الاش زيالىلارىنىڭ ءھاربىر ءىسىن، ءھاربىر ءسوزىن، ۇلتىنا جاساعان ونەگەسىن، اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيا بەرۋ كەرەك. جاس ۇرپاقتىڭ عانا ەمەس-اۋ، بۇگىنگى زيالى قاۋىمنىڭ دا ۇستانار جولى وسى الاش مۇراسى بولۋى كەرەك ەمەس پە ەدى؟!.

ويتكەنى الاش ارىستارى ادەبيەتكە قانا ارالاسقان جوق، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ وزبىرلىعىنا دا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءۇن قاتىپ وتىردى، ازاماتتىق ۇستانىم-كوزقاراستارىن يمەنبەي اشىق ءبىلدىردى. قولدايتىن جەرىندە قولدادى، تولعايتىن جەرىندە تارتىنىپ قالمادى.

ماسەلەن قازاق دالاسىنا ميلليونداعان قاراشەكپەندىلەردى پاتشا وكىمەتى تەمىر جول ارقىلى ەرىكسىز كۇشتەپ جەر اۋداردى. قازاق قاشان دا قوناقجاي حالىق ەمەسپىز بە، ولاردى بوتەنسىگەن جوقپىز، باۋىرىمىزعا باستىق. ەندىگى جەرلەردە ءبىز ولارمەن كەز كەلگەن داۋلى ماسەلەنى رەفەرەندۋم ارقىلى شەشەتىن دەڭگەيگە جەتتىك، ساناساتىن بولدىق... ءتىپتى لەنيننىڭ، قورقاۋ ءستاليننىڭ ەسكەرتكىشىن الىپ تاستاۋ تۋرالى دا اقىلداساتىن بولدىق، كەزىندە وتارلارۋ ساياساتىمەن ورىسشالانعان جەر-سۋ، ەلدىمەكەن اتاۋلارىن وزگەرتۋ تۋرالى دا ءوز بەتىمىزشە تۋرا تارتا المايمىز. قاس-قاباققا قارايمىز، كوزقاراس-پىكىرلەرىن سۇرايمىز... كەلىسپەسە، موراتوري جاريالايمىز.

«ويان، قازاق!» دەپ ۇران سالعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ءبىر ماقالاسىندا امەريكاعا وسىنداي كۇشپەن اكەلىنگەن قاراناسىلدىلەر تۋرالى جازادى. قاراپ وتىرساڭىز، بىزدەگى قاراشەكپەندىلەردەي بۇلار دا قازىرگى كۇنى امەريكادا كوپ باسىمدىقتارعا يە، حالقىنىڭ 70-80 پايىزىن قۇراپ وتىر... ءبىز وسىنداي «مادەنيەتتى» باسقىنشىلىققا الاڭداۋىمىز كەرەك، الاڭداساق.

الاش زامانىنداعىداي وسى ىسپەتتەس وقيعالار بۇگىن دە كورىنىس بەرمەي مە؟! كورىنسە، بايقالسا، جاۋىنگەر قالامگەرلەرىمىز نەلىكتەن بۇعۋلى، كوزدەرى نەگە جۇمۋلى؟ قازىر قازاقياعا جۇمىس كۇشى دەپ كورشى قىتاي، وزبەك، قىرعىز، ت.ب قاۋىمى اعىلۋدا. نەگە بۇل تاقىرىپ ادەبيەتكە وزەك بولماي وتىر، نەگە جازىلمايدى؟

ءبىز جازۋشى تەك ماحاببات تاقىرىبىن، سۇيىسپەنشىلىكتى جازۋى كەرەك، ساياسات شارۋاسىنا كيلىكپەۋى كەرەك دەگەن سوۆەتتىك يدەلوگيانىڭ قۇرساۋىنان ءالى ارىلا الماي كەلە جاتقان سياقتىمىز... الدە باسقالاي سەبەپتەرى بار ما، اقىندارىمىز دا كوزگە ۇرىپ تۇرعان شىندىقتى جىرلاۋدان گورى، ازاماتتىق ليريكادان گورى، پەش تۇبىندە جاتىپ الىپ ءمولدىر ماحابباتتى جانىنان ءبىر ەلى تاستامايدى... پاتريوتتىق دەگەندە دە "قالماقتاردى شاپقانبىز، جوڭعارلاردى اتقانبىزدان" اسا الماي كەلەمىز. قازاقتىڭ جەرىنە كوز الارتپاعان، سول ءۇشىن سوعىسپاعان باسقا جاۋلارى بولماعانداي قۇددى... شۇكىر، وسپان، زۋقا باھادۇرلەرىمىزدىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى كوركەم شىعارمالارمەن وقىرماندارىمىز تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا ەندى-ەندى تانىسىپ سۋسىنداپ جاتىر.

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا قاراشەكپەندىلەردىڭ تەمىر جول ارقىلى اكەلىنگەنى تۋرالى ايتتىق قوي، كەزىندە ماعجان اقىن وسى تەمىر جولعا، وتارباعا قارسى ءۇن قاتتى. جانايقايىن ۇقپادىق. كوشتەن قالعان دەدىك. ال وسىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي استارىنا ءبىر ءسات ۇڭىلدىك پە؟! ارينە، جوق.

ماعجان «شويىن جول» ولەڭىندە:

قارا ايعىرى ىرسىلداپ،

قارا قابان قورسىلداپ،

ەلدى باسىپ ءوتىپ پە؟

كەسەلدى بولماي اياعى،

باياعى بايلىق – باياعى،

قولىندا مال بار ما ەكەن؟

بولماسا: «ونى يت جەگەن»، - دەپ،

«وشپەس بايلىق ەگىن» - دەپ

قابى تولعان ءدان بە ەكەن؟

ەكەۋىنىڭ ءبىرى جوق،

قالىڭ قايعى، ويعا توق...

قايران ەل توزىپ ءجۇر مە ەكەن؟

كەمپىر، شال، بالا، ازامات،

ستانتسيا بىتكەندى ارالاپ،

كوزىن ءسۇزىپ ءجۇر مە ەكەن؟

سۇر كەتىپ جۇرتتىڭ جۇزىنەن،

سارى قىمىز كوزىنەن

ءبىر-ءبىر ۇشىپ ءجۇر مە ەكەن؟

«قىمىز جاسىق سۋ عوي...» دەپ،

ەندىگى جاس جەتكىنشەك

اششى سۋ ءىشىپ ءجۇر مە ەكەن؟ (ماعجان جۇماباەۆ. شىعارمالارى. 1-توم. الماتى، «جازۋشى»، 2013, 239-242-بەتتەردە) – دەپ تولعايدى. ءبارى – راس، اقىن ەرتەڭگى ءحالدى تاپ باسىپ تانىپ وتىر.

سول شويىن جول ارقىلى قازاق ساحاراسىنىڭ جەر شارىندا جوق قازىناسى رەسەيگە تاسىلدى، ءتىپتى قازاق ءوزى اشتىققا ۇشىراپ جاتقاندا دا، قازاقتىڭ بۇكىل مالى، ورمان-تالى، بالىعى، بار بايلىعى، حالىق اشتان قىرىلىپ جاتقاندا ەل جەمەسىن دەگەن سىلتاۋمەن ءستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا 4 ميلليون تىشقان تەرىسى دە وسى شويىن جول ارقىلى جونەلتىلىپ جاتتى، جونەلتىلىپ جاتتى. اڭ-قۇس اتۋعا، بالىق اۋلاۋعا زاڭدى تۇردە تىيىم سالىندى. مۇنىڭ ءبارى – گەنوتسيد.

بۇدان كەيىن شويىن جول ماسەلەسىن ورالحان بوكەي ءوز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەنىن الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي ءبىر سۇقباتىندا بىلاي ايتقان بولاتىن:

«ورالحان بوكەيدىڭ «ءوز وتىڭدى وشىرمە» اتتى رومانىندا وسپان دەگەن كەيىپكەر بار. سول وسپان ايتادى: «مىنا تەمىر جول دەگەن – قازاق دالاسىنىڭ موينىنا سالىنعان تەمىر بۇعاۋ! ول سەندەردى قىسادى، ول قازاققا ورىس اكەلەدى».

ال ءبىز اي مەن كۇننىڭ امانىندا ءداپ بۇگىن وسىلاي ايتا الامىز با؟!. قايدام-اۋ.

قازىر بىزگە ءبىر-ءبىر ماعجان، ورالحاندار جەتىسپەي تۇر-اق.

جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ دجەك لوندوننان اۋدارعان «تەڭسىز، تەلەگەي اتتانىس» اڭگىمەسىندەگى:

«قىتايدىڭ سوعىسىنان ەمەس، ساۋداسىنان قورقۋ كەرەك. ولار ساۋدا جاساپ ءجۇرىپ-اق قاتىن-بالا، ۇمەك-شۇمەگىمەن ساباننىڭ توپانىنداي اعىلىپ كەلىپ، سەنىڭ جەرىڭە اتاقونىسىنداي ورنىعىپ الادى. ەل الۋ، جەر الۋ – قىتايعا تۇكىرگەننەن دە وڭاي. ول كوپتىگىمەن الادى. قاۋلاعان ورتتەي باسىپ قالادى. قىتاي وزىمەن قوڭسىلاس ەلدەردى سوعىسىپ جويعان جوق، ساۋدا جاساپ ءجۇرىپ-اق جۇتىپ قويدى. بۇ سياقتى جەر الۋ، ەل الۋ ءادىسىن دۇنيە جارالعالى تاريح ءجۇزى كورگەن جوق»، - دەگەن ءسوزىن وقىپ وتىرىپ، ويلاناسىڭ، تۇڭعيىق تەرەڭگە باتقانداي بولاسىڭ.

بۇلاردان بولەك قازاقتىڭ قايسار قىزى سايراگۇلدىڭ جانكەشتى تاعدىرى، وتانعا دەگەن ماحابباتى دا ءبىر-ءبىر كىتاپقا جۇك ەمەس پە؟! بىراق بۇل ماسەلە دە ازىرگە ماقالا شەڭبەرىندە قالۋلى... مۇمكىن ەرتەڭ جازىلار...

«جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى، ءبارى دە ەر، ءبارى دە ۇلتشىل. كىمنىڭ كىم ەكەنى تار ورىن، تايعاق كەشۋدە بىلىنەدى» (م.دۋلاتۇلى. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى، 2-توم، «تالايدىڭ سىرى اشىلدى» ماقالاسىنان. الماتى، «مەكتەپ»، 364-بەت), - دەگەن مىرجاقىپ ءسوزىن قالامگەرلەر قاۋىمىنا قاراتىپ ايتا الامىز با وسى ءبىز؟

قوردالانعان ماسەلەلەر – شاش-ەتەكتەن. سونىڭ ءبارىن ادەبيەت جۇزىندە ايتا الۋ دا – ادامدىق پارىزىمىز. جەتىستىكتەردى ايتپايىق دەگەن ءباتۋا-بايلام جوق، ايتايىق. بىراق «بىزدە ءبارى كەرەمەت، جۇماق ءومىر، تاماشا!» دەۋ اسىرەناۋقانشىلدىققا ۇرىندىرارى ءسوزسىز. بۇگىنگى زامانا شىندىعىن جىرلاپ جۇرگەن ونداي قالامگەرلەرىمىز دە كوپ ەمەس:

«قىلكوپىر» رومانىن بەرگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ،

«ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن» جازعان مۇحتار ماعاۋين،

جاڭاوزەندى جىرلاعان ۇلىقبەك ەسداۋلەت،

قىتايداعى قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىن تولعاعان ەسبولات ايدابوسىن، سونداي-اق ادەبيەتتە ازاماتتىق ۇستانىمىن اشىق تانىتىپ جۇرگەن تەمىربەك مەدەتبەكۇلى، ساپابەك ءاسىپۇلى، قاسىمحان بەگمان، يسرايل ساپارباي، دۋمان رامازان، امانگەلدى كەڭشىلىك، تالعات ەشەنۇلى، داۋرەن بەرىكقاجىۇلى، ۇلاربەك دالەيۇلى، اسىلبەك جاڭبىرباي، جانات جاڭقاشۇلى، داۋرەن ايمانبەت، ميراس اسان، ت.ب.

ءبىز مۇستافا شوقايدىڭ:

«ادەبيەتشىلەر كوزدەرىمەن كورىپ، ساناسىندا سارالاعاندارىن جازعاندا عانا وزدەرىنىڭ ناعىز قالامگەرلىك بورىشىن وتەي الادى. قالامگەردىڭ شىعارمالارى سوندا عانا حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الادى»، - دەگەن ءسوزىن ۇمىتتىق پا؟

«حالىقتىڭ ويلاعان ويىن، پىكىرىن بىلدىرەتىن، مۇڭىن، مۇقتاجىن كورسەتەتىن – وسى ادەبيەت» (رايىمجان مارسەك) ەكەنى راس بولسا: «اقىن ەرىكتى-ەرىكسىز ءوز زامانىنىڭ تونىن كيمەسكە، ءوز الەۋمەتىنىڭ مۇڭىن جوقتاماسقا، تىلەگىن ورىنداماسقا ءاددى جوق» (جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى) ەكەنىن ءبىر ۋاق ەستەن شىعارمايىق، اعايىن...

باۋىرجان بەرىكۇلى

Abai.kz