى بولىپ شىقتى. بۇ جەردە اشىق ايتپاعانىمەن ىممەن بىرنەشە رەت بەلگى بەرىلىپ، "موعولستان دەگەن مىنا - ءبىزبىز" دەگەنگە وقىرماندى مۇنان كەيىن دە ابدەن سەندىرىپ الادى دا بىلاي دەپ كوسىلەدى:

Huntäyҗi 1457-jili  Җonğar dalasidin ğäripkä jürüş qilip, Siğanaq şähiriniŋ yenida Özbäk hani Abulhayirni (Batu hanniŋ ävladi) yeŋidu. Hanniŋ yeŋilişi, uniŋğa  hizmät qilivatqan Kerey sultan bilän Äz-Jänibekniŋ Moğolistan dšlitigä ketişigä säväpkar bolidu. Ular  Tuğluq Tšmürhanniŋ çävrisi — Esen Buğağa kelip pana soraydu. Han bu tuqqanliriğa Talas bilän Çu däriyaliriniŋ  arisidin makan berip, u yärdä Kerey bilän Jänibek Qazaq hanliğini  tikläydu.

اۋدارماسى:

"قونتايشى 1457 جىلى جوڭعار دالاسىنىڭ باتىسىنا جىلجىپ، سىعاناق شاحارىنىڭ جانىندا وزبەك حانى ابىلقايىردى (باتۋ حاننىڭ اۋلەتى) جەڭدى. حاننىڭ جەڭىلىسى وعان قىزمەت ەتكەن كەرەي سۇلتان مەن ءاز جانىبەكتىڭ موڭعولستان مەملەكەتىنە كەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. ولار توعىلىق تەمىرحاننىڭ شوبەرەسى ەسەن-بۇعاعا كەلىپ پانا سۇرايدى. حان بۇل تۋعاندارعا تالاس پەن شۋ داريالارىنىڭ اراسىنان مەكەن بەرىپ، ول جەردە كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندىعىن قۇردى.

قوش! ماقالانىڭ ءبارىن اۋدارماي-اق، اۆتوردىڭ بار پيعىلىن اشىق اڭعارتاتىن تۇيىنگە ءبىر-اق توقتايىق.

وندا تاعى دا سول ەسكى اۋەن. شىڭعىسحاننىڭ اتى، مەملەكەت اتى، بالاسىنىڭ اتى، موڭعول، ويرات، جوڭعار، قالماق سوزدەرى، نارىنقول سەكىلدى جەر اتاۋلارىنىڭ ءمانىسىنىڭ ءبارى ۇيعىرلارعا ءتان ەكەنىن ايتا كەلىپ، "موڭعولدار مەن مۇڭعىلداردان تاراعان ويرات، جوڭعار، قالماقتار ۇيعىرلارعا كىم؟" دەگەن سۇراق قويادى. "بۇل سۇراققا جاۋاپتى گازەتتىڭ وقىرماندارى بەرسىن؟" دەپ كوسەمسىپ بارىپ تىزگىندى ءبىر-اق تارتىپتى.

بۇل ەرتەرەكتە جازىلعان ماقالا بولسا دا، ايتار ءۋاجىمىز بار ەدى. بىراق، اۆتوردىڭ كەلتىرگەن مىسالدارى ۇيعىردان گورى قازاققا مىڭ قادام جاقىن ەكەنىن دالەلدەۋدىڭ ءوزى ارتىق دۇنيە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءسوز شىعىنداعىمىز كەلمەي قالدى.

"ۇيعىر اۋەزى" (ۋيعۇر اۆازي) دەگەن -  مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا شىعىپ وتىرعان گازەت. كوپ جىلدان بەرى "قازاق گازەتتەرى" جشس وسى باسىلىمدى قولتىعىنىڭ استىنا العان. سويتە تۇرا، بۇ جەردە ۇيعىردىڭ ءيسى بولماعان كەزدە جوڭعارلاردى جايراتقان قازاقتىڭ باتىرى بايسەيىتتى ىسىرىپ تاستاتىپ، جەردىڭ اتىن يەمدەنگىسى كەلەتىندەرگە مىنبەر بەرىپ وتىرعان گازەتتىڭ رەداكتورى ەرشات اسماتوۆقا جاۋاپ بەرەر كەز كەلگەن سياقتى. كەرەي مەن جانىبەككە جەر بەرىپ، مەملەكەت قۇرعىزعان "ۇلى ۇلتقا" اينالعىسى كەپ جۇرگەندەرگە "شاڭىراققا قارا" دەۋدىڭ ارتىقتىعى بولا قويماس.

ا، ايتپاقشى قالعان قىزىق دەرەكتەردى الداعى كۇندەرى جاريالايتىن بولامىز.

ءشارىپحان قايسار

ماتەريالدى پورتالدىڭ رۇقساتىنسىز كوشىرىپ باسۋعا بولمايدى

Abai.kz