- ءسىز قوعامنىڭ دامۋىن وزىڭىزشە باعالاۋ تۇجىرىمىن ايتىپ ءجۇرسىز. ول مورالدىق نەگىزگە سۇيەنگەن. وسىنى اشىپ ايتىڭىزشى.

- ول سونشالىقتى قۇپيا ءىلىم ەمەس. مۇنى عاسىرلار بويى گۋمانيستەر ءسوز قىلىپ كەلگەن. بىراق ءبىر ىزگە ءتۇسىپ جۇيەلەنبەگەن. سان الۋان ءدىني تۇجىرىمدار مەن دانالىق كوزقاراس كۇيىندە شوعىرلانا بەرگەن. ول دا ادامزات دامۋىنا بايلانىستى. بىزگە دەيىن ادامزات ءبىرتۇتاس دامۋ باعدارلاماسىن باستان كەشىپ كەلدى، ەندى ءححى عاسىردان باستاپ، ادام بالاسى بۇعان دەيىنگى كەشكەن ۋاقىتتى قورىتىپ ءومىر سۇرەتىندەي جاعدايدى باستان كەشپەك. بىراق قاي زاماندا دا دۇنيە جاقسىلىق پەن جاماندىقتان تۇرادى. بىراق ءبىز نەگە جاماندىققا ءۇيىرمىز، ءۇيىر بولماساق تا ناتيجەسىندە جاماندىققا ماڭداي تىرەيمىز. ويتكەنى، جاماندىقتىڭ ءوزى الدەبىر سەبەپتەردىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى. ءبىز سول سەبەپتەردى كورمەيمىز، كوزگە ىلمەيمىز، كورسەك تە كورمەگەنسيمىز.

دۇنيەدەگى №1 زۇلىمدىق - پايداكۇنەمدىك. بۇل - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى دەرتى. ادامزات سورىنىڭ العىسەبى (پەرۆوپريچينا) وسى. الەمدەگى بارلىق سور مەن جاماندىق وسى العىسەپتەن شىعۋدا. ودان بارىپ،  سەبەپ تۋىندايدى، سەبەپتەن سالدار تۋادى. بۇل - امبەباپ زاڭدىلىق. جەر بەتىندەگى بارلىق ىقتيمال ارەكەتتەر وسى زاڭدىلىق ارقىلى تۋىنداپ وتىرادى. ەگەر ءبىز تاربيەنى باسقاسىنا باسىم ەتسەك، وندا جاقسىلىقتار ءۇشىن العىسەپ جاسايمىز، ال قوعامدى بەتىمەن جىبەرسەك، وندا جاماندىقتار ءۇشىن العىسەپ ازىرلەيمىز. ءبىزدىڭ قوعام وكىنىشكە قاراي، كازىر سوڭعى باعىتپەن ءومىر كەشۋدە.

- ءسىز قوعامنىڭ دامۋىن وزىڭىزشە باعالاۋ تۇجىرىمىن ايتىپ ءجۇرسىز. ول مورالدىق نەگىزگە سۇيەنگەن. وسىنى اشىپ ايتىڭىزشى.

- ول سونشالىقتى قۇپيا ءىلىم ەمەس. مۇنى عاسىرلار بويى گۋمانيستەر ءسوز قىلىپ كەلگەن. بىراق ءبىر ىزگە ءتۇسىپ جۇيەلەنبەگەن. سان الۋان ءدىني تۇجىرىمدار مەن دانالىق كوزقاراس كۇيىندە شوعىرلانا بەرگەن. ول دا ادامزات دامۋىنا بايلانىستى. بىزگە دەيىن ادامزات ءبىرتۇتاس دامۋ باعدارلاماسىن باستان كەشىپ كەلدى، ەندى ءححى عاسىردان باستاپ، ادام بالاسى بۇعان دەيىنگى كەشكەن ۋاقىتتى قورىتىپ ءومىر سۇرەتىندەي جاعدايدى باستان كەشپەك. بىراق قاي زاماندا دا دۇنيە جاقسىلىق پەن جاماندىقتان تۇرادى. بىراق ءبىز نەگە جاماندىققا ءۇيىرمىز، ءۇيىر بولماساق تا ناتيجەسىندە جاماندىققا ماڭداي تىرەيمىز. ويتكەنى، جاماندىقتىڭ ءوزى الدەبىر سەبەپتەردىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى. ءبىز سول سەبەپتەردى كورمەيمىز، كوزگە ىلمەيمىز، كورسەك تە كورمەگەنسيمىز.

دۇنيەدەگى №1 زۇلىمدىق - پايداكۇنەمدىك. بۇل - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى دەرتى. ادامزات سورىنىڭ العىسەبى (پەرۆوپريچينا) وسى. الەمدەگى بارلىق سور مەن جاماندىق وسى العىسەپتەن شىعۋدا. ودان بارىپ،  سەبەپ تۋىندايدى، سەبەپتەن سالدار تۋادى. بۇل - امبەباپ زاڭدىلىق. جەر بەتىندەگى بارلىق ىقتيمال ارەكەتتەر وسى زاڭدىلىق ارقىلى تۋىنداپ وتىرادى. ەگەر ءبىز تاربيەنى باسقاسىنا باسىم ەتسەك، وندا جاقسىلىقتار ءۇشىن العىسەپ جاسايمىز، ال قوعامدى بەتىمەن جىبەرسەك، وندا جاماندىقتار ءۇشىن العىسەپ ازىرلەيمىز. ءبىزدىڭ قوعام وكىنىشكە قاراي، كازىر سوڭعى باعىتپەن ءومىر كەشۋدە.

ءبىزدىڭ قوعامىمىز الگى اتالعان الەمدىك رۋحاني قۇرىلىمدى كەرىسىنشە ورنالاستىرىپ العان: ەڭ ءبىرىنشى ەكونوميكا، ياعني ماتەريالدىق يگىلىك، سودان بارىپ الەۋمەتتىك جاعداي، سوڭىنان بارىپ رۋحانيات. بىراق ءبىزدىڭ ەل مۇنايدان تۇسەتىن قارجىعا قانشا بوكسە دە،  بايىپ وتىر ما، دامىپ وتىر ما؟ ول مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ءبىز ىدىستى تومەن قاراتىپ، ىشىنە قۇياتىن نارسەنى توبەسىنەن سورعالاتىپ تۇرمىز. ال، مۇزدان باسقا شيكىزاتى جوق شۆەيتساريا نەگە باي؟ ولار اتالعان ىدىس-قۇرىلىمدى وڭ قاراتىپ ورنىقتىرعان. دەموكراتيا دەگەنىمىز دە سول - ءتارتىپ! ءبىز بار نيەتىمىزدى ەكونوميكا دەگەن اتاۋمەن ماتەريالدىق پايداكۇنەمدىككە سالىپ وتىرمىز. سوندا دا شىرايىمىزدىڭ شىعاتىن ءتۇرى جوق، كىم قۋ - سول عانا كەرەگىن الىپ كەتىپ جاتىر. ءوزىمىزدىڭ قۋلار دا، وگەي قۋلار دا ءبىزدى سول بايلىعىمىز ءۇشىن عانا «جاقسى كورىپ»، الداپ-سۋلايعان بولادى. وسىدان كەلىپ قوعامدى كوررۋپتسيا كەۋلەۋدە. كوررۋپتسيا - ەلدى بيلەگەندەردىڭ اسقىنعانجانە جۇيەلەنگەن پايداكۇنەمدىگى. ال، ونىمەن سولاردىڭ ءوزىن سالىپ كۇرەسۋ - جاي عانا ۋاقىت ۇتۋ بولماسا حالىقتى توپاس ەتۋ.

ءبىزدىڭ ەلدە بيلىك دەگەنىمىز - پايدا تابۋدىڭ كوزى نەمەسە تاپقان پايدانى قورعاۋ مۇمكىندىگى رەتىندە عانا ۇعاتىن تۇسىنىك قالىپتاستى. ول شىنىندا دا سولاي. بيلىككە بارۋ حالىققا قىزمەت ەتۋ ەمەس، نە بايلىق تابۋ ءۇشىن، نە بايلىعىڭدى ەسەلەۋ ءۇشىن بارۋ ماقساتقا اينالدى. مۇنداي تەزيس كەزىندە كوررۋپتسيا دەگەنىڭ - الگى زاڭدىلىقتىڭ قۇرال-سايمانى عانا بولىپ تابىلادى. ونى جويۋ بىرنەشە ادامنىڭ نە بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. مەملەكەتتىك قوندىرعىنى سولايىمەن وزگەرتۋ كەرەك. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ەلگە مورالدىق تازارۋعا ارنالعان دامۋ تۇجىرىمى قاجەت. بۇل باعىتتا ازداپ بولسا دا رەسەي العا جىلجۋدا.

- مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەمەۋى دە وسى فورمۋلا بويىنشا جۇزەگە اسا الا  ما؟

- ءيا. ۇلتشىل دەگەن ازامات تاققا وتىرماسا بولماسا بيلىككە بارا سالا ءوز قۇلقىنىن كۇيتتەپ كەتسە، قايداعى ءتىل داميدى؟ ونى كەرىسىنشە، ءوزىنىڭ بايۋ جولىنداعى تەتىك ەتىپ، وتىرىك باعدارلاما جاساعانسىپ، سوعان بيۋدجەتتەن قارجى بولدىرگەنسىپ، «سۋ اياعى - قۇردىم» بولىپ جاتقانىن كىم كورمەي وتىر؟

- ءسىز «ءححى عاسىر ادامى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن كىتاپ جازىپ شىعىپسىز، بۇل ەڭبەك قانداي تۇجىرىمعا نەگىزدەلىپ وتىر؟

- ول ەڭبەك الگى ايتقان تۇجىرىمعا نەگىزدەلگەن. دامۋدىڭ تالاي كورىنىسىن ارتقا تاستاعان ادامزاتقا ەندى ەس جياتىن ۋاقىت كەلدى. سوندىقتان دا الگى سۇراققا مەن جاۋاپ ىزدەگەندە، تاعى دا باياعى رۋحانياتقا كەلىپ تىرەلدىم. ءححى عاسىر ادامدارى ءبارىبىر تەمىر نە پلاستيكالىق قۇبىجىق بولىپ كەتە قويمايدى، سول ەت پەن سۇيەك كۇيىندە الادى. سوندىقتان جاراتۋشىنىڭ پەندەسى رەتىندە ءبارىبىر ادامدىق كەلبەتتەن ايىرىلماۋ باستى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان دا ءححى عاسىر ادامزات ءۇشىن جاڭاشا ءومىر ۇلگىسىن ويلاستىرۋدى الدىعا جايىپ وتىر. مەن وسى باعىتتا ءوز بەتىمشە ىزدەنىپ، اتالعان ەڭبەكتى جازىپ شىقتىم. وعان ون جىل ىشىندە ءوز قالتامنان ورتاشا دەگەن اۆتوكولىكتىڭ قۇنى جۇمسالدى. ارينە، ونىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى ايتۋ ءازىر ەرتەرەك.

- ءسىزدىڭ الگى ەڭبەگىڭىز 160-تان استام دانىشپان ەسىمدەرىن، الپىسقا تارتا دەرەككوزدى قامتىپتى. بۇل عىلىمي ەڭبەك پە؟

- ەندى ناقتى دەرەكتەر مەن دايەككە نەگىزدەلگەن ەڭبەكتىڭ عىلىمي سيپاتى بولاتىنى راس قوي. بىراق مەن بۇنى عىلىم ءۇشىن ەمەس، دوكتور نە اكادەميك بولۋ ءۇشىن جازعان ەمەسپىن. قوعامداعى جامانتتى ازايتۋدى كوزدەگەندىكتەن وسى جولدان ءبىر شىقتىم. ءوزىڭ اتاعان ەڭبەكتە «جاڭا جالپىادامزاتتىق مورالدىق كودەكس»، «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني تاربيە يدەولوگياسى مەن جۇيەسى»، «قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق يدەياسى»، «قازاقستاننىڭ ار-وجدان كودەكسى»، «پوستكەڭەستىك ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ دەڭگەيى»، سونداي-اق جۇزدەگەن افوريزمدەر جانە «تاربيە ميۋاسى»، «كەمەلدەنۋدىڭ وزىندىك تاربيە ميۋاسى»، «ىزگىلىك ميۋاسى»، «زۇلىمدىق ميۋاسى»، «رۋحانيات ميۋاسى» سەكىلدى جۇيەلەنگەن كەستەلەر قامتىلعان. بۇل ەڭبەكتى قولعا العانىما بيىل ون جىل بولادى. ونى قايتا-قايتا جەتىلدىرىپ كەلەمىن.

-  ەندى بۇل ەڭبەكتىڭ جەمىسىن قوعام قالاي كورمەك؟

-  ول ەندى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ وزىنە بايلانىستى. اتالعان تۇجىرىمدار مەن يدەيالاردى تالاي مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۇسىنىپ كەلەمىن. ازىرگە بۇنداي ۇسىنىستى جوعارىدا اتاعان سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار قابىلداۋعا دايىن ەمەس. مەملەكەتتىك ءبىرشاما ورگاندارعا حابارلاسقانمەن، ولار مۇنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءازىر ويلانىپ وتىرعان جوق. ءبىر كەزدە مورالدىق سالا ەڭ باستى يدەال بولىپ تابىلعان كوشپەلى اتا-بابامىز وزدەرىنە ونداي قوعامدى قالاي ورناتتى دەگەن ماسەلە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باسىن اۋىرتپاي وتىر. ال، رەسەي جاعى بۇل ماسەلەگە كادىمگىدەي ەلەڭدەپ قارايتىنى سەزىلەدى. بىراق ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى كەلەدى. كازىر بىرنەشە تاقىرىپقا ارنالعان ءدارىس كۋرسى دايىن. جوعارى وقۋ ورىندارىنا باعدارلاما رەتىندە ەنگىزۋگە بولادى. اسىرەسە، سوڭعى كەزدە وقۋ ورىندارىندا دىندەر تاريحىن وقىتۋ ماسەلەسى قوزعالىپ ءجۇر ەمەس پە. مەنىڭ ەڭبەگىم سول تاقىرىپتى جالپىلاما رەتىندە قامتيدى.

-  بارلىق ءدىندى بىرىكتىرە قامتيدى دەگەنىڭىز بە؟

- ءيا. يمان، ماحاببات، ادىلەت پەن ىزگىلىك دەگەن ءتورت فاكتوردىڭ نەگىزىندە ءتورت ءدىن شىققان: بۋددا ءدىنى ىزگىلىككە، اياۋشىلىققا، ازاپقا توزۋگە ۇندەيدى; يۋدەي ءدىنى ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەدى، يسلام ءدىنى ەڭ الدىمەن يمان مەن سەنىمدى بەتكە ۇستايدى، قالعانى سوسىن; ال حريستياندار سەزىمگە، ماحابباتقا نەگىزدەلگەن ءدىندى جاساقتاعان. ادامزات وسى ءتورت ۇستىندى بىرىكتىرە، ارقايسىسىن ءوز ورنىنا قولدانا بىلمەسە، ەندىگى عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرۋ قيىنداي تۇسەدى. بۇعان دەيىن الگى ءاربىر فاكتوردىڭ ءوز زامانى بولىپ، ادامزات دامۋى سوعان سايكەس ايقىندالىپ وتىرسا، ەندى جاعداي كۇردەلەنە تۇسەدى. ورتاعا ءتورت فاكتور جارىسا تۇسكەلى وتىر.

- ءسىزدىڭ تۇجىرىمىڭىز بويىنشا العىسەپ دەگەنىڭىز وسى تورتەۋدىڭ بىرىكتىرىندىسى مە؟

- سولاي دەۋگە بولادى، سولاردىڭ ۇيلەسىمى. بىراق سيتۋاتسياعا بايلانىستى ولاردىڭ باسىمدىعىن ايقىنداپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. كەلەسى ساتىدا ىزگىلىك باعانى بويىنشا جەتى جاقسىلىق تۋىنداپ ول، جەتپىس سالداردى تۋدىرادى ەكەن، ال زۇلىمدىق باعانىندا جەتى جاماندىق الپىس سالداردى بالالايدى. ءبىزدىڭ كوررۋپتسيا دەپ جۇرگەنىمىز - سول جەتى زۇلىمنىڭ بىرەۋى عانا. ونى اتا-بابامىز ەرتە كەزدەن جەتى باستى جالماۋىز تۇرىندە بەينەلەپ كەتكەن. ونىڭ ءبىر باسىن شاپساڭ، ورنىنا تاعى ءبىر باس سول بويدا شىعا كەلەدى، جالماۋىزدى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. ونى تەك قانا الگى ءتورت باستى سەبەپكە ارقا سۇيەۋ ارقىلى عانا «ولتىرە» الامىز.

- «رۋحاني-ادەپ يدەولوگياسىنىڭ ميۋاسى» دەگەن كەستەڭىز قىزىق ەكەن. سونى تاراتىپ ايتاسىز با؟

- ميۋانىڭ قاي-قايسىسى دا تامىردان، ساباقتان جانە جاپىراقتان تۇرادى. اتالعان ميۋانىڭ تامىرى ءسوز، وي جانە قىلىق بولىپ (ارەكەتتەن) تابىلادى. وسى ءۇشتىندى تامىردان بارىپ، جەر بەتىنە ادەت پەن مىنەزدەن تۇراتىن ساباق وركەندەيدى دە، كەيىن بۇل ەكەۋىنەن ادامنىڭ تاعدىرى جاپىراق جايادى. دەمەك، تاعدىر سونشالىقتى الدىن الا جازىلىپ قويىلعان باعدارلاما ەمەس، ونى ءاربىر ادام ءوز نيەتى مەن قىلىعىنا وراي جاساقتاپ الادى دەگەن ءسوز. جاراتقانيە تەك قانا سوعان مۇمكىندىك بەرەدى. تاربيە ماۋەسى، ميۋاسى دەگەنىمىز - وسى! ءبىزدىڭ ەلگە وسى ماۋەنىڭ تامىرىن قۇرت جەمەۋىن قاراستىرۋ كەرەك. مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ مايەگى - وسى!

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن - س.ابدىرەشۇلى

جاڭاباي قاجىعاليەۆ، ينجەنەر، پسيحولوگ، مورالتانۋشى

«اباي-اقپارات»