…سىرتتاي قاراعاندا ابايدىڭ سوپىلىق تۋرالى تۇسىنىگى قايشىلىقتى بولىپ كورىنەدى. ول ءبىرىنشى سوزىندە “سوفىلىق قىلىپ، ءدىن باعۋ؟ جوق، ول دا بولمايدى، وعان دا تىنىشتىق كەرەك. نە كوڭىلدە، نە كورگەن [2, 158]: كۇنىڭدە ءبىر تىنىشتىق جوق، وسى ەلدە، وسى جەردە نە قىلعان سوفىلىق؟”- دەيدى. ال، شىندىعىندا تازا سوپىلىق، كوڭىل تىنىشتىعىنا، باقىتقا، مورالدىق ەركىندىككە ۇلاسۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. ناعىز تىنىشتىقتى ادام تازا سوپىلىقتان تابادى. “وتىز سەگىزىنشى سوزىندە”: كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ، ھۋ دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. مالدى كىم باعادى؟ دۇشپاندى كىم توقتاتادى؟ كيىمدى كىم توقيدى؟ استىقتى كىم ەگەدى؟ دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟ نىعمەتتەردىڭ يەسى (ساحيب-ۋن-نيعما) – تاڭىرگە شۇكىرشىلىگىڭ جوق بولسا، ادەپسىزدىكپەنەن كۇناھار بولمايسىڭ با؟ ەگەر دە بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، جارىم-جارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ راست بولسا، ھامماعا بىردەي راست بولسىن، الالاعان راست بولا ما، ءھام عادالات بولا ما؟ ولاي بولعاندا، ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق” دەيدى.

بۇل جەردەگى ابايدىڭ سوپىلىققا تاعىپ وتىرعان سىنى جاڭا سىن ەمەس، ول سوناۋ تراديتسيوناليستەر مەن سوپىلار اراسىندا ءىح عاسىردان بەرى كەلە جاتقان سىن. كەزىندە بۇل سىن سوپىلىقتى تۇسىنە الماي، ءدىندى تەك قانا فورما رەتىندە كورەتىندەر تاراپىنان ايتىلعان-دى. دەگەنمەن، تازا سوپىلىقتاعى احيلىك ينستيتۋتتار يسلام وركەنيەتىن جاۋدان قورعاۋشى، ەكونوميكاسىن نىعايتۋشى، قوعامىن بىرىكتىرۋشى، ارلىلىق پەن يماندىلىقتىڭ ۇلگىسى، جالپى يسلامدىق دۇنيەتانىمنىڭ ەستەتيكالىق، مورالدىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن رەتتەۋشى بولعان جانە بولا بەرەدى دە. راس، سوپىلىق جولدىڭ تەك “ديدار تالاپ” ەتۋشىلەرگە قانا ارنالعاندىعى بەلگىلى. ونىڭ ادامنىڭ تابيعاتىنان تۋعان ەرەكشەلىكتەر ەكەندىگى دە انىق. “ديدار تالاپ” عىلىمى – قابىلەت، ىنتا، جىگەر، سونىمەن قاتار ءتاڭىردىڭ قۇتى ارقىلى بەرىلەتىن، يگەرىلەتىن سوپىلىق ءىلىم. ال، اباي جالپىعا بىردەي دەپ قاراستىرعان حيكمەت ياعني، فيلوسوفيا دا اركىمنىڭ ۇلەسىنە تيە بەرەتىن قازىنا ەمەس، ياعني ءار ادامنىڭ شىنايى فيلوسوف (حاكيم) بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. دۇنيە، عۇمىر – شىنايى سوپى، عاشىقتار ءۇشىن ءمانسىز دە، ماعىناسىز دا ەمەس. كەرىسىنشە، وسى دۇنيە، ءومىر-ادامدى كەمەلدىلىككە جەتكىزۋدىڭ تۇعىرى. شىن عاشىقتار ءۇشىن دە عۇمىر حارام ەمەس، اقيقات. جالپى شىنايى سوپىلار ءتاڭىردىڭ جاراتقان الەمىنەن كوركەمدىك پەن اسەمدىكتەن باسقا ەشتەڭە كورە المايدى. دۇنيە – كەمەلدىكتىڭ نەگىزى بولسا، ولار دۇنيەنىڭ پايداسى – كەمەلدىكتىڭ الاڭىن قالاي ۇمىتسىن. ۇمىتپاۋ ءۇشىن ارنايى زىكىر (ەسكە الۋ) ءادىسىن ءار دەمىندە قولدانۋ ۇستىندە بولادى. ولار دۇنيەنى ءتاڭىردىڭ بار جانە ءبىر ەكەندىگىنىڭ ايناسى رەتىندە قابىلدايدى.

بىراق، ابايدىڭ وسى سىنىنا قاراپ، ونى سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزى مەن ءمانىن بىلمەيدى دەۋگە بولمايدى. وندا ماقسات بار. بۇل ماقساتتى اباي ءوزىنىڭ ۋاقىتى مەن كەڭىستىگىندەگى احۋالدان الىپ وتىر. اباي عانا ەمەس، جالپى شىعىس الەمى باتىستىڭ تەحنولوگياسىنان، عىلىمىنان ارتتا قالۋدىڭ باستى سەبەبى رەتىندە يسلامنىڭ رۋحى بولعان سوپىلىق دۇنيەتانىمدى كورسەتكەن بولاتىن. بۇعان سىرتقى ميسسيونەر-وريەنتاليستەردىڭ دە ىقپالى كۇشتى بولدى. سوپىلىقتى تەرىستەۋ ارقىلى يسلامدىق تۇتاستىقتى ىدىراتۋ ماقسات ەتىلدى. نەگىزىنەن، ءوز قاتەسىن كورە الماي، سىرتتان جاۋ ىزدەۋ – ياساۋي ىلىمىنە، ونىڭ مەتودولوگياسىنا جات ۇستانىم. بارلىق قۇلدىراۋ دا، دامۋ دا ادامنىڭ وزىنەن تۋىندايدى. ياساۋي ءۇشىن ادامدىق سانانىڭ ايناسى – قالب، ۇلتتىق مادەني كەڭىستىكتىڭ ايناسى – بىرلىك، ءدىننىڭ ايناسى – عىلىم. قوعام ءدىنىن فاناتيزمنەن، قاساڭ دوگماتيزمنەن ۇنەمى قورعاپ وتىرماسا قۇل بولۋ بىلاي تۇرسىن، ادام حايۋان بولىپ، ءتاڭىردىڭ اماناتىنان جۇرداي بولادى. ابايدىڭ داۋىرىندە سوپىلىق جول ابدەن توزىعى جەتىپ، ءوزىنىڭ تازا رۋحىنان الىستاپ، كىم كورىنگەننىڭ قۇرالىنا اينالىپ، ءدىن-قوعامدى ىدىراتۋدىڭ ساياساتىنا اينالعان بولاتىن. تاريقاتتار ساياسي بيلىك باسىنداعى جەكەلەگەن حان، سۇلتاندارعا عانا قىزمەت ەتە باستاعان. سوپىلىق ءوزىنىڭ ادامدىق، مورالدىق مۇراتتارىنان جۇرداي بولعان ەدى. وسىنداي تۇستا اباي: ء“اربىر ناداننىڭ ءبىر تاريقاتقا كىردىك دەپ جۇرگەنى – ءبىز بۇزىلدىق” دەگەنىمەنەن ءبىر بولادى. موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقپايدى. وزدەرى حۇكىم-شاريعاتتى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى. ونان اسىپ، ءوزىن-ءوزى ءاھىل-تاريقات ءبىلىپ جانە بىرەۋدى جەتكىزبەك داعۋاسىن قىلادى. بۇل ءىس ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، بۇلاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادامدى ازدىرۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زالالدى. بۇلاردىڭ سۇيگەنى – ناداندار، سويلەگەنى – جالعان، دالەلدەرى – تاسبىعى مەنەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە جوق”- دەيدى. ابايدىڭ مۇنداي سوپىلىقتان قاشۋى وتە ورىندى. ءارى قاراي اباي حاكيمدەر مەن تازا سوپىلاردى سالىستىرىپ، “ەكەۋى دە بىرىنەن-ءبىرى كوپ جىراق كەتپەيدى” دەپ تۇيەدى. ەكەۋى دە ءتاڭىردىڭ “جاراتقان بولمىستارىنا” (سۇنعاتىنا) قاراپ تەرەڭ ويلاۋدى (“پىكىرلەمەكتىك”) ايتقان. بىراق، جاراتىلعاندارعا قاراپ تەرەڭ ويلاۋ ارقىلى قۇدايلىق تانىمعا ۇلاسۋ جولىن تۇسىندىرۋدە “ەكەۋىنىڭ دە سويلەۋى، ايتۋى” باسقاشا. “ول حاكىم، عالىم اسىلدا ءبىر ءسوز، بىراق عارافتا (اريف-دانا، اۋليە) باسقالار ءدۇر”. اباي وسى ارقىلى فيلوسوف پەن سوپىنىڭ ايىرماشىلىقتارىن كورسەتۋگە تىرىسادى. اباي فيلوسوفيا (حيكمەت) مەن ءسۋفيزمدى عاقىل جانە ناقىل عىلىمدارى قاتارىنا جاتقىزىپ، “ەكەۋى دە ءوزىن زورعا ەسەپتەمەكتى (مەنمەندىكتى), زالىمدىقتى، ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن الداۋىن (وتىرىكتى) قالامايدى (جەك كورەدى). ەكەۋى دە “عادالات، مارحامات، شاپاعاتتى، راقىمدى بولۋدى بۇيىردى”- دەپ، ەكى تانىم اراسىنداعى ورتاق ۇقساستىقتاردى كورسەتۋگە تىرىسادى. بىراق بۇل ارەكەتى دە تەرەڭ ەمەس، قولدانعان ورتاق ۇعىمدارى دەڭگەيىندە عانا وي تۇيەدى. اباي “مەن بىلەمىن” دەگەن ادام ەمەس. قايتا ء“بىر-ەكى اۋىز” اراب، پارسى ءسوزىن ءبىلىپ، دىلمارسىعانداردى سىنايدى. وزىنە ءاردايىم سىن كوزبەن قارايدى. ءوز ءمىنىن ءبىلۋ — ابايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا – ەستىلىك.

اباي “اۋليە”، “حاكىم” جانە “كەمەل ادام” ماسەلەسىنە سىن كوزبەن وزىندىك باعا بەرۋگە تىرىسادى. “اۋليە – بۇلار دا پايعامبار جولىمەن وقىپ، حاققا عاشىق بولعاندار. بىراق ولار اقىرەتتىك (ۋحراۋي) پايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى ءتيىمدى پايداسىن ۇمىتتى. بالكي، حيساپقا المادى”- دەيدى اباي. راس، اۋليەلىك – عاشىقتىق جولى. ماقساتى – حاق ديدارىن كورۋ. مۇراتى – ءتاڭىردىڭ بولمىسىندا ءوزىنىڭ “مەنىن” جويىپ، ەركىندىككە جەتۋ. ءارى قاراي اباي: “بىراق، سوپىلاردىڭ ءبارى بىردەي تاركى دۇنيە ەمەس ەدى” دەپ، پايعامبار زامانىنداعى اسا باي ون ادام (عاشاران ءمۇباشاران) تۋرالى ايتادى. ونىڭ ويىنشا، “تاركى دۇنيەلىك” دۇنيە ءلاززاتىنا الدانباۋ ءۇشىن جاسالعان وزىنە-ءوزى سەنبەگەندىك; قاۋىمنىڭ كوڭىلىن دۇنيەدەن سۋىتپاق ءۇشىن ءوزىن فيدا قىلىپ، حالىقتىڭ ناپسىسىمەن ۇرىس قىلىپ، ريا، مەنمەندىك، تويىمسىزدىقتان سۋىنىپ عادالات، مارحامات، ماحابباتقا بەت بۇرسىن دەگەن ۇمىتپەن بولسا كەرەك. بۇل جاعدايدا، “و دا (تاركى دۇنيە) جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتتان حيساپ،”– دەيدى. ءارى قاراي سوپىلىق جولدى: “بۇل جول بەك شەتىن (قيىن), بەك نازىك جول. بۇل جولدا رياسىز، جەڭىلدىكسىز ءبىر قارار تۇرىپ ىزدەگەن كىسى عانا ءىستىڭ كامالاتىنا جەتپەك. بۇل زاماندا دا نادير (سيرەك), بۇعان عىلىمنىڭ دا زورى سيددىق، قايراتتىڭ دا زورى، ماحابباتتىڭ حالاقنا دا، ۋا حالىق عالامعا دا بەك زورى تابىلماق كەرەك. بۇلاردىڭ جيىلماعى – قيىننىڭ قيىنى، بالكي ءفيتنا بولار،”- دەيدى. مىنە، اباي ءوز زامانى مەن كەڭىستىگىنىڭ مادەني-دۇنيەتانىمدىق كەسكىنىن، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق دەرتىن، ساياسي-قوعامدىق احۋالىن جەتىك باعامداي العان حاكىم ادام بولاتىن.

اباي ء“تاڭىردىڭ جاراتقان بولمىستارىنا قۇمارلانىپ، عيبراتتانۋشىلارعا تىيۋ جوق، بالكي جاراتىلعانداردىڭ (سۇنعاتىن) سەبەبىن بىلۋگە قۇمارلىقتان “سانيع عاشىقتىق” شىعادى”، – دەيدى. بۇل جەردە وتە ماڭىزدى ماسەلە بار. شىن عاشىق سوپىلار ءتاڭىردىڭ جامال (كوركەمدىك) سيپاتىنا عاشىق بولادى. سوندىقتان دا ولار وزدەرىن “ديدار تالاپپىز” دەيدى. ال، اباي ءتاڭىردىڭ ديدارىنا عاشىقتىققا ەمەس، “سانيع عاشىقتىققا”، ياعني ءتاڭىردىڭ جاراتۋشى سيپاتىنا عاشىق بولۋعا، ادامدى تاڭىرگە ۇقساپ جاسامپاز بولۋعا ۇندەيدى. ويتكەنى، ابايدىڭ زامانى جاسامپازدىققا، تەحنولوگيانى مەڭگەرۋگە، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جاڭا ادىسكە مۇقتاج بولاتىن. بۇل جەردە ابايدىڭ “سانيع عاشىقتىق” ۇعىمى مەن ءىلىمىنىڭ ءوز قوعامى ءۇشىن دە، جالپى سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ تاريحي دامۋ پروتسەسىن سارالاۋ تۇرعىسىنان دا وتە قۇندى جاڭالىق ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى.

سونىمەن ابايدىڭ “مەن ءبىر جۇمباق اداممىن” دەگەنىندەي تىلسىم جان ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. ول – يسلام ءدىنى جولىندا تازا يماندىلىقتى ۋاعىزداعان حاكيم. ال، جالپى تۇركى الەمى سەكىلدى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى دە سوپىلىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە جاتىر. بىراق اباي تاريقات جولىنا تۇسكەن سوپى ەمەس، ول سوپىلىق دۇنيەتانىمدىق ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى ءوز قوعامىن باقىتقا جەتكىزۋ جولىن ىزدەگەن، حالقىنا ءجون كورسەتكەن دانا، حاكيم. ونىڭ شاكىرتى شاكارىم – ءارى سوپى، ءارى وسى سوپىلىق دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتار ارقىلى وي تولعاعان اۋليە. بۇل جەردە ەكى وي يەسى – دانانىڭ ءاربىر وي-تۇيىندەرىن اجىراتىپ تالداۋ ماسەلەسىن ماقسات ەتپەدىك. تەك ولاردىڭ ادامدىق ساناعا جەتەلەيتىن، ءياساۋيدىڭ اق جولىنان ءنار العان مۇراگەرلەر ەكەندىگىن كورسەتۋمەن شەكتەلدىك. دەگەنمەن، ار تۇزەيتىن عىلىمدى ءتۇسىندىرۋ، تالداۋ تاسىلدەرىندە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار بۇل تاريحي تۇلعالاردىڭ مۇراسى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان تەرەڭىنەن زەردەلەنۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، ابايدى بۇگىن دە يسلام فيلوسوفياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە تەرەڭ بويلاي الماي ونى “دۋاليست” دەپ تانىپ، ءارى سولاي تانىتىپ جۇرگەندەر دە بار. ابايدىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن دۇنيەتانىمىن تاني الماي كەلۋىمىزدىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، كەشەگى عىلىمي فيلوسوفيا مەن باتىستىق قالىپتار ارقىلى شارتتاندىرىلعان تانىمدىق شەڭبەردەن اسا الماۋىمىزدان، ەكىنشى، يسلام فيلوسوفياسىن جەتە بىلمەۋىمىزدەن تۋىنداپ وتىر. اتالمىش ويشىلدارىمىزدىڭ مۇرالارىندا يسلام ءدىنى، فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ نەگىزدەرى قامتىلعان. انالوگيالىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، وسى ۇلتتىق تۇلعالارىمىزدىڭ مۇرالارىنان-اق، قازاق دالاسىنداعى ءدىني وي-سانا زەردەلەۋ، ىزدەنىس ۇدەرىسىندە باسقا يسلامدىق مادەنيەتتەرمەن ساباقتاستىعىن ۇزبەگەنىن كورەمىز. سوندىقتان ياساۋيدەي ءپىرى، ابايداي حاكىمى، شاكارىمدەي داناسى بار بۇگىنگى قازاق قوعامى ءوزىنىڭ ءدىني كەڭىستىگىن زەرتتەپ، تانىپ، ۇيرەنۋ ءۇشىن الدىمەن سولاردان قالعان مۇرالاردى يگەرۋ ساتىسىنان ءوتۋى ءتيىس.

ياساۋي سالعان جول ابايدان كەيىنگىلەرگە دە ۇلگى بولدى. ياساۋي حيكمەتتەرى ناقىل، تەرمە، قارا ءسوز رەتىندە ءداستۇر مەن ادەپ، ويلاۋ مەن تانىم جەلىسى بولىپ تاريحىمىزدىڭ بەلەستەرى مەن اتاقتى تۇلعالارىنىڭ تىلىندە، جۇرەگىندە، ءدىلى مەن قالامىندا ميراس بولدى. سولاردىڭ بىرەگەيى دە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. ول ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە اكەسى كوپەيدىڭ ءدىن جولىنا سالعاندىعىن، اكەسىنىڭ تاريقات جاسىندا بولىپ، ابىلقاسىم يشانعا قىزمەت ەتكەندىگىن تىلگە تيەك ەتەدى [250, ءى، 95]. ءماشھۇر دە اكەسىنىڭ… “بار ەدى ءۇش كىتابى جازبا تۇركى، بەلگىلى جۇرتقا ماعلۇم دىنگە بەركى، ەكەۋىن شالا-شارپى ءبىلۋشى ەدى، جوق ەدى بىرەۋىنە انىق ەركى” [250, ءىV, 207]. جاسىنان ءدىن جولىن تەرەڭ مەڭگەرۋدى تالاپ ەتكەن ءماشھۇر سامارقان، بۇقارا، تاشكەنت، تۇركىستاندى شارلاپ، سوپىلىق مادەنيەتتىڭ، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۇستازدارى ارقىلى سارالاپ، ۇيرەنەدى. ءماشھۇردىڭ تاڭداعان جولى دا ار تۇزەيتىن جان عىلىمى بولعاندىقتان ياساۋي مادەنيەتىنىڭ ىشىندە ەكەندىگىن مىنا ولەڭ جولدارىنان-اق بىلۋگە بولادى: “…قوجا احمەت تۇركىستاندى قىلىپ وتان، دۇنيەدەن سونداي ەرلەر ءوتىپ كەتتى” [250, ءىى، 167]. ءماشھۇر ياساۋي مادەنيەتىنىڭ وكىلى بولعانىمەن، تاريقاتى – ناقشبانديا. ءماشھۇر سوپىلىق جولعا ءتۇسۋ ءۇشىن الدىمەن ياساۋيگە زيارات ەتىپ، ءارى قاراي، جيىرما توعىز جاسىندا، بۇحاراعا بارىپ، قوجا حامزادان ءدارىس الادى [250, ءىV. 187]. “… كۇندىز-ءتۇنى باسىما پانا بولعان، قوجا-ي باحاۋددين كامىل ءپىرىم” – دەپ ءوزى بۇل دەرەكتى ناقتىلايدى. بۇل جەردەگى باحاۋددين ناقشباندي – اتالعان تاريقاتتىڭ نەگىزىن سالعان دانا. ال ناقشبانديا تاريقاتى دا ياساۋي تاريقاتىنان شىعىپ، دامىپ، كەڭ تارالعان. سوندىقتان ءماشھۇردىڭ جولى ياساۋي جولى مەن مادەنيەتىنىڭ جالعاسى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ءماشھۇر ويلاۋ جۇيەسى جاعىنان، ۇعىمدىق كەڭىستىگى مەن ۋاقىتى تۇرعىسىنان ەجەلگى ءدىن وشاعى بۇحارا، تۇركىستان ايماعى ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن تۇركى سوپىلىق مەكتەبىنىڭ وكىلى. ول ءداستۇرلى جول – عاشىقتىق جولدا، الدىمەن اللانى، پايعامباردى، پەرىشتەلەرى مەن كىتاپتى، ادامدى، جۇرەكتى، ءناپسىنى جىرلايتىن، تانىمنىڭ كوزى رەتىندە قالب – (كوڭىلدى) تانيتىن، ونىڭ رۋحاني كەمەلدىگى مەن تازالىعىن، اللامەن ۇندەسۋدىڭ، ۇيلەسۋدىڭ كىلتى دەپ ۇقتىراتىن ۇستانىمداعى ياساۋي جولىنىڭ وكىلى.

ءياساۋيدىڭ ء“بىر ۋا بارىم ديدارىڭدى كورەر مە ەكەم؟” دەگەن ىنتىزارعا، اڭساۋ مەن ساعىنىشقا تولى، تىلەگى مەن جۇرەگىنىڭ، ءومىرىنىڭ قالاۋى مەن مۇراتى ءبىر اللا. ماشھۇردە دە ء“بىر ۋا بارىم” – سول قالىپ، سول كۇيىندە، ساقتالىپ وتىرادى. ءماشھۇر دە اللاسىنا، ونىڭ ديدارىنا عاشىق جان.

قازاق دالاسى ءۇشىن سوپىلىق مادەنيەتتىڭ سول كەزدەگى وشاعى سىر بويى، تۇركىستان بولاتىن. سوپىلىقتى تاڭداعان قازاقتار ءۇشىن الدىمەن ءياساۋيدىڭ رۋحاني باتاسىن الىپ، ونىمەن سۇحبات قۇرۋ ءداستۇرى ساقتالعان-دى. وسى ءداستۇر ماشھۇردە دە ايقىن كورىنىس تاپقان. ول “حازرەتتىڭ اق كۇمبەزىن زيارات قىپ، قول جايىپ باتا العالى پىرىمىزدەن…” “حازرەتكە، ءبارى دە ۇمىت امان بارسام، پىرلەردەن دەنساۋلىقتا فاتيحا السام” [250, ءىV, 150-153]، – دەيدى.

ياساۋي بابامىز، “جالعان سوپى”، “رياكەر ءدىندارلار” تۋرالى، ولاردىڭ رۋح الەمىنىڭ سيپاتىن تالداپ جازىپ كەتكەن. مىسالى، “فاقرناما” اتتى ريسالادا “اقىرزامان شايحتارى: “مۋريدتەرىنەن دامە قىلادى”، “جانى كۇپىرلىك پەن دالالاتتا (اداسۋشىلىقتا (ەرەتيك))”، “احل-ي بيداتتى جاقسى كورەدى”، احل-ي سۋنناتتى جەك كورەدى”، يلم-ي شاريعاتپەن امال قىلمايدى”، “حارامعا كوز تىگەدى”، “جاماندىقتى ادەت قىلا تۇرا اللا تاعالانىڭ راحمەتىنەن ءۇمىت ەتەدى”، “شايحتىقتى قور قىلادى”، “مۋريدتەرى دە دىننەن شىعادى”، “وزدەرى دە “مۋرتاد” بولادى”، “مۋريدتەرىنىڭ ەسىگىندە قورلىق-زورلىق كورىپ جۇرەدى”، “مۋريدتەرىنەن نياز الادى”، “ەگەر مۋريدتەر ء“نازىر ۋا نياز” بەرمەسە “مەن سەنەن بيزارمىن، قۇدايدا بيزار دەپ ۇرىسىپ، باقىرادى” [3, 63].

ءماشھۇر زامانىندا دا سوپىلىق جول قاراۋسىز، اركىمنىڭ ايلاسى مەن پايداسىنا قىزمەت ەتەتىن، ءمانىن جوعالتا باستاعان بولاتىن. “شاريعات – كىتاپ ءسوزى، قالدى توزىپ، بايگە الدى تالاي وتىرىك، شىننان وزىپ، قوجا، مولدا، قاجىلار كوپ بولعان سوڭ، بارادى بىت-شىت قىلىپ جۇرتتى بۇزىپ، دۇنيە مولدا، قوجالار جۇرتتى بۇزدى، ۇستاسامىن قوجامەن ەلدە تۇرعان، نەگە دەسەڭ بۇزىقشى كوپ، انتۇرعان، “سىر مەن تۇركىستاننان كەلىپ قايتقان، يشانداردىڭ ىسىنە جانىم قۇربان” [250, 198]. بۇدان ءماشھۇردىڭ ويى مەن تانىمى بويىنشا، سىر بويى، تۇركىستان قوجا-يشاندارى عانا بۇزىلماعان. بۇل دا ارينە, سول ءداۋىر ءۇشىن سالىستىرمالى تۇجىرىم. مەكتەپ، مەدرەسە تەككە كورگەن ءماشھۇر ءوزىنىڭ ءدىني ءبىلىم الۋ كەزەڭىندە “زۋبدات-ۋل ماسايل” (ماسەلەلەردىڭ قاينار كوزى), “مۋحامماديا”، “مۋحتاسار” (قىسقاشا فيقح كىتابى), “سوپى اللايار” (“سابات-ۋل اجيزين” – ەزىلگەندەردىڭ تىرەگى – اللا), “قيساس-ۋل انبيا” (پايعامبار حيكايالارى), “حافتي-ياك” (قۇراننىڭ جەتىدەن ءبىر بولىگى) جانە قۇران وقىعاندارىن كورسەتەدى. بۇل سول داۋىردەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى كىتاپ قازىناسى مەن دارىستىك باعدارلامالارىن ايقىنداۋعا نەگىز بولاتىن دەرەكتەر ەكەندىگى داۋسىز [250, ءىV, 207].

دوساي كەنجەتاي

Abai.kz