ول — تۇرىك تەكتەستەردىڭ ساياسي بىرلەستىگىنىڭ اتاۋى
قاسىم اكا! اڭگىمەڭىزدى «ۇرىس – ىرىستى قاشىرار، ىنتىماق – حالىقتى اسىرار» دەگەن اتالى سوزىنەن باستاعانمەن، «مەنىڭشە «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ كەيبىر تىلشىلەرى بۇل سۇراقتىڭ ماعىناسىن تەرەڭ بىلمەسە كەرەك.
سەبەبى، ولاردىڭ ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەرى مۇلدەم باسقاشا» — دەپ، ءبىزدى ارانداتۋعا كوشىپسىز. سوندا قالاي، مەنىڭ قازاق جەرىنە تارانشىلاردىڭ قاشان كوشىپ كەلگەنىن دالەلدەپ جازىپ، «جەتىسۋدا ءبىزدىڭ دە ۇلەسىمىز بار»، — دەپ جۇرگەن بەيپىل اۋىزدارعا تويتارىس جاساپ، مەملەكەتىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىن ويلاعانىم ىرىسىمىزدى قاشىرعانى ما؟ البەتتە، مەن ولاي ەمەس دەپ ويلايمىن. ءسىرا، مەنىڭ بۇل جازعانىم «ىرىسىن قاشىرسا» سەپاراتيستىك پيعىلداعى كەيبىرەۋلەردىڭ «ىرىسىن قاشىرىپ» وتىرعان بولار.
ودان ءارى قاراي اڭگىمەڭىزدە شاكارىم بابامىزدىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى شىعارماسىنان «...ۇيعىر دەگەن بىرىگىپ قوسىلعان» دەگەن ماعىنادا دەپ شەجىرە جازۋشىلارىنىڭ ءبارى ايتقان دەسە دە بولادى. سول ۇيعىردان قىرعىز، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەيت، دۋلات ت.س.س. توپتار شىققان»، — دەپ جازعانىن العا تارتىپسىز. دۇرىس ايتاسىز، «ۇيعىر» دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا ءمان بەرگەن زەرتتەۋشىلەر «ۇيعىر» ءسوزى ۇيىعان، بىرىككەن دەگەن ماعىنانى ءبىلدىدى دەپ ايتادى. VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە موڭعول ءۇستىرتى مەن قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە قۇرىلعان ۇيعىر قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا ءسىز ايتقان قىرعىز، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەيت، دۋلاتتاردىڭ بولعاندىعى دا راس. بىراق، VIII عاسىردا قاعانات قۇرىپ جۇرگەن ۇيعىرلاردىڭ قازىرگى شىڭجاننىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەگەن ۇيعىرلاردان مۇلدە باسقا ۇيعىر ەكەندىگىن بىلمەگەندەي بولىپسىز. بىلمەسەڭىز ناقتى دەرەكتەرمەن ايتىپ جەتكىزەيىن، VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە كوك تۇرىك قاعاناتىنان كەيىن تۇرىك تەكتەستەردىڭ باسىن قايتا قوسقان ۇيعىر قاعاناتى ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. «ۇيعىر» ءسوزى ول كەزدە ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋى ەمەس، تۇرىك تەكتەستەردى ۇيىتىپ ۇستاعان ساياسي بىرلەستىكتىڭ اتاۋى بولاتىن. قىتاي جىلنامالارىندا ۇيعىر قاعاناتىن قۇرعان «ياعلاقار» تايپاسى ەكەندىگى ايتىلادى («ۇلى تۇرىك قاعاناتى»، «قىتاي دەرەكتەرى مەن تۇسىنىكتەرى» 263 بەت. ءۇرىمشى، 2006). ال، بەلگىلى تاريحشى يۋ.ا.زۋەۆ ءوز ەڭبەگىندە ءVىىى عاسىرداعى «ياعلاقار» تايپاسىنىڭ بۇگىنگى «جالايىر» تايپاسى ەكەنىن ايتىپ وتەدى (يۋ.ا.زۋەۆ «راننيە تيۋركي: وچەركي يستري ي يدەولوگي. 105 ستر. الماتى، 2002). قىتايداعى قانداسىمىز ش.احمەتۇلىنىڭ «ۇيعىرلار تۋرالى جالپى تۇسىنىك» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىندا ۇيعىر قاعاناتىن قۇرعان ياعلاقار مەن بۇگىنگى جالايىرلاردىڭ تاڭباسىنىڭ تاراق تاڭبالى بولىپ كەلەتىندىگىن، ياعلاقار نەمەسە VIII عاسىرداعى ۇيعىرلاردىڭ بۇگىنگى قىتايدىڭ گانسۋ پروۆينتسياسى، سۋنان اۋدانىندا تۇراتىن سارىۇيعىرلار ەكەندىگىن، سونداي-اق، جوعارىدا ءسىز كەلتىرگەن قىرعىز، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەيت، دۋلاتتاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وسى سارىۇيعىرلاردىڭ قۇرامىندا بار ەكەندىگىن ايتادى (ش.احمەتۇلى «ۇيعىرلار تۋرالى جالپى تۇسىنىك». ءىىى تۇركولوگيا كونگرەسىنىڭ جيناعى. تۇركىستان، 2009). بۇل نەنى كورسەتەدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، مەنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىم، شاكارىم بابامىزدىڭ شىعارماسىنداعى ايتىلعان ۇيعىرلاردىڭ بۇگىنگى ۇيعىرلاردان مۇلدە بولەك سارىۇيعىر دەگەن ۇلت ەكەندىگىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ايعاقتايدى. 
ءسىز، ودان ءارى قاراي ابىلعازى شەجىرەسى مەن س.احىنجانوۆتىڭ دەرەكتەرىن العا تارتىپ، ۇيعىرلاردىڭ قازاق جەرىن بۇرىننان مەكەن ەتكەنىن دالەلدەگەندەي بولىپ، — «سوندا قالاي بولعانى؟ شىڭعىس حانعا دەيىن سىر مەن جايىقتىڭ بويىنداعى ۇيعىرلار قايدا قۇس بولىپ ۇشىپ كەتتى؟» — دەپسىز. راس، قىپشاقتار باتىسقا قاراي اۋا كوشكەندە، قۇرامىندا ۇيعىرلار بولعان. بىراق، ءسىز ايتىپ وتىرعان ۇيعىرلاردىڭ كوشپەلى بولعاندىعىنا قاراپ، ولاردى بۇگىنگى جەتىشاھارلىق (تۇرپان، قوتان، اقسۋ، قاشقار، ءۇش تۇرپان) وتىرىقشى ۇيعىرلاردان مۇلدە بولەك قاراستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى، «ۇيعىر» دەپ جەتىشاھارلىقتار حح عاسىردىڭ باسىندا ايتىلا باستادى. وعان دەيىن شىڭجانعا عىلىمي ەكسپەديتسيا جۇرگىزگەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ  «قاشقار ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، گرۋم-گريجامايلونىڭ «وپيسانيە پۋتەشەستۆيە ۆ زاپادنىي كيتاي»، ن.پرجەۆالسكي «سترانا تانگۋتوۆ ي مونگولي» اتتى شىعارمالارىندا جەتىشاھالىقتار ۇيعىر دەپ ايتىلمايدى. «قاشقارلىق»، «حوتاندىق»، «تۇرپاندىق»، ت.ب.س.س اتاۋلارمەن اتالادى.
جەتىشاھارلىقتارعا ۇيعىر دەگەن اتاۋدى 1935 جىلى شىڭجاننىڭ بيلەۋشىسى شىڭ-شى-ساي الىپ بەردى. ال، وعان دەيىن قىتايلار جەتىشاھارلىقتاردى «باسىنا سالدە وراۋشىلار» دەپ اتاعان بولاتىن. قىتاي جىلنامالارىندا «باسىنا سالدە وراۋشىلاردى» مۇلدە تۇرىك تەكتەستەرمەن بايلانىستىرمايدى. ولاردى تۇرىكتەنگەن سوعدى، كۋشان، توھارلار دەپ اتايدى (شينتسى، حان شۋ، ۆەي شۋ، تان شۋ جىلنامالارى). ءسىز جوعارىدا كەلتىرگەن «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىن» دۇرىستاپ وقىعان بولساڭىز، شاكارىم بابامىز قاشقارلىقتاردىڭ ءتۇبى اريلىكتەر (پارسىلار) ەكەندىگىن ايتادى. بۇل دەرەكتەردەن ابىلعازى مەن س.احىنجانوۆتىڭ دەرەگىندە ايتىلعان كوشپەلى ۇيعىرلاردىڭ بۇگىنگى شىڭجانداعى ۇيعىرلارعا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى. سوندىقتان، ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا تارانشىلار كوشىپ كەلمەستەن بۇرىن دا قازاق جەرىندە قازىرگى ۇيعىرلار بار بولاتىن دەگەن پيعىلداعى پىكىرىڭىزدى عىلىمي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا مۇلدە ءجونسىز دەپ بىلەمىن.
ودان ءارى قاراي ماقالاڭىزدى تالدايتىن بولساق، ءسىز تارانشىلاردىڭ قازاق جەرىنە 1884 جىلدارداعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى اۋىپ كوشىپ كەلگەندىگىن مويىنداپ، سول كەزدەگى قازاق پەن ۇيعىردىڭ باۋىرلاستىعى جونىندە كوسىلە سويلەپ، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ۇيعىر قايراتكەرلەرىنىڭ قازاقستاننىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن مانەرلەپ جەتكىزىپسىز. بۇل پىكىرلەرىڭىزگە مەنىڭ ەشقانداي ايتار داۋىم جوق. مەن دە «ۇيعىرلار تاريحى» اتتى ماقالامدا ەلىمىزدەگى بۇگىنگى كۇنى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۇيعىرلاردىڭ شىڭجاڭنان «تارانشى» دەگەن اتپەن 1884 جىلى كوشىپ كەلگەندىگىن، قازاق پەن ۇيعىردىڭ ەجەلدەن تاتۋ ەكەندىگىن، تەك سوڭعى جىلدارى سىرتقى كۇشتەردىڭ وسى تاتۋلىققا جارىقشاق ءتۇسىرىپ جۇرگەندىگىن ايتقان بولاتىنمىن. ال، ج.شاياحمەتوۆتىڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق وبلىسى تۋرالى پىكىرى جالپى قازاق ۇلتىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. ءارى، بۇل پىكىردى نەگىزگە الىپ، اۆتونوميادان ءۇمىت ەتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق.
ال، ءسوزىڭىزدىڭ سوڭىن «وزدەرىڭىزدە بايقاعان بولارسىزدار، قازاققا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ جاقىنى ۇيعىرلار، ونى عاسىرلار بويى جينالعان تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. بۇل تۋىستىقتى تالاي زيالىلار ايتىپ تا، جازىپ تا كەتكەن. قاجەت بولسا مەن ونى كەلەسى ماقالامدا جاريالايىن. وسىنى بىلە تۇرا، ەلباسىنىڭ، ۇكىمەتىمىزدىڭ، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەل بىرلىگىنە ارنالعان شەشىمدەرىن بۇرمالاۋ نەمەسە ورىنداماۋ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ، ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋ، اتا-بابا ارۋاقتارىن سىيلاماۋ بولىپ تابىلادى»، — دەپ تۇيىندەپسىز.
ءيا، قاسىم اكا، «جەتىسۋدى ءبىزدىڭ دە ۇلەسىمىز بار» دەگەن تاريحي نەگىزسىز كوزقاراستى قويۋلاتۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. ءتۇيىن سوزىڭىزدە، قازاق پەن ۇيعىردىڭ ىنتىماعىن ءۇشىن كۇرەسەتىنىڭىزدى ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، ءجون سوزگە كەلگەندەيسىز. بۇنىڭىزدى ازاماتتىق دەپ قابىلدايمىن. مەنىڭ ءتۇيىن ءسوزىم: «دوسپىن دەپ كەلگەنگە دايىن قۇشاعىم، قاسپىن دەپ كەلگەنگە دايىن پىشاعىم» دەمەكپىن.

اۆتور مۇحان يساحان   
«قازاقستان زامان» گازەتى 5 ماۋسىم 2009 جىل