سوندا ءبىز، قازاق قانداي ۇلتپىز وسى؟
«ادامدا جاقسى قاسيەت بولماسا،
وعان باق تا، باقىت تا قونبايدى».
ءجۇسىپ بالاساعۇني.
«تەڭ – تەڭىمەن...» دەگەن ءسوزدى قاپىسىز قالاي ايتقان، قايران كورەگەن دە دانا ۇلى اتا-بابالارىمىز! ومىرلىك شىندىققا جۇگىنسەك، راسىندا دا ءدال سولاي. بۇل نە دەگەن ومىرلىك پالسافا دەسەڭىزشى...
ءسوزدىڭ شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك. ءيا، قىزىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ، اشەكەيلەپ، ۇكىلەپ ءوسىرۋدى وزدىرا بىلەتىن، قىزعالتاقتاي جايناتا وتىرىپ، قىزدىڭ قۇقىعىن الاقانعا سالىپ، كىرشىكسىز ايالاي بىلەتىن، تورگە وتىرعىزىپ كيەسىندەي قاستەرلەي بىلەتىن، كەلەشەك ەلاناسىن تاربيەلەي بىلۋگە كەلگەندە قازاق ۇلتىنداي جەر بەتىندە ۇلت جوق. ياعني كەشەگى تەكتى زاماندا قىزعا قاتىستى قۇقىق اتاۋلى الەمدە تەڭدەسى جوق دارەجەدە بولعانى ايان. سوندىقتان دا بولار قىزدى ۇزاتۋ تويىن دا ايرىقشا عاجايىپ كۇيدە وتكىزەدى عوي.
بۇرىنعى وتكەن ەستى دە تەكتى، ونەگەلى ۇلگىسى زور زاماندا، قازاق قاۋىمىندا اكە-شەشەسى ومىرلىك جيىپ-تەرگەن اقىل-پاراساتىمەن، مول تاجىريبەسىمەن ۇلىنا ومىرلىك جاردى تاڭداي ءبىلۋدىڭ، ياعني تاربيەلى دە مادەنيەتتى، كوركەم مىنەزدى، يبالى دا يناباتتى، ادەپتى قىزدى (كەلىندى) تابا ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا عانا وتباسىن ماڭگىلىككە قۇرا بىلۋگە قاتىستى كوكەيكەستى ماسەلەگە اسا ايرىقشا ءمان بەرىلگەندىكتەن، بۇل ماسەلە ەڭ ايتۋلى ماڭىزعا يە بولعاندىعى وتكەن تاريحىمىزدان بەلگىلى. ۇلدى 13 جاسىندا وتاۋ يەسى ەتە ءبىلۋ قۇدىرەتىنىڭ ءوزى تەڭدەسسىز كەرەمەت ەمەس پە؟! سوندىقتان ول كەزەڭدە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك مۇلدە بولماعان. ەگەر اجىراسۋدىڭ قانداي دا ءبىر ءتۇرى كەزدەسە قالعان جاعدايدا، ول – ولىمنەن دە اسا اۋىر، ەڭ قاسىرەتتى اپات بولىپ سانالاتىنى كۇنى بۇرىن امبەگە ايان بولعان.
ايەلدىڭ باقىتى – وتباسى. ال وتباسى – مەملەكەت ۋىعى. سول سەبەپتەن دە جۇبايلاردىڭ باقىتى ەڭ جارقىن ءارى باياندى بولۋى ءۇشىن الدىمەن ەكى جاقتىڭ اتا-انالارى ءوزارا كوڭىلى سۋىسپايتىنداي ماڭگىلىك سىيلاستىعى ەڭ باستى قاعيدا بولىپ سانالعاندىقتان، ولاردى اسا جوعارى دارەجەدە ۇستانا وتىرىپ، كوكسەگەن ماڭگىلىك سىيلاستىقتى قاپىسىز قامتاماسىز ەتە ءبىلۋدىڭ ماقساتىندا ۇل مەن قىزدىڭ اتا-انالارى تەڭ دارەجەدە بولعانى، ءبىر-ءبىرىن جان-جاقتى ءتۇسىنىسىپ، تەرەڭ ۇعىنا بىلەتىن، كەشىرىمپازدىعى مەن سابىرلىعى زور قۇربى-قۇرداسى بولعانى نەمەسە اكە-شەشەسىن كوپتەن بەرى جاقسى بىلەتىن، تەكتى كىسىلىكپەن ءوسىپ-ونگەن، ونەگەلى تانىسىنىڭ قىزى بولعانى، سونداي-اق ومىرلىك اڭساعان وي-ارماندارى مەن ۇلتتىق مۇددەلەرى، ماقسات-مۇراتتارى ورتاق بولعانى، مىنە، بۇلاردىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە قاتاڭ شارتقا اينالۋ قاجەتتىلىگى، ۇلگىلى-ونەگەلى وزىق ۇردىسپەن بيىككە جاڭاشا وزا بىلۋگە دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ ۇتقىرلىعى ابزال سانالعان. كەلىن اتا-ەنەسىمەن بىرگە تۇرىپ، ولارمەن سىيلاسا ءبىلۋدىڭ ۇلگىلى ونەگەسىن وزدىرۋدىڭ ارقاسىندا بالا ءوسىرۋدىڭ قۇدىرەتىن ۇيرەنگەن. ويتكەنى اتا-ەنەنىڭ قاسى-قاباعىنا قاراپ، بابىن تاۋىپ، اق باتاسىن الا الماساڭ، باسپايدى العا قادام ءبىر ءىستىڭ دە. بۇرىنعى كەزەڭدە ەستى، تەكتى ۇلى اتا-بابالارىمىز قانداي كەرەمەت تەكتى كىسىلىكتى اڭساپ، ۇرپاعىنا داڭعىل جولدىڭ، دارا، دانا باعىت-باعدارشامنىڭ ۇتقىر ۇلگى-ونەگەلەرىنىڭ تابانتاسىن كورەگەن كەمەلدىكپەن سالا بىلگەن. ادامعا اقىل-پاراسات باسەكەلى جارىستا الدىمەن ءوز ءومىرىن ۇتقىرلىقپەن قالايدا وزدىرا ءبىلۋ ءۇشىن بەرىلەدى.
ايتالىق قۇدا-قۇداعي بىتكەن دوس-كۇربىداي سىرلاس بولا ءجۇرىپ، الىستان سىيلاسا ءبىلۋدى وزدىرا بىلسە عانا، اقىلسىز، پارىقسىز، تەكسىز اكە-شەشەسى كەتكەن قىزىنىڭ جەكە وتباسىنا وپاسىزدىقپەن مۇرنىن سۇعىپ، ىشكى شارۋاسىنا ارالاسپاعاندا عانا، قىز (كەلىن) تۇسكەن بوساعاسىنىڭ باعىن اشا الاتىن ونەگەلى دە ۇلگىلى، ادەپتى انا بولۋ باعىتىندا ەشقانداي دا قيىندىق تۋدىرا قويمايتىندىعى ءسوزسىز. تەكسىزدىگى، ماڭگۇرتتىگى... باسىم پارىقسىز، سابىرسىز انادان تاربيەلى، ادەپتى، يبالى، يماندى قىز تۋمايدى. ماسەلەن، جۇبايلاردىڭ اجىراسۋىنا قاتىستى زەرتتەۋشى مامانداردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، اجىراسۋدىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەپتەرى – 70-80% قىزدىڭ ۇلتسىز، تاربيەسىز، تەكسىز، پارىقسىز، نادان، كەششە، ماڭگۇرت اكە-شەشەسىنىڭ كەساپاتىنان ەكەنى بەلگىلى بولسا، ال 20-30% ەنەنىڭ كەساپاتىنان ەكەنى انىقتالىپ وتىر. قىسقاسى بىزگە ۇلتتىق نامىس جەتپەي تۇر، ۇلتسىزدىق، تەكسىزدىك، تاربيەسىزدىك... ەندىگى ماسەلە وسى كەلەڭسىز كەساپاتتاردى بولدىرماۋدىڭ جانە ونىڭ الدىن الۋدىڭ ماقساتىندا الدىمەن وتباسىنداعى ءتالىم-تاربيە مەن ءتارتىپتىڭ ۇتىمدى ۇلگى-ونەگەلەرىن جاڭارتۋدى، اسىلداندىرۋدى، ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى، ونىڭ ۇتقىرلىعىن زامان تالاپتارىنا ساي وزدىرا ءتۇسۋدى تەزىرەك قولعا الۋىمىز كەرەك.
ماسەلەن كەشەگى ەستى دە تەكتى، كەمەل دە ۇلاعاتتى زاماننىڭ اعىسىندا اكە-شەشەسى «بارعان جەرىڭە سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي بات!»، «سۇيەگىڭ سول شاڭىراقتىڭ بوساعاسىندا ءشىرىسىن» دەيتىن ومىرلىك ۇلى وسيەتتى قىزىنا ماڭگىلىككە قاتاڭ تۇردە امانات ەتە ءبىلۋى دە مىنە، وسىدان بولسا كەرەك.
سول سياقتى «قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەپ كۇيەۋىنەن قايتىپ كەلگەن يمانسىز قىز ەل، ۇلت الدىندا، قوعام، حالىق، ۇرپاق الدىندا اكە-شەشەسىنە جەك كورىنىشتى كۇيدە بولاتىنىن جانە اسا اۋىر قاسىرەت-قايعى اكەلەتىنىن اتا-بابالارىمىز الدىن الا كۇنى بۇرىن اسا قاتاڭ تۇردە ەسكەرتىپ وتىرۋدى دا ايرىقشا پارىز ساناعان. سونىمەن بىرگە ۇرپاقتارىنىڭ وي ساناسىنا كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ بارىسىندا ۇنەمى شەگەلەپ ءسىڭىرىپ وتىرۋ اسا قاتاڭ دارەجەدەگى مىندەت بولعان.
ال ارسىز، ۇياتسىز، ماڭگۇرت، كەششەلىك، حايۋاندىق كۇيمەن ۇلتتىق، اسىرەسە اكە-شەشەسىنىڭ وسيەت-اماناتىنىڭ ءبارىن دە اياققا تاپتاپ، ۇلتتىق ار-نامىستى اتتاپ، قايتىپ كەلگەن جەكسۇرىن قىزىن ءوز اكە-شەشەسى اسا قاتاڭ جازا – ءولىم جازاسىنا ءوز قولىمەن كەسۋگە ءماجبۇر بولعان. سونداي-اق قىزى وڭ جاقتا وتىرىپ، بالا تۋىپ قالاتىن بولسا دا وسىنداي قاتاڭ جازاعا تارتىلاتىن بولعان. ايتپەسە بۇنداي وپاسىزدىق بۇتكىل ەلدى، ۇلتتى، ۇرپاقتى بۇزادى دەپ سانالعان. سونىمەن قاتار بۇنداي قىزدىڭ اكە-شەشەسى دە ەل الدىندا اشكەرەلەنىپ، جەر اۋدارىلاتىن ءۇردىس بولعان. مىنە، وسىنداي ىزدەنىمپاز دا تالعامپازدىعى وراسان زور قاتاڭ ءتالىم-تاربيە مەن قاتال ءتارتىپتىڭ ارقاسىندا عانا كەشەگى قازاق قاۋىمداستىعىندا تەڭدەسى جوق ۇلگى-ونەگەسى زور ۇلى سالت-داستۇرلەردى اينالىسقا ەنگىزە وتىرىپ، ولاردى زامان تالاپتارىنا لايىق ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋدىڭ ۇتىمدى ۇردىستەردى تۇراقتى دارەجەدە ورنىقتىرعانىن، دامىتقانىن تاريحتان بىلەمىز. سونىمەن...
ۇلى دالادا ونەگەلى ۇلىلىق قالاي قالىپتاستى؟
«ادامگەرشىلىگى بارلار باسقالارعا تىرەك بولادى،
باسقالارعا جەتىستىككە جەتۋگە كومەكتەسەدى،
ءوزى دە سول جەتىستىككە جەتۋدى قالايدى».
كونفۋتسي.
ۇلتتىڭ ۇلاعاتى – ۇلى دالادان.
ادامزات بالاسى قوعامدىق دامۋدىڭ جەمىسى. ال قوعام – حالىقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسىنان تۇرادى. مۇنداعى ءاربىر قادام – ادامدىق بولمىستىڭ، تىرشىلىك اۋانىندا بولىپ جاتقان قيىندىقتار مەن داعدارىستاردىڭ ىشكى ءمانىن تۇزەيدى. جىرتقىش ەمەس ادام بوپ جارالعان سوڭ، ۇلى مۇراتتارعا جەتۋ ءۇشىن تىستەنگەن كۇرەستى وزدىرا ءبىلۋ ماقساتىندا ولە-ولگەنشە بىزگە ءتىستى بەرگەن. دەمەك، قاي كەزدە بولماسىن، قوعامنىڭ بەت-الىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىمىزدى قوسقاندا عانا كۇنىمىز نۇرلى بولماق.
ەندەشە قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىك پەن تۋراشىلدىق سالتانات قۇرۋى ءۇشىن ءسوزدىڭ شىنىن ايتۋىمىز كەرەك، جوعارىدا اتاپ وتكەن قاداۋ-قاداۋ ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ارتىقشىلىقتارعا قوسا، كەشەگى وتارشىل يمپەريالىق كەڭەستىك بيلىككە دەيىن، ياعني 350-370 جىل بۇرىنعى قازاقتىڭ ۇلى دالاسىندا، قازاق قاۋىمداستىعىندا 13 جاستاعى ۇلدارىنا وتاۋ تىگىپ بەرۋدىڭ، وتاۋ يەسى جاساي ءبىلۋدىڭ ماقساتىندا اكە-شەشەسى بولاشاق كەلىندى، ياعني بويجەتكەن قىزدىڭ تەك بايلىعى مەن كوركىنە قاراپ ەمەس، الدىمەن يمانىنا، اقىل-پاراساتىنا، ءتالىم-تاربيەسىنە، ادەپتى، كوركەم مىنەزىنە، ادال ادامگەرشىلىگىنە، شىققان تەگىنە قاراپ تاڭداعان، سول سياقتى قىزدارىن تاڭدالعان جەرىنە ۇزاتۋدىڭ پروگرەسسيۆتىك باعىتىنداعى تەڭدەسى جوق بەس باستاماشىل دا جاڭاشىل ۇلى سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ بولعانى اقيقات. ايشىقتاپ ايتا كەتەتىن بولساق، ولار:
- قىزدى اتاستىرۋ;
- قىزدى ايتتىرۋ;
- بەسىك قۇدا بولۋ;
- قىزعا قۇدا ءتۇسۋ;
- قازاعىنىڭ قامى ءۇشىن ۇلت، ۇرپاققا شىن مانىندە جانىن قيار دارەجەدە جاناشىر بولا ءبىلۋدىڭ ماقساتىندا ابىرويلى دا مارتەبەلى جەڭگەتايلىق ۇتقىر قىزمەتتىڭ ءمىنسىز اتقارىلۋى ت.ب.
وسى تۇستا ەسكەرتە كەتەتىن ايرىقشا ءبىر جاعداي بار. ول ومىرلىك اقيقاتتى مۇقيات تالداپ قاراساق، ەڭ الدىمەن ءوزىن-ءوزى تاني الماي جۇرگەن، ومىرلىك تاجىريبەسى جوق قىز دا، ۇل دا، كەلەشەك ءوزىنىڭ ومىرلىك جارىن تاڭداۋدىڭ جولىنداعى تانىسقان ادامىمەن قانشا جىل جۇرسە-داعى تولىققاندى دارەجەدە ونىڭ بويىنداعى وتباسىنان العان ءتالىم-تاربيەگە، تەكتى ادامگەرشىلىككە... قاتىستى قادىر-قاسيەتتەرىن ەشقاشان دا تاني المايدى. تانۋى مۇلدە مۇمكىن دە ەمەس. ەندەشە كەلەشەگىم، الاش بالاسى، ويلان-داعى، جوعارىدا كورسەتىلگەن ۇلى اتا-بابالارىمىز قالىپتاسىرعان بەس باستى سالت-ءداستۇردىڭ ۇتقىرلىق قۇدىرەتىن بۇگىنگى زامانعا ساي جاڭارتىپ، جاڭاشا وزدىرا بىلۋگە بارىڭدى سالىپ باق. سول سەبەپتەن دە ومىرلىك تاجىريبەسى مول اكە-شەشەنىڭ، اتا-اجەنىڭ ارالاسۋىنىڭ دا، سونداي-اق جەڭگەتايدىڭ ارالاسۋىنىڭ دا الاتىن ورنى مەن ۇتقىرلىعى وراسان زور بولعاندىقتان قۇپتارلىق جانە ولار قول جەتكىزە بىلگەن ناتيجەلەردىڭ ۇتىمدى دەڭگەيدە ەرەكشە بولۋى مىنە، وسىدان.
قىز يماندى، اقىلدى، پاراساتتى، كورىكتى، ادەپتى، يبالى... قىسقاسى جان-جاقتى ۇلاعاتتى ءتالىم-تاربيەنىڭ ارقاسىندا عانا وزىق دارەجەدە بويجەتە ءبىلۋى اناسىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى الىمساقتان ايان. «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر»، «اناسىن كورىپ، قىزىن ال...» دەيتىن ۇلتتىق وسيەتتىڭ شىعۋى مىنە وسىدان. قىز ادەپتى، كوركەم مىنەزدى... بولسا، كەلىن ەلى، ۇلتى ۇلگى تۇتار ونەگەلى بولادى. ياعني بارعان جەرىمدە تەك قانا باقىتتى بولامىن ەمەس، سول ەلدى قايتكەن كۇندە دە باقىتتى ەتەمىن، ۇرپاق كوبەيتىپ، مىندەتتى تۇردە ونەگەلى كەلىن، ارداقتى انا اتانامىن دەگەن قىز عانا ۇتادى، بارىنەن دە وزادى، باياندى باقىتقا بولەنەدى. بۇنداي تەكتى ادامشىلىقتان اسقان قىمبات بايلىق، جارقىن باقىت بولۋى مۇمكىن بە؟! جوق. قىسقاسى، ماحاببات – ومىرلىك سىناقتىڭ كەز كەلگەن تۇسىندا الدىمەن ەل، ۇلت، وتانعا، وتباسى، اتا-ەنە، كۇيەۋىنە دەگەن ادالدىق پەن سۇيىسپەندى سەزىمدى ۇنەمى وزدىرا ءبىلۋ، بۇل – ەڭ تەكتى ماحاببات. بۇل – تەڭدەسى جوق ەڭ قىمبات باقىت ءارى ۇلى بايلىق.
جوعارىدا اتالعان بەس باستى قارەكەتىمىزدىڭ ارقايسىسى جەكە دارا ايتۋلى ينستيتۋتتىڭ ايرىقشا جاۋاپتى جۇگىن كوتەرە بىلۋگە كەلگەندە، وتباسىنىڭ مارتەبەسىن اسپانداتا بىلۋگە كەلگەندە اسا جوعارى دارەجەدەگى ابىرويمەن اتقارا بىلەتىن ۇلتتىق ۇلى قۇرىلىمدى ۇلى اتا-بابالارىمىز وزىق دارەجەدە قالىپتاستىرا بىلگەن-ءدى. وسىلاردىڭ ارقاسىندا عانا ايەل وتباسىنداعى ءوزىنىڭ ومىرلىك سەرىگىن، وتاعاسىلىق ەرىن، جان جارىن، جۇبايىن، باسشىلىق جولىن ۇستانا بىلگەن كوسەمىن تورىندە تورەدەي قاستەرلەپ، ءپىر تۇتا ءبىلۋدىڭ قۇدىرەتىن وزدىرا تۇسكەن. ۇيگە كەلگەندە جاعدايىن جاساپ، قاباعىنا قارايتىن، اتا-ەنەسىمەن تاتۋ تۇراتىن ايەلگە ەر ادام كۇن سايىن عاشىق بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە بۇكىل ەلدى، ۇلتتى، ۇرپاقتى اداسۋدان، الداپ-ارباۋدان، ازعىنداۋ جولىنان ءمىنسىز ساقتاي وتىرىپ، جاڭا بيىكتەرگە جاڭاشا سامعاي ءبىلدى. ۇرپاقتارىمىز ۇلتتىق ۇلاعاتتى ونەگەسى وراسان زور ۇلگىلى ۇردىستەرمەن الاڭسىز كوكتەپ ءوندى، ءوستى، كوركەيدى، گۇلدەپ وركەندەدى، كەمەلدەنە ءتۇسۋدى وزدىردى. اقىرىندا ۇلىمىز ۇلىقتى، قىزىمىز قىلىقتى ادەت-عۇرىپپەن عانا دامىلسىز دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ارالىقتاعى، الاتاۋدان ءارى سارىتاۋ اسىپ، رەسەيدىڭ قالىڭ ورمانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى كەڭ بايتاق سايىن ۇلى دالاعا رۋحتى قازاق ۇرپاقتارى يە بولا ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا عانا راحاتىن كورەتىن ۇلى زاماندى ورنىقتىردى. ول ول ما، كەرەك دەسەڭىز ەدىل[1] ۇلى بابامىز ەۋروپانىڭ قاق تورىنە قازاقتىڭ كوكبايراعىن نىقتاپ قاداپ، الەمگە ۇستەمدىگىن جۇرگىزە ءبىلدى. وسىلايشا كەشەگى ۇلى الىپتارىمىز بەن اسىلدارىمىزدى تىزبەكتەي بەرسەك تە، ونىڭ ۇشى-قيىرىنا جەتۋ مۇلدە مۇمكىن دە ەمەس. مىنە، وسىناۋ تەڭدەسى جوق دانا ءدىنىمىزدىڭ ۇلىلىعى مەن وزىق ءتالىم-تاربيەنىڭ ۇلگىلى ونەگەسىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق قوعامىندا جۇگەنسىز اجىراسۋدىڭ، قىز ءوز ۇيىندە ءجۇرىپ، وڭ جاقتا وتىرىپ، بالا تۋدىڭ، ەل، ۇلت، قوعامدى ازعىنداتپاي تىنبايتىن ەڭ سوراقى سايقال ازاماتتىق نەكە دەگەنگە ۇرپاقتارىمىزدىڭ جاپپاي ۇرىنۋدىڭ، جەزوكشەلىكككە بارۋدىڭ... باسقا دا شەكتەن شىققان كوپتەگەن باسسىزدىق پەن وپاسىزدىق اتاۋلىنىڭ، اداسۋشىلىق پەن ازعىنداۋشىلىقتىڭ بىردە-بىرەۋى بۇرىنعى كەزدە بولماعان.
ال كەڭەستىك بيلىك ورناعان بويدا دەرەۋ ەركەكتەر مەن ايەلدەر تەڭ قۇقىقتى دەپ ۇرانداتا جاريا جاساپ، تەڭدەسى جوق دارەجەدە قالىپتاسقان وتباسىنداعى، اسىرەسە قازاق وتباسىنداعى تەڭدەسى جوق التىن قۇندىلىقتار مەن وزىق اسىلدىقتاردى قۇرتۋ ءۇشىن، سونداي-اق ماحاببات دەپ ادامزاتتى ازعىنداتقىش انايىلىعى مەن جابايلىعىن جۇگەنسىز اسپانداتۋدىڭ ارقاسىندا اسىل ءدىنىمىزدىڭ تەڭدەسسىز قۇندىلىعى مەن قۇدىرەتتى قاسيەتتەرىن اياققا تاپتاپ، ونى سوراقى سايقىمازاققا اينالدىردى. سونىمەن قاتار ونىڭ قادىرىن تۇبەگەيلى كەتىرۋدى... ورشىتە ءتۇسۋ ءۇشىن بايانسىز جالعان ۇراندى الاۋلاتۋ ارقىلى ەرمە قازاقتىڭ ۇرپاقتارىن ازدىرۋ مەن توزدىرۋدىڭ، ورعا جىعۋ مەن جەر بەتىنەن جويۋدىڭ قۇرىق بويلاي المايتىن نەبىر زىميان ايلا-شارعىلارىن ويلاپ تاۋىپ، ۇلتتىق وي سانامىز بەن ءون بويىمىزعا شەگەلەپ سىڭىرۋگە ولەرمەندىكپەن بار كۇشىن سالدى. وسىلاردىڭ سالدارىنان كوشەدەن تاۋىپ العان قىزبەن تانىسىپ، عاشىقپىن دەپ، ءسۇيدىم، كۇيدىم، جاندىم دەپ ۇيلەنەدى دە، ارتىنشا ءبىر جەتىدەن اسار-اسپاس ۋاقىت ىشىندە ايىرىلىسىپ كەتۋدى داستۇرگە اينالدىردىق. بۇل – سۇمدىق! ادامزات بالاسىندا بۇدان اسقان جۇگەنسىز قاسيەتسىزدىك پەن قادىرسىزدىكتىڭ بولۋى، الەمدىك قاسىرەت پەن ماسقارا سوراقىلىققا تاپ بولۋىمىز مۇمكىن بە اعايىن؟ وسىلاردىڭ كەساپاتتارىنا جۇگەنسىز باسسىزدىقپەن ۇشىراعان ۇل ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىن شاش-ەتەكتەن اۋىر قارىزعا باتىرىپ، ايىقپاس قاسىرەتكە تىعىپ، قاڭعىباستىق جولعا ءتۇسىپ، اقىرى بىرەۋدىڭ ەسىگىندە قۇل بولىپ جۇرگەندەرىنە ءماز. سورىمىزعا قاراي ولار ۇلتتىق تاريح، مادەنيەت، تەكتىلىك، كىسىلىك، وتان، تاۋەلسىز ەلدىك دەگەن ۇلى ۇعىمدى بىلمەيدى، بولاشاقتى دۇرىس تۇسىنبەيدى. اكە-شەشەلەرىمىز، اتا-اجەلەرىمىز ءوز ۇرپاقتارىنا كۇندەلىكتى تىرشىلىك اياسىندا جاساپ جۇرگەن جۇگەنسىز قاستاندىقتارىن، سوراقىلىقتارىن ۇقپايدى. كوپتى كورگەن ابىز قاريامىز د.ا.قوناەۆ ايتقانداي «جيىرماسىنشى عاسىر تاڭعاجايىپ عاسىر، تاريح ءۇشىن قىزىقتى، ال زامانداس ءۇشىن قاسىرەت عاسىرى» بولعانى، ال ءححى عاسىر سىزدەر مەن بىزدەر ءۇشىن «قاسىرەت عاسىر» دەۋ جەتكىلىكسىز بولار ما ەكەن دەپ الاڭداۋىم نەلىكتەن.
ەرلىك ءولىم ەرلەردى كوبەيتەدى
ەرلىك – ەلگە مۇرا، ۇرپاققا ۇران، ۇلتقا قالقان.
اقيقاتتى اشىق ايتۋ – اردىڭ ءىسى. كەشەگى وتكەن تاريحي ساحنادا «ەركەكتەر پەن ايەلدەر تەڭ قۇقىقتى» دەگەندى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، وردالى وتباسىنىڭ وتاعاسى، ايەلدىڭ سۇيەنەر دىڭگەگى، بەدەلى تاۋداي ازاماتى اتانعان ەركەك اتاۋلىنىڭ رۋحىن اياققا جانشىپ، اقىل-ەسىنەن ايىرىپ، ەز ەتۋدىڭ، قۇلعا اينالدىرۋدىڭ رەكوردىن وزدىرۋدىڭ ارقاسىندا وتباسىنداعى كەمەل دە كەمەڭگەر كوسەمدىگى مەن وتاعاسىلىق ۇلى قۇدىرەتىنەن دە، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن دە تولىق ايىرۋ باعىتىندا تەڭدەسسىز جانتالاستى ءىس-ارەكەتپەن ۇيلەستىردى، ۇيىمداستىرۋدىڭ ۇتقىرلىعىن بۇرىنعىدان دا بەتەر وزدىرا ءتۇستى. ال اقىلسىز، پارىقسىز، تاربيەسىز، تەكسىز، كەششە... ايەل بىتكەندى شەكتەن تىس ەشىرتىپ، سۇرقيالى سايقالدىققا بەيىمدىلىگىن ۇنەمى جەتىلدىرە وتىرىپ، ونىڭ ىقپالىن ەسەلەپ كۇشەيتە وتىرىپ، وتباسىنا وپاسىز بي ەتۋدىڭ، يمانسىز ەتۋدىڭ ارقاسىندا ۇستەمدىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ارقىلى ولاردىڭ وتباسىنداعى انالىق دانالىعى مەن ۇلاعاتىنان ايىردى. بالا تاربيەسىنە قاتىستى ۇلاعاتى زور تاربيەشىلدىك پەن ۇستازدىق قۇدىرەتىن جويىپ، قاتىگەزدىك، قايىرىمسىزدىق، سۇرقيالىق اتاۋلىنىڭ قاسىرەتتەرىن ۇشتاپ وزدىردى. وڭشەڭ بيلىككە قۇمار ايەل ارقىلى قازاق وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزۋدىڭ، ۇرپاعىن ازدىرىپ، قۇل جاساپ، قۇردىمعا جەتكىزۋدىڭ ءداستۇرلى قاسىرەتتەرىن ورنىقتىردى. ۇلتتىق قۇندىلىق (اتا تىلىنە، دىنىنە، دىلىنە، سالت-داستۇرىنە...) اتاۋلىلارعا قارسى كۇيدە جۇرگەندىكتەن، اتا-بابالارىنىڭ ارۋاقتارىنا قارسى جولدا جۇرگەندىكتەن، ونداي ۇرپاقتارىمىز، اسىرەسە قىزدارىمىز – ولە-ولگەنشە باقىتسىز كۇي كەشەدى. ويتكەنى ولار اللانىڭ راحىمىنان قۇر قالىپ، تەك قاھارىنا ۇشىراپ جۇرگەندەرىن مۇلدە تۇسىنبەيتىن – كورسوقىر، كەششە، نادان، ماڭگۇرتتەر. بۇنداي باقىتسىز ادامداردى كەشەگى ەستى دە تەكتى قازاق «كوردەمشە» دەپ اتاعانى الىمساقتان ايان. البەتتە، بۇنداي كوردەمشەلەردەن تەك قانا كوردەمشەلەر تۋاتىنى، جۇگەنسىز ءوربىپ، ءورىسى كەڭەيە تۇسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ايتالىق، بۇگىنگى تاڭدا ۇلتسىز، وپاسىز، ساتىلىمپاز، تاربيەسىز، جەكسۇرىن قىزدارىمىز شەتەلدىك ەركەككە كۇيەۋگە شىعۋدىڭ داستۇرگە اينالۋى، اسىرەسە قىتاي ەركەكتەرىنە شىعۋى شەكتەن تىس ۋشىعىپ بارا جاتۋى مىنە وسىدان. ويتكەنى بىرەۋدىڭ قاڭسىعى – بىرەۋگە تاڭسىق. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قولدا بار التىننىڭ قادىرى جوق. ۇشىنشىدەن، بولعان سايىن بولا تۇسسەم دەگەن اشكوزدىك. (بۇل اۋقاتتى وتباسىلاردىڭ قىزدارىنا ءتان كورىنىس). تورتىنشىدەن، وزگەنىكىنە دەگەن اۋەستىك، تاربيەسىزدىك... ياعني ءبىر جولى بولسا دا شەتەلدىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن قىزدار ءوز ەلىندەگى الەۋمەتتىك تاپشىلىق پەن ادىلەتسىز قۇرىلىمنىڭ تاۋقىمەتىن تارتقىسى كەلمەيدى. ونداعىلاردىڭ ءبارى «جۇماقتا» ءومىر سۇرەتىندەي كورىنەدى. ءبارىن كينوداعىداي ەلەستەتەدى... ەرتەڭگى كۇنى ءومىر بويى وكىنۋمەن وتەرىن بىلمەيدى.
اقىرىندا كورەگەن كەمەل كىسىلىكتەن، تەكتى ادامگەرشىلىكتەن اجىراپ قالعان ايەل – ءوز ۇل-قىزدارىن شۇعىل تۇردە جاڭعىرتۋ، اسىلداندىرۋدىڭ ارقاسىندا عانا وزىنەن، اتا-بابالارىنان وزدىرا ءبىلۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن مۇلدە ۇقپايدى. تۇسىنگىسى دە كەلمەيدى. بۇگىنگى تاڭدا وڭشەڭ ۇلتسىز، ارسىز، نامىسسىز، وپاسىز... قىسقاسى جۇگەنسىز قىزداردى قاۋلاتىپ جاتقاندار دا، مىنە، وسىلار.
اقىر اياعىندا ۇلتتىق گەنوفوندىق تۇقىمىمىزدىڭ تەكتى كەمەلدىگىن دە، ۇلى اتا سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ تۇنىعىن دا بۇزدى، ولاردىڭ تەڭدەسسىز قۇدىرەتىن قايتا قالپىنا كەلمەيتىندەي ەتىپ، تۇبەگەيلى جويۋعا بارىن سالۋدا. ماسەلەن، بۇگىنگى قازاققا رەسەي يمپەريۆسى قولدان ءارى قاساقانا جاسالعان اشارشىلىقتاردى، نەشە ءتۇرلى تاركىلەۋ، حالىق جاۋى، امەريكانىڭ، جاپونيانىڭ تىڭشىسى، جەر اۋدارۋ سياقتى زوبالاڭنىڭ تالايىن باستان وتكەرگەن بايعۇس حالىق رۋحى تاپتالعان، ءار نارسەدەن قورقىپ، ءوز كولەڭكەسىنەن ۇركىپ وتىراتىن جانە ماسكەۋ نە ايتسا سونى ىستەيتىن قاراڭعى توبىرعا اينالدىرىلعانىن ايتساڭ دا تۇسىنبەيدى. قالاي دەگەندە دە قازاق ەلىنىڭ، اسىرەسە قازاق ۇلتىنىڭ باس كوتەرۋگە جارايتىندارىن، بەتكە ۇستاۋعا تۇراتىن ۇلتتىق رۋحى اسقاق قايماقتارىن شەتىنەن اياۋسىز اتتى، دارعا استى، يت توزگىسىز يت جەككەنگە ايدادى. بۇل بۇتكىل ەلدىڭ ۇرەيىن الىپ، ۇلتتى، ۇرپاقتى ءوز كولەڭكەسىنەن قورقاتىن وڭشەڭ ۇركەك، قورقاق ەزگە اينالدىرا ءتۇسۋدى ۇدەتتى. سونىمەن بىرگە تۇرلىشە ساياسي ناۋقاندار – ەلدى ۇر دا جىق وبىر كۇشىمەن ۇجىمداستىرۋ، تىڭ جەردى يگەرۋ، كوسموستى مەڭگەرۋ، مال شارۋاشىلىعىن بۇرىنعىدان دا بەتەر العا وزدىرۋ، اسىرەسە قوي-ەشكىنىڭ سانىن 50 ملن-عا جەتكىزۋ... دەگەن سياقتى سان الۋان قيتۇرقى ساياسي ناۋقاندار ارقىلى بايىرعى قازاققا قارسى اسا اۋىر ىقپالدارىن ورشىتە ءتۇستى. باسقا ەلدىڭ تۇرمەسىندە وتىرعان، جۇرگەن جەرىندەگى ادامگەرشىلىككە قاتىستى دۇنيە بىتكەندى ازعىنداتپاي قويمايتىن وڭشەڭ قىلمىسكەرلەردى قازاق ەلىنە اكەلىپ توكتى، قازاقتىڭ اراسىنا سىنالاپ ءسىڭىردى. ءسويتىپ ازعىنداتقىش اراق پەن تەمەكىنىڭ ۇلتتى كوكتەتپەس ۋلارىنا شەكتەن تىس جۇگەنسىزدىكپەن بوكتىردى. بۇلاردىڭ ءبارى اقىر اياعىندا كيەلى جەردىڭ، قاسيەتتى ەلدىڭ، كۇرەسكەر ەردىڭ قامى ءۇشىن، ۇلت، ۇرپاقتىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق قامى ءۇشىن ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلىپ، جانقيار بىرلىكپەن جىمداسا ءجۇرىپ، قاھارمان بەلسەندىلىكپەن ۇتقىر ءومىر سۇرە بىلۋگە ءھام قازاقتىڭ باستارى ولسە دە قوسىلا المايتىن ەڭ اپاتتى جاعدايعا جەتكىزدى. قازاق حالقىنىڭ ءاۋ باستاعى جاراتىلىسىنا، تاريحي مادەنيەتىنە، اتا سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنا مۇلدە جات جەتىم بالانىڭ جانە تاستاندى بالانىڭ، ۇل-قىزدارى تۋعان اكەسىن باقپاي، قاراۋدان باس تارتىپ، كوشەگە قاڭعىتىپ جىبەرگەن جەتىم قارتتاردىڭ سانىن كوبەيتۋدىڭ سۇمدىق ءۇردىسى ءورشىپ بارادى. كەڭەستىك داۋىرگە دەيىن ءبىز جەتىمىن باۋىرلارىنان، رۋلاسىنان ايىرىپ جىلاتپاعان، جەسىرىن ەشقايدا دا قاڭعىتپاعان تەڭدەسى جوق ۇلى ۇلت ەمەس پە ەدىك؟! جەتىمدى ءوزىنىڭ تۋىس باۋىرلارىنان، رۋلاسىنان ايىرۋ، بۇل – اۋىر قىلمىس. ەندىگى جەردە، ءححى عاسىردا جازىقسىز جاندار ساياسات قۇربانىنا اينالماسىن! البەتتە، بيلىكتىڭ قۇرباندىققا اينالدىرمايتىن كەپىلدىگى زور بولسا يگى. جەر تاعدىرىنا قاتىستى، تاۋەلسىز ەلدىك، ۇلتتىق، حالىقتىق مۇددەگە قاتىستى، اسىرەسە وتباسى قۇندىلىقتارى مەن ۇتىمدى مۇمكىندىكتەرىن زامان تالاپتارىنا ساي جەدەل تۇردە جەتىلدىرۋگە، اسىلداندىرا تۇسۋگە، وزدىرۋعا قاتىستى كوكەيكەستى وزەكتى دە، وتكىر ماسەلەگە كەلگەندە قازاق قاۋىمى ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، قاتاڭ تالاپ ەتە بىلۋدە نەگە قاھارلى دا وكتەم باتىرلىقپەن قاسقايىپ تۇرىپ ايتا المايمىز؟ شىندىعىنا كەلسەك، ءبىز، ءھام قازاق بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇل-قىزدارىمىز بەن نەمەرە-شوبەرە جانە شاكىرتتەرىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشىن، بۇكىل ەل، ۇلت، حالىق قامى ءۇشىن ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، تاس تۇيىنگە اينالعان جۇدىرىقتاي بولىپ، تەڭدەسى جوق دارەجەدەگى جانقيار كۇرەسكەرلىكتى جاپپاي قاۋلاتا الماي وتىرمىز. نەگە؟ سوندا ءبىز، قازاق قانداي ۇلتپىز وسى؟
مىنە، بۇلاردىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، اڭقاۋلىعى مەن اڭعالدىعى، اق كوڭىلدىگى مەن داراقىلىعى زور ىسىراپشىل قازاق حالقى، ونىڭ ۇرپاقتارى الاۋلاتقان وپاسىز ۇرانعا قۇدايداي سەنىپ، ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماستان لەزدە جاپپاي ۇلتسىزداندى، تەكسىزدەندى، ماڭگۇرتتەندى، ار-نامىسسىز دۇباراعا، قۇل-قۇتانعا اينالدى، ۇلت، حالىق، ۇرپاققا قارسى باعىتتا ءجۇرۋدى وزدىرا تۇسۋدەن ءارى اسا المايتىن سىبايلاس ساتىلىمپاز، وپاسىز، ۇلتسىز «تۇلعالار» مەن اقساقالسىماقتار شەكتەن تىس قاۋلادى. وسىلايشا قازاق ۇلتى قۇزدان قۇلاۋدىڭ جيەگىندە تۇرعان شاقتا، جەر بەتىنەن جوق بولۋدىڭ ءسال الدىندا تۇرعان تۇستا، جاراتۋشى ۇلى يەمىز اللاھ تاعالانىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا مىزعىماس كەڭەستىك بيلىك ءوزىنىڭ تۇعىرىنان قۇلادى جانە ونىڭ زياندى الاپات قۋات كوزىنە يە بولعان قاھارلى كۇشى ءوزىنىڭ ىقپالدى قۋاتتارىن ازايتۋعا بەت الدى. بىراق...
الايدا قازىرگى تاڭدا قازاق ۇلتى تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا 26 جىلدىڭ ءجۇزى بولعانىمەن ۇلتتىق شارۋامىز وڭالماي تۇرعانى، ۇلتتىق ايىمىز وڭىنان تۋماي تۇرعانى وكىنىشتى. ويتكەنى، ءبىز كەرىسىنشە ەلدىك، ۇلتتىق، حالىقتىق مۇددە اتاۋلىنى اياققا تاپتاپ، قولداعى تەڭدەسى جوق ۇلتتىق بار بايلىق پەن ۇتقىر مۇمكىندىكتەرىمىزدىڭ ءبارىن دە باسقا ماقساتتىڭ جولىنا جانە ونىڭ ساياسي ۇپايلارىن ەسەلەي ءبىلۋدىڭ قامى ءۇشىن عانا شاشىلىپ جاتقان، كىم كورىنگەنگە جۇگەنسىز جەم بولىپ، ولاردىڭ تابانىنىڭ استىندا شەكتەن تىس جانشىلىپ جاتقان ەلمىز. ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلارى ەمەس، وزگەنىڭ قۇل-قۇتانى تورىمىزگە شىقتى. ولاي بولسا، بىزگە، بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنا مىقتى دا بىلىكتى بيلىك كەرەك ەمەس پە، سويداي-اق بايتاق ەلگە، ۇلتقا، حالىققا، اسىرەسە ءوربىپ جاتقان ۇرپاقتارىمىزدىڭ بويىندا اسقاق رۋح پەن ۇلتتىق نامىس جوعارى دارەجەدە بولۋى كەرەك ەمەس پە؟!. ەلدىگىمىز قايدا؟
باياعىدا اسقان اۋليە، كورىپكەل موڭكە بي تىلەۋۇلى (1675-1756 ج.ج.) ءتۇس كورىپ، سول ءتۇسىن سىرىم باتىرعا جورىتپاق بولادى. سىرىم ءتۇس جورۋدىڭ جولىن موڭكەنىڭ ۇزاتىلىپ كەتكەن قىزىنا بەرۋدى ۇيعارادى.
موڭكە ءبيدىڭ قىزى: «ماعان ءتۇس جورىتقاندارىڭىز قاتە بولدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە ايەل بيلەگەن زامان كەلەدى. ول زاماندا ايەلدەن ۇيات كەتەدى، ەركەكتەن نامىس قاشادى، مەنىڭ ءۇش رەت شاقىرعاندا زورعا كەلۋىمنىڭ سىرى وسىندا ەدى» دەپتى. بۇگىنگى بىزدە بۇل قاسىرەتتىڭ توركىنىن جان-جاقتى تەرەڭ تۇسىنە الاتىن، ۇلت، حالىق، ۇرپاق قامى ءۇشىن جانقيارلىقپەن كۇرەسە الاتىن كەمەڭگەر كوسەمدىك بار ما؟ راسىندا دا بۇل قازىرگى ءححى عاسىرداعى ۇلتتىق قاتەرلى قاسىرەتتەرىمىز بەن الاپاتتى قاۋىپتەرىمىزدىڭ ەڭ زورى دا، ەڭ جويقىندىسى دا، مىنە – وسى.
قالاي دەگەندە دە، «جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە، كەسىرتكەلىك قاۋقارى بار» دەمەكشى، كەشە وتكەن كەڭەستىك ءداۋىردىڭ شەكتەن شىققان سان الۋان ءتۇرلى وپاسىز قاسىرەتتەرىنىڭ زارداپتارى ءالى كۇنگە جويىلا قوياتىن ءتۇرى جوق. ءتىپتى قازىرگى تاڭدا تاۋەلسىز اتانعان قازاق ەلى، ۇلت، ۇرپاق كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ولشەۋسىز ۋىن ءىشۋدىڭ قاسىرەتىنەن تەزىرەك ارىلتۋعا باعىتتالعان ۇتقىر جوبالاردى كورۋدىڭ اۋىلى تىم قاشىق سياقتى. سول سەبەپتى اركىم ءوز بولاشاعىنا ءوزى جاۋاپ بەرەتىن اسا اۋىر كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتان، ءبىز سەڭگە سوقتىعىسقان بالىقتىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعان ەلمىز. ول ول ما، «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەپ وتىرعان ساۋاتسىز، دارمەنسىز، تەكسىز، بىلىكسىز... سولاقاي بيلىكتەن قايىر جوق. ويتكەنى جىككە توپتاسىپ، ءجۇزشىل رۋلاستىق، سىبايلاس-جەمدەستىك جانە وتباسىلىق-كلاندىق باسقارۋداعى ەڭ ءبىر ماڭىزدى فاكتور – ەل، ۇلت، قوعام ساناسى مەن ومىرلىك تىرشىلىگىنە قاتىستى ەڭ ۇتىمدى وزگەرىستەردى ەنگىزۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىلىگىن ەسكەرمەيتىندىگى وتە اۋىر قاسىرەت ەكەنى انىق. بوداندىققا قارسى بۇلقىنىس جوق. وتارلىق، بوداندىق حالدەن ءبىرجولا قۇتىلۋ ءۇشىن تاۋەلسىز ەلدىگىمىز بەن كەمەل ۇلتتىعىمىزدىڭ، اتا ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتىن تەڭدەسى جوق دارەجەدە اسپانداتا ءبىلۋدىڭ ۇلى ماقساتىندا ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، جانقيارلىقپەن كۇرەسە ءبىلۋىمىز كەرەك! وكىنىشكە قاراي وسىنداي جانكەشتى كۇرەسكەرلىكتىڭ بولماۋى كەساپاتىنان ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعىمىز – وزىمىزگە ءالى كۇنگە بۇيىرماي تۇر. بىراق...
الاش بالاسى نە ىستەمەك كەرەك؟
«ادام جەر بەتىندە باي بولۋ ءۇشىن ەمەس،
باقىتتى بولۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەدى».
بەيل ستەندال.
كەلەشەگىم، الاش بالاسى، كيەلى جەرىمىز ءبۇتىن، قاسيەتتى ەلىمىز امان، ۇرپاقتارىمىز ەڭ باقىتتى عۇمىر كەشسىن دەسەك...
ءومىر دەگەنىمىز ولىمەنەن ۇنەمى جارىسا ءبىلۋدى وزدىرۋ، ياعني سۇڭعىلا قىرانعا اينالا ءجۇرىپ، شىڭنان دا ءارى اسقاق بيىكتەردە سامعاي ءبىلۋ. ەڭ باستىسى – ۇل-قىزدارىمىز بەن نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزدى ەرەكشە مۇددەلى قۇلشىنىسپەن قالاي بولعان كۇندە دە باقىتتى ەتە ءبىلۋدىڭ ماقساتىندا ءبىز، الاش بالاسى، جاپپاي اتقا قونا ءبىلۋىمىز كەرەك. بايلىقتى قولدان جاساپ الۋعا، ونى كوبەيتۋگە بولادى. ال ۇرپاقتارىمىزدىڭ باقىتىنا ەشقانداي بايلىق جەتپەيدى. بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇل-قىزدارىمىز بەن نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزدىڭ ومىرلىك باياندى باقىتىن اقشاعا ساتىپ الا المايسىڭ. ونى ساتىپ الۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، ومىرلىك باقىتتى دۇنيەمەن ولشەمەيىك، اعايىن!
رۋحاني يمان مەن ءبىلىم-ءىلىم – ادام بويىنداعى ىزدەنىمپاز تەكتى دانالىقتى، كەمەل كىسىلىكتى، ويشىلدىقتى، بەكزاتتىقتى وياتىپ، قاتار-قۇربىلارىنان، زامانداستارىنان وقشاۋ وزا ءتۇسۋدى ارتتىرادى. ەندەشە، ەندىگى جەردە، اعىمداعى ۋاقىتتىڭ اعىسىندا ۇلتتىڭ بۇگىنگى جانە كەلەشەك تاعدىرىن جان-جاقتى تەرەڭ ويلاساق، رۋحى اسقاق ۇل تاربيەلەي بىلۋدە، كوركەم مىنەزدى، اقىلدى دا پاراساتتى، ادەپتى قىز تاربيەلەي بىلۋدە بۇگىنگى قازاقتان ەرەكشە قاتاڭ جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىنىن ايرىقشا ەسكەرە وتىرىپ، ءبارىمىز دە جانقيار دارەجەمەن كۇرەسۋگە مىندەتتىمىز. ويتكەنى بۇگىنگى قازاقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعانى امبەگە ايان. ەندەشە بۇنداي ومىرلىك اششى شىندىقتى ەش جەرىمىزگە جاسىرا المايتىنىمىز الىمساقتان بەلگىلى. جويقىن ايداھارلىعى وراسان زور الەمدىك جاھاندانۋ مەن عالامدانۋدىڭ وبىر ۇردىستەرى ەشكىمدى دە ايامايدى. ونسىز دا قازىرگى تاڭدا قازاق ەلى ۇرى-قارىدان، سىبايلاس جەمقور مەن پاراقورلاردان جاساقتاۋدى وزدىرىپ وتىرعاندىقتان قايىرىمى جوق قاتىگەز، قاسكۇنەم، جابايى، وپاسىز قوعامعا تاپ بولدىق. بۇل – فاكت.
ءتالىم-تاربيە تامىرى – سالت-ءداستۇر ەكەنى داۋسىز. قازاقى تاربيەنىڭ نەگىزگى ادەت-عۇرپىمىز بەن داستۇرىمىزدەن باستاۋ الادى. سول سەبەپتەن دە جوعارىدا اتاپ وتكەن تەڭدەسى جوق بەس پروگرەسسيۆتىك باعىتىنداعى باستاماشىل دا جاڭاشىل ۇلى اتا سالت-داستۇرلەرىمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ ۇتقىرلىعىن وزدىرا ءبىلۋ ماقساتىندا زامان تالاپتارىنا ساي ولاردى جاڭاشا جەتىلدىرىپ وتىرۋدىڭ ۇتقىر ءىس-شارالارىن شۇعىل تۇردە قولعا الۋىمىز اۋاداي قاجەت. ەڭ باستى تاعدىرشەشتى ستراتەگيالىق ماسەلە – بۇگىنگى قازاق وتباسىندا كورەگەندى دە تەكتى ءىرى كىسىلىككە ساياتىن كەمەل وتاعاسىلىقتى، كەمەڭگەر كوسەمدىكتى، دانا تۇلعالىلىقتى تەزىرەك قالىپتاستىرا بىلۋگە قاتىستى ءبارىمىز دە ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، جانقيار دارەجەمەن اتسالىسا ءبىلۋىمىز اسا قاجەت. رۋحاني جاڭعىرۋ – تاربيەدەن باستاۋ العاندا عانا قوعام وڭعا باسادى. سوندا عانا ورگە ورلەۋ مەن كەمەلدىكپەن وركەندەۋدىڭ جاڭا تىنىسى جاڭاشا اشىلادى. سوندا عانا قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ۇلى كوشى ماڭگىلىك ەلدىككە باستايتىن داڭعىل دا دانا جولىنا تۇسەتىنى انىق اقيقات. الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتى ۇل-قىزدارىمىز بەن نەمەرە-شوبەرەلەرىمىز كوزدەگەنىن جىعادى، دىتتەگەن ۇلى مۇراتتارىنا، ونەگەسى زور وزىق وركەنيەتكە باسقا ەل-جۇرتتان بۇرىن جەتەدى. سوندا عانا تاۋەلسىز ەلدىگىمىز بەن كەمەلدەنگەن ۇلتتىعىمىزدىڭ تۇعىرى نىقتالا ءتۇسىپ، كوك تۋى ماڭگىلىككە كوكتە جەلبىرەيتىنى داۋسىز.
مولداعالي ماتقان
الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ مۇشەسى،
حالىقارالىق مۇستافا كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى التىن مەدالدىڭ يەگەرى،
قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست-جازۋشى، اكادەميك.
[1] ەءدىل (اتتيلا) – عۇنداردىڭ كوسەمى، گەرمان جانە ت.ب. تايپالارعا بيلىك قۇرىپ، رەيننەن ۆولگاعا دەيىنگى ايماقتا ۇلى تۇرىك دەرجاۆاسىن قۇرعان بيلەۋشى.
Abai.kz
