ول اقش-تىڭ سان-فرانتسيسكو قالاسىنداعى ونەر اكادەمياسىن ءتامامداپ، ەلگە كاسىبي كينوستسەناريست بولىپ ورالدى. قازاق كينوسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋدى ماقسات ەتكەن جاس مامان العاشقى قادامدارىن نەدەن باستاعىسى كەلەدى؟ «بولاشاقتىڭ» ونىڭ بولاشاعىن ايقىنداپ بەرۋدەگى ءرولى قانداي؟ ارمانى العا جەتەلەپ، بۇگىنگى بيىگىنە شىعارعان مۇرات ەسجان ومىردە قانداي ادام؟ 

مىنە، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بۇگىنگى سۇحباتىمىزدان بىلەتىن بولاسىزدار... 

 - اقش-تىڭ سان-فرانتسيسكو قالاسىنداعى ونەر اكادەمياسىن ويداعىداي ءتامامداپ، ەلگە كاسىبي كينوستسەناريست بولىپ ورالدىڭىز. شەكارا اسىپ، شەتەلدە وقۋدىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىن تۇستارىن بايانداپ بەرسەڭىز. ەستە قالار ەرەكشە وقيعالار دا ورىن العان شىعار؟

مۇرات ەسجان: شەتەلدە، اسىرەسە، اقش-تا ءبىلىم الۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى وتە كوپ، ارينە. بىرىنشىدەن، اعىلشىن ءتىلى - الەمدىك ءتىل. تىلدىك ءبىلىمىڭدى جەتىلدىرەسىڭ. ەكىنشىدەن، اقش – جوعارى ءبىلىم بەرۋ جونىنەن ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ەل. نەنى، قالاي وقىتۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ولاردا بارلىق نارسە عىلىمي نەگىزدەلگەن. ماقالانىڭ قۇرىلىمى قالاي بولۋ كەرەك؟ پرەزەنتاتسيا قالاي جاسالۋ كەرەك؟ ءتىپتى، روماندى قالاي جازۋ كەرەگىن ۇيرەتەتىن ادىستەمەلەردى جاساپ، جۇيەسىن ءتۇزىپ تاستاعان. گۋمانيتارلىق سالانىڭ ءوزىن وسىنشا ناقتىلىقپەن وقىتسا، ناقتى عىلىمداردى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىن قانداي ساپاعا كوتەرگەنىن باعامداي بەرىڭىز. سوندىقتان دا، امەريكالىق جوو-دار باسى ارتىق نارسەمەن ستۋدەنتتىڭ ۋاقىتىن المايدى. كەرەگىڭدى بەرەدى. ال ەندى كەمشىن تۇسىنا كەلسەك، كوپ ستۋدەنتتەر ول جاقتا وقىعانىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ومىرىنە بىردەن قولدانعىسى كەلەدى. ونىسى جۇزەگە اسپاسا، جاتىپ كەپ رەنجيدى. ءار ۋنيۆەرسيتەت ءوز ەلىندەگى ءوندىرىس جاعدايىنا ساي وقىتادى. سول ءبىلىمدى قازاقستان جاعدايىنا يكەمدەي ءبىلۋ كەرەك.

«ديپلوم الۋ دەگەن – اڭگىمەنىڭ باسى»

 - سماعۇل ەلۋباي اعامىز «ەل بولام دەسەڭ ەكرانىڭدى تۇزە» دەيدى عوي. كينو ارقىلى يدەولوگيا جاساۋدىڭ ىقپالى وراسان زور زاماندا مۇنداي جاۋاپكەرشىلىگى مول ماماندىقتىق يەسى بولۋ - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن باتىلدىق. كينو سالاسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن قازاق جۇرتىنا اكەلگەن بازارلىعىڭىز قانداي؟

مۇرات ەسجان: قازاقتا “اساتپاي جاتىپ قۇلدىق”، “قاشپاعان سيىردىڭ ۋىزى” دەگەن تۇراقتى تىركەستەر بار. وسى مەنىڭ جاعدايىما ءدال كەلىپ تۇر. وقۋ ءبىتىرىپ، ديپلوم الۋ دەگەن – اڭگىمەنىڭ باسى. تەورياسىن مەڭگەردىك، ەندى سونى ىسكە اسىرۋ – باسقا ماسەلە. سوندىقتان ءالى ورىندالماعان جوسپارلارىمدى ايتىپ ءسوزدى كوبەيتپەي-اق قويسام دەيمىن.

 - ءسىز اقش-تا «پاريجگە كەتەم ءبىر كۇنى...» اتتى فيلم ءتۇسىردىڭىز، ءيا؟ 

مۇرات ەسجان: يا، ءتۇسىردىم. قىسقامەتراجدى دراما.

 - كينونىڭ جالپى مازمۇنى نە تۋرالى؟ بۇل ەڭبەگىڭىز ءوز جەمىسىن قانشالىقتى بەرە الدى؟ الداعى ۋاقىتتا قازاق كورەرمەندەرى نازارىنا ۇسىنۋ ويىڭىزدا بار ما؟ 

مۇرات ەسجان: “پاريجگە كەتەم ءبىر كۇنى...” (“I’m going to Paris”، اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي اۋدارعاندا “پاريجگە كەتىپ بارا جاتىرمىن”) اينالاسىنا ءوزىن مويىنداتىپ، تانىمال بولۋدى ماقسات تۇتقان جاس اكتريسا ءومىرىنىڭ ءبىر ۇزىگىن باياندايتىن فيلم. كارەراداعى ساتسىزدىگىن جەرگىلىكتى كينو ماماندارىنان كورگەن ول فرانتسياعا بارىپ، ءوزىنىڭ ۇعىمىنداعى “ناعىز كينوعا” ءتۇسۋدى ارماندايدى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، الدىمەن، الەۋمەتتىك جەلىدە قولداۋشىلارىم كوپ بولۋ كەرەك دەگەن ويعا بەكيدى. ياعني، بۇل - ۆيرتۋالدى تاۋەلدىلىك، سونداي-اق، باقىتتى بولۋ مەن باقىتتى بوپ كورىنۋ اراسىنداعى تاڭداۋ تاقىرىپتارىن كوتەرەتىن فيلم.

ناقتى دەمەۋشىسى بولماعاندىقتان، جاقىن-جۋىقتان جيناعان جانە ءوز قالتامىزدان شىققان قارجىعا ءتۇسىرىلدى. سوندىقتان پوست-پروداكشن وتە باياۋ ءوتىپ جاتىر. ءبارى دە سول قاراجاتقا كەپ تىرەلە بەرەدى. قازىر دىبىسى وڭدەلۋ ۇستىندە. تولىق دايىن بولعان سوڭ، الدىمەن كينوفەستيۆالدەردە باق سىناپ كورەمىز، سوسىن قازاق كورەرمەنىنىڭ دە نازارىنا ۇسىناتىن شىعارمىز.

«ەكى ءتۇرلى زالىمدىك كوردىم»

 - الىستا جۇرسەڭىز دە، ەلىڭىز ءۇشىن ەڭبەك ەتە جۇرەتىن ازامات ەكەنىڭىزدى «اسىل ارنا» تەلەارناسى ەفيرىنەن كورسەتىلگەن «مۇنارالى امەريكا» اتتى دەرەكتى فيلم دالەلدەپ بەرە الدى. شەتەلگە ءبىلىم الۋعا باراتىن جولدى تاپقانىمەن، قايتار جولعا تۇسۋگە قينالاتىن جاستار تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟

مۇرات ەسجان: ورىستىڭ “پودلوست” دەگەن ءسوزى بار عوي، زالىمدىك دەپ اۋدارساق قالاي بولار ەكەن؟.. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى زالىمدىك كوردىم. ءبىرىنشىسى، “بولاشاقپەن” وقىعان ءبىر جىگىت وقۋدان شىعىپ قالىپ، ءوزى دە ءبىرشاما ۋاقىتقا ءىزىم-قايىم جوق بولىپ كەتكەن. وقۋىن بىتىرمەگەن، ەلگە قايتپاعان جاعدايدا، كەلىسىم-شارت بويىنشا، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن قايتارۋ كەرەك قوي. ال ول بولسا، الەۋمەتتىك جەلىدە شۋ شىعارىپ، “مەن قازىرگى جۇيەمەن كەلىسپەيمىن، سوندىقتان شىعىنداردى وتەپ بەرمەيمىن” دەپ جار سالدى. ول “بولاشاققا” تۇسكەندە دە ەلدە وسى جۇيە بولدى عوي، سونداي ءپرينتسيپشىل بولسا، سول كەزدە نەگە ازاماتتىق ۇستانىمىن جاريا ەتىپ، سول مەملەكەتتىڭ بەرىپ وتىرعان ستيپەندياسىنان باس تارتپادى؟ مىنە، وسىنداي، ءوزىنىڭ ىشكى تۇرمىستىق قالاۋىن ساياساتپەن، اسقاق يدەيالارمەن بۇركەمەلەيتىن زالىمدىكتى جانىم جەك كورەدى. ال جالپى العاندا، “بولاشاق” باعدارلاماسىمەن بارىپ، سوندا تۇبەگەيلى قالىپ قويىپ جاتقاندار، باسىندا بولعان شىعار، بىراق قازىر جوقتىڭ قاسى دەپ ويلايمىن.

 - ءسىز ايتقان “ەكىنشى پودلوست” قانداي؟

مۇرات ەسجان: ەكىنشى - كەيبىر جاستار ستۋدەنتتىك نەمەسە تۋريستىك ۆيزامەن اقش-قا بارىپ الادى دا، سوندا قالۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستايدى. ارينە، ءتۇرلى-ءتۇرلى جولدار بار. سونىڭ ءبىرى – ءوزىن ساياسي، ءدىني نەمەسە جىنىستىق توزە الماۋشىلىق قۇربانى رەتىندە كورسەتىپ، ساياسي باسپانا سۇراپ، بوسقىندىق ستاتۋس الۋ. ول ءۇشىن ادۆوكات جالداپ، سوتتا “مەن وپپوزيتسيونەرمىن، ءداستۇرلى ەمەس ءدىن وكىلىمىن نەمەسە قىزتەكەمىن، ەلىمە بارسام، مەنى قۋدالايدى، تۇرمەگە تىعادى” دەگەن ءۋاجدى دالەلدەپ شىعۋى كەرەك.

 - سويتسەڭ، ازاماتتىق بەرە ما؟

مۇرات ەسجان: ازاماتتىق بەرمەيدى، تەك “گرين كارتا” دەيدى عوي، سوندا تۇراقتى قالۋعا رۇقسات بەرەدى. مىنە، سول “جاسىل كارتا” مەن قارا باسىڭ ءۇشىن ەلىڭە قاراداي جالا جابۋدى دا زالىمدىك دەپ سانايمىن.

ال بۇدان وزگە، اركىم ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن پايدالانىپ، شەتەلدە ءبىلىم الۋىنا، جۇمىس ىستەپ، تاجىريبە جيناۋىنا، قولىنان كەلسە، مولىنان قارجى تاۋىپ، ءتۇرلى عىلىمي نە بيزنەس يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋىنا ەش قارسىلىعىم جوق.

«ادامعا باعا بەرگەندە پاراقشاسىنداعى پوستىنا قاراما!»

 - ءسىزدى قاشاندا ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن جانە ۋاقىتىن ءتيىمدى پايدالاناتىن ادام دەپ بىلەمىز. وعان دالەل - جۋىردا «قازاقفيلم» قابىرعاسىندا فيلم ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم» دەپ جاقسى جاڭالىعىڭىزبەن بولىسكەن ەدىڭىز. 

ويعا العان ىستەرىڭىز ۋاقىتىلى ورىندالۋ ءۇشىن وزىڭىزگە قانداي تالاپتار قوياسىز؟ الدە اۋەلى جوسپار قۇرىپ، سول شەڭبەرمەن جۇرەسىز بە؟ 

مۇرات ەسجان: مەن تۋرالى جاقسى پىكىرىڭىز ءۇشىن راحمەت. دەگەنمەن، “ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىنىمدى” جانە “ۋاقىتىمدى ءتيىمدى پايدالاناتىنىمدى” قايدان بىلەسىز؟(كۇلدى) الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارىما قاراپ ايتىپ وتىرسىز عوي. سولاي ما؟

 - سولاي دەسە دە بولادى. 

مۇرات ەسجان: كەزىندە عۇلامالار “ادامعا باعا بەرۋ ءۇشىن ءتورت نارسەسىنە قارا، ءبىر نارسەسىنە قاراما” دەگەندە، اۋزىنداعى سوزىنە قاراماۋدى وسيەت ەتكەن ەكەن. قازىر سونىڭ ءسال ءوڭىن وزگەرتسەك، “ادامعا باعا بەرگەندە پاراقشاسىنداعى پوستىنا قاراما” بولىپ شىعاتىنداي. سەبەبى، ينتەرنەتتەگى جازباسى بولەك، ومىردەگى ارەكەتى مۇلدە باسقا ادامداردى وتە كوپ كورەتىن بولدىق. ەكى الەمدە ەكى ءتۇرلى ءومىر ءسۇرۋ قالىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ كەتتى. ءبىر ەزۋىنە قىلىش، ءبىر ەزۋىنە نايزا قىستىرعان نەبىر ۆيرتۋالدى ادۋىندى جىگىتتەر ومىردە وتباسىنا ءسوزىن وتكىزە المايتىن ىنجىق بوپ شىعىپ جاتادى. زەرە مەن ايعانىمدى العا تارتىپ سويلەيتىن، جاقسى ايەل بولۋ تۋرالى اقىل ايتىپ جۇرگەن كەيبىر اپكە-قارىنداستارىمىز كەزەكتى پوستىن جازىپ تاستاپ، بالكوندا تەمەكى تارتىپ تۇرادى. بۇگىنگى قازاق قوعامىندا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كوپە-كورنەۋ وتىرىك پەن جاساندىلىققا جول اشىپ تۇرعان وسىنداي جاعىمسىز ءبىر قىرىن بايقاماۋ مۇمكىن بولماي تۇر.

 - “ىزدەنىس ۇستىندە جۇرمەيمىن”، “ۋاقىتىمدى ءتيىمدى پايدالانبايمىن” دەگەنىڭىز بە بۇل؟

مۇرات ەسجان: ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگىم-اق، ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانعىم-اق كەلەدى، بىراق كوپ رەتتە ورىندالا بەرمەيدى.

 - نەگە؟

مۇرات ەسجان: جىلدام ەمەسپىن. جۇمىستى اسىقپاي اتقارعاندى جاقسى كورەمىن. ءبىر شارۋا ەكىنشى جۇمىسپەن قاباتتاسسا، ميىم اشىپ كەتەدى. بىراق موينىما ارتىلعان شارۋانى قالايدا سوڭىنا شىعارۋعا تىرىسامىن. مەنى قامشىلايتىن ءبىر عانا موتيۆاتور بار. “ۇيات بولادى” دەگەن ءسوز. سوندىقتان، نە ىستەسەم دە، ءىستى جوق دەگەندە ءوزىم ۇيالمايتىنداي تامامداۋعا تىرىسامىن.

 - «مۇرات - وسى، اعىلشىنعا ۇندەيتىن، مۇرات - وسى، «ونەر الدى – ءتىل» دەيتىن» دەپ جازعان ەكەنسىز. ءتىل ۇيرەنۋدىڭ تاعى دا ءبىز بىلە بەرمەيتىن ارتىقشىلىقتارى بار ما؟

مۇرات ەسجان: قازىرگى جۋرناليستيكادا “danger of single story” (تىكەلەي اۋدارعاندا – بىرجاقتى اڭگىمەلەۋدىڭ قاتەرى) دەگەن ۇعىم بار. قازاق تىلىندەگى اقپاراتتىڭ تاپشىلىعىنا نەمەسە ورىسشا ماتەريالداردىڭ بىرجاقتىلىعىنا بايلانىستى، الگى “قۇدىقتاعى باقاعا اسپان تەڭگەدەي كورىنىپتىنىڭ” كەرىمەن، كەيبىر قۇبىلىستارعا ناقتى باعا بەرە الماي جاتامىز. سوندىقتان، مەنىڭشە بولعاندا، اسىرەسە، اقپارات سالاسىنداعى مامانداردىڭ الەمدىك باق-تاردى ەركىن شولا الاتىنداي ساۋاتى بولۋى كەرەك.

ودان بولەك، اعىلشىنشا ۇيرەنۋگە قازاقتىلدى قازاقتاردى كوبىرەك ۇندەيمىن. ورىسشا ۇيرەنگەنشە، بىردەن اعىلشىنشا ۇيرەنسە دەيمىن.

«ءوز كەمشىلىكتەرىمە اقتالاتىن سەبەپ تاپپايمىن»

 - اباي اتامىز: «ەگەر ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال!» دەيدى.وزىنە ەسەپ بەرىپ وتىراتىن ادامدار قاتارىنداسىز با؟

مۇرات ەسجان: سمارتفونداعى رەمايندەر دەگەن قوسىمشانى ءجيى پايدالانامىن. سوندا اتقارۋىم كەرەك شارۋالارىم جازىلىپ تۇرادى. ارا-تۇرا تىندىرىلعاندار تۇسىنا بەلگى سوعىپ، ارحيۆكە جونەلتەم. سونداي ساتتە نە ىستەپ، نە قويعانىڭدى ويشا شولىپ شىعاسىڭ. سوسىن بىتپەگەندەرىن ماڭىزدىلىعى مەن جەدەلدىگىنە بايلانىستى قايتا رەتتەستىرەسىڭ. ەسەپ بەرەيىن دەپ ەمەس، تازا پراكتيكالىق قاجەتتىلىكتەن. ودان باسقا وزىمنەن ەسەپ الۋدىڭ ارنايى فورماسىن ويلاپ تابا قويمادىم.

 - ءجيى اقتالاسىز با؟

مۇرات ەسجان: وزىمنىڭ الدىمدا ما، وزگەلەردىڭ الدىندا ما؟

 - ءوزىڭىزدىڭ الدىڭىزدا. 

مۇرات ەسجان: اقتالۋعا سەبەپ تاپسام، ارينە. ءتىپتى، قۋانىپ كەتەمىن. بىراق كوپ رەتتە ءوز كەمشىلىكتەرىڭە اقتالاتىن سەبەپ تاپپايسىڭ. ونداي ساتتە ءوزىڭدى جازعىرىپ، جۇيكەڭە سالماق تۇسىرۋدەن باسقا امال جوق. ال نەگىزىندە، ءدىنىمىز بويىنشا ادام اقتالماۋ كەرەك. دۇرىس ەمەس نارسە جاساسا، ونىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ەڭ الدىمەن ءوز-ءوزىڭنىڭ الدىڭدا قاسقايىپ تۇرىپ مويىنداۋىڭ كەرەك. بۇل – سول كەمشىلىكتى جويۋعا كومەكتەسەتىن العاشقى قادام. اقتالدىڭ با، ءبىتتى، ودان ەش ۋاقىتتا ەمدەلمەيسىڭ. 

 - «اۋزىندا ءəزىلى جوقتىڭ قولىندا شوقپارى بار»، «قالجىڭ ايتا المايتىن ادامنان قورقۋ كەرەك» دەيدى.  ازىلگە قانشالىقتى جاقىنسىز؟

مۇرات ەسجان: ازىل دەگەن اقيقاتتى ايتۋدىڭ ەڭ تاماشا قۇرالى عوي. كەيدە ءبىر قابىلدانۋى قيىنداۋ ويدى قاساڭ سوزبەن دۇڭك دەگىزگەننەن گورى، قالجىڭعا سۇيەپ جۇمساقتاپ جەتكىزسەڭىز، اسەرى باسقاشا بولادى. ءازىلدىڭ ەكىنشى جاعى بار. ءدال دوزاسىمەن قولدانباسا، كىسىنىڭ كوڭىلىن اۋىرتىپ الۋىڭ دا عاجاپ ەمەس. ادامنىڭ كوڭىلىنەن اياۋلى نارسە بار ما؟ جاسىراتىنى جوق، جەلىدەگى جازبالارىمدا ويناقى جازۋعا تىرىسام. ءبىر جاعى جەڭىل وقىلادى، ءبىر جاعى، مىنا كومەديا جانرىنداعى كينولاردا اكتەردىڭ اسىرىڭقىراپ ويناۋىنا، كەيىپكەردىڭ ءوز وبرازىنان تىسقارى نارسەلەر جاساۋىنا، لوگيكاعا ءسال قايشى وقيعالارعا از-ماز كەشىرىممەن قارالاتىنى سەكىلدى، ويناقى بولسا، مازمۇنداعى اناۋ-مىناۋ كەمشىلىكتەر بايقالماي كەتەتىندەي كورىنىپ تۇرادى.

«بالا تاربيەسى ۋنيۆەرسال ۇعىم»

 - ءسىزدىڭ بالا تاربيەسىنە دە ەرەكشە نازار اۋداراتىنىڭىزدى بايقادىق. اقش-تىڭ بالا تاربيەلەۋ ادىستەرىنەن ۇيرەنگەن تۇستارىڭىزدى قازاق ۇعىمىنداعى تاربيەمەن ۇشتاستىرا  الدىڭىز با؟ قانداي ەرەكشەلىكتەرىمەن بولىسەر ەدىڭىز؟ 

مۇرات ەسجان: مىناۋ- قازاقتىكى، مىناۋ - امەريكانىكى دەپ بولۋگە بولار ما ەكەن؟ بالا تاربيەسى ۋنيۆەرسال ۇعىم دەپ سانايمىن. قاي ۇلت بولسا دا، بالاسىن جاقسى ادام بولسا ەكەن دەپ ارەكەتتەنەدى. قازاقتاردىڭ ءبارى بالالارىن بىردەي تاربيەلەدى دەگەنگە دە كەلىسپەيمىن. ەۆرەيلەر سەكىلدى، “سەن -مىقتىسىڭ” دەپ وسىرگەن قازاقتار بار. قازىر كوبىنە قازاقى تاربيە دەسە، بالانى اكەسىمەن قورقىتىپ، اكەنى وسى وتباسىنىڭ مۇشەسى ەمەس، سىرتتان كەلەتىن جازالاۋشى گەستاپو ەتىپ كورسەتەتىن تاربيە فورماسى اسپەتتەلىپ جاتادى. سول ءجون ەكەن دەپ ۇيگە كەلگەندە بالا-شاعاسىن قىرىپ جىبەرە جازدايتىن اكەلەر بار. مەنىڭشە، بالا سەنىڭ اقىلىڭدى قورىققانىنان ەمەس، قۇرمەتتەگەننەن، جاقسى كورگەننەن تىڭداۋ كەرەك. ال ونىڭ كىلتى ايەلدىڭ، ياعني، بالالاردىڭ اناسىنىڭ قولىندا دەپ ويلايمىن. جارىڭ سەنى جاقسى كورسە، قۇرمەتتەسە، بالا دا سونى ىستەيدى. ياعني، بالا تاربيەسىنىڭ نەگىزى ايەلىڭمەن قارىم-قاتىناستى تۇزەۋدەن باستالادى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز-اۋ.

امەريكالىقتاردان الاتىن نارسە – بالاعا سەنىم ارتۋ. ونى ۇنەمى جىگەرلەندىرىپ، قايراپ وتىرۋ. ءوزىڭنىڭ جاقسى كورەتىنىڭدى سەزدىرۋ. قازاقتان الاتىن تۇس – بالانى داندايسىتىپ جىبەرمەي، تىزگىندى كەرەك كەزدە تارتىپ وتىرۋ. مىنە، وسى بالانس جۇزەگە اسقاندا، وزىنە سەنىمدى، تۇعىرى نىق، بىراق، اتا-اناسىن العا سالىپ، اسپەتتەپ وتىراتىن ۇرپاق وسەتىن شىعار دەپ ويلايمىن.

 - وتكەنگە قاراپ، بولاشاقتى باعدارلايتىن ەلمىز. ءسىزدىڭ بالالىق شاعىڭىز 90 جىلدارعا تاپ كەلدى. سول جىلدار شىنىندا دا قازىر ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي قورقىنىشتى بولدى ما؟ ول كەزدە قۇندىلىقتار قانداي ەدى؟ قازىرگى كۇنمەن سالىستىرعاندا، سول قۇندىلىقتارىڭىز قانشالىق ماڭىزدى دەي الاسىز؟

مۇرات ەسجان: سان-فرانتسيسكودا جۇرگەندە ءبىر ءۇندى جىگىتتەن مىنا ولەڭ جولدارىن ەستىپ، ماعىناسىن ءتۇرتىپ العان ەدىم.

بىرەۋ بار - جاقىنى ءۇشىن ارمانىن قۇربان ەتەدى،

بىرەۋ بار - ارمانى ءۇشىن جاقىنىن قۇربان ەتەدى.

ءسىز قايسىنا جاتاسىز؟

مەنىڭ بالا كۇنىمدە

كوپ ادامدا ساعات جوق-تىن،

بىراق بارىندە ۋاقىت بار ەدى.

قازىر بارىندە ساعات بار،

بىراق ەشكىمدە ۋاقىت جوق.

بۇرىن قالتالار تار ەدى،

بىراق جۇرەكتەر كەڭ ەدى.

بۇگىن قالتالار كەڭ،

بىراق جۇرەكتەر تار.

اقىلى تولماعان بالا كەزدە:

باۋىرىممەن شەكىسىپ،

ون مينۋت وتپەي تاتۋلاسۋشى ەم،

قازىر اقىل كىرىپ، ەسەيگەندە:

ونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن كەشىرە الماي،

ون جىل اراز بولىپ جۇرە بەرۋگە بارمىن.

قايدا الگى كىرگەن اقىل؟

سوڭعى جيىرما جىلدا قۇندىلىقتار وسى ولەڭدەگىدەي اۋىسقان سەكىلدى.

ال ەندى تۇرمىستىق جاعىنان كەلسەك، كوبىمىز 90-جىلدارداعى قيىندىقتاردى ۇمىتىپ قالدىق. ادامعا ءوز بويىنىڭ وسكەنى بايقالمايتىنى سياقتى، وي توقتاتىپ ساناماسا، ەسىمىزگە تۇسە بەرمەيتىن دۇنيەلەر كوپ-اق. قارنىمدى قالاي تويدىرام دەگەننەن گورى قارنىمنان قالاي قۇتىلام دەگەن سۇراققا، تاماقتى قالاي اسىرايمىن دەگەننەن گورى، تاماقتى قالاي قورىتام دەگەن ماسەلەگە جيىرەك باس قاتىرا باستاعانىمىز وتىرىك ەمەس. تويدىڭ داستارحانىنا نە قويارىن بىلمەي سەندەلگەن زاماندار كەتىپ، ءولىمنىڭ داستارحانىنان ارتىق استى مولدالار ايتىپ الدىرا المايتىن زاماندار كەلدى. دۇنيە تاماقتان عانا تۇرمايدى عوي دەپ ءۋاج ايتۋىڭىز مۇمكىن. دەگەنمەن، تىنىشتىق پەن توقشىلىق، ادامزات عاسىرلار بويى ۇمتىلىپ كەلە جاتقان ەڭ نەگىزگى قاجەتتىلىكتەر ەكەنى انىق نارسە. بىزگە وسى تىنىشتىق پەن توقشىلىقتىڭ قادىرىنە جەتە وتىرىپ، ەندى ءوزىمىزدىڭ ءھام ەلىمىزدىڭ مادەني، عىلىمي دامۋىنا اتسالىسۋ مىندەت.

 - «پالەنشەنىڭ پالەن جىلدىعىنا قۇتتىقتاۋ جازىپ بەرشى» فورماتىندا عانا «قالام تەربەيتىن «قالامگەرگە»  اينالدىم»  دەپسىز. بۇل اقىندىق دارەجەڭىزگە ءوزىڭىزدىڭ تاراپىڭىزدان بەرىلگەن باعا ما؟ 

مۇرات ەسجان: ۇيقاستىرىپ شۋماق جازا العان سوڭ، قۇتتىقتاۋ دەگەن نارسە قالمايدى ەكەن. بىراق سول ارقىلى تۋىس-تۋعاننىڭ كادەسىنە جاراپ جاتساڭ، ول دا جامان ەمەس. ال ەندى كادىمگى سالماقتى ولەڭ جازۋ ءۇشىن، وعان باپ كەرەك. سپورتشىلار سەكىلدى فورمادا ءجۇرۋىڭ ءلازىم. كوڭىلىڭدى تولقىتقان نارسەنى ولەڭگە اينالدىرعىڭ كەپ تۇراتىن قۇشتارلىق قاجەت. ول بولماسا، وتىرا قالىپ، بۋىن سانىن كەلتىرىپ، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولىن ۇيقاستىرىپ ولەڭ جازا سالۋ – اقىندىق ەمەس. ول، بەكجان اشىرباەۆ اعامىز ايتپاقشى، ۇيقاستىرىلعان اقپارات قانا بوپ قالادى.

«بىرەۋدى تۇقىرتۋ ءۇشىن ايتىلعان سىن – ەڭ جەكسۇرىن سىن»

 -  «سىندى ۇناتپايتىن ادام شىندىقتى ۇناتپايدى». ال ءسىز سىن قابىلداي الاسىز با؟

مۇرات ەسجان: سىندى قابىلداي المايمىن دەپ ەشكىم ايتپايدى. بىراق، سىن ەستىگەندە جۇرەگى جارىلا قۋاناتىن دا كىسى از-اۋ. سىنىن ەستىگىڭ كەلەتىن ادامدار بولادى. كەرىسىنشە، سول سىناسا، قان قىسىمىڭ كوتەرىلەتىن جاندار كەزدەسۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءوزىمىز دە سىناعاندا اباي بولۋىمىز كەرەك. ول سىنداعى ماقسات نە، نيەتىڭىز قانداي؟ بىرەۋدى تۇقىرتۋ ءۇشىن ايتىلعان سىن – ەڭ جەكسۇرىن سىن. امەريكادا سىن - سەندۆيچ سەكىلدى بولۋ كەرەك دەپ ۇيرەتەدى. الدىمەن، ارتىقشىلىعىن ايت، سوسىن، كەمشىلىگىن جەتكىز دە، سوڭىندا تاعى ءبىر ۇنامدى تۇسىن ايتىپ ءوت. سوندا سىن - شىن بولادى.

سىن دەگەننەن شىعادى، “تانىماسىن سىيلاماس”، “تۋعاندى بيدە يمان جوق” دەگەن ماتەلدەردىڭ كەرىن كەلتىرەتىن ءبىر ۇنامسىز سيپات پايدا بولدى قازىر بىزدە. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىدە. اۆتوردى تانىماساڭ، نە جاماندايسىڭ، نە ءۇنسىز قالاسىڭ. ەكىنىڭ ءبىرى. ال اۆتوردى ۇناتپاساڭ، شىعارماسىن جەرگە ويلانباي تىعا سالاسىڭ. جاقسىنى جاقسى، جەتىستىكتى جەتىستىك دەپ كورسەتەتىن مارتتىك جەتىسپەي جاتادى. نەمەسە، كەرىسىنشە، وسى ءبىر “قارا قىلدى قاق جارىپ”، جەر-كوكتى سىنعا الىپ جۇرگەن “تۋرا بيلەر” كەيدە اۆتورىن تانىعانى ءۇشىن عانا تۇككە تۇرمايتىن نارسەنى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ جاتقانىن كورەسىز. وسى ۇستانىم تەك سىن، كوزقاراس، پىكىر دەڭگەيىندە ەمەس، امال-ارەكەت دارگەيىندە دە ءجيى كورىنىس تاۋىپ كەلەدى. تامىر-تانىستىقتىڭ، بۇلت ەتپە تايعاناقتىقتىڭ قالىپتى قۇبىلىسقا اينالىپ، وكتەم سويلەگەنگە قۇرشا جورعالاپ قىزمەت قىلىپ، سىپايىلىق ساقتاپ ءۇنسىز قالعانىڭدى باسىنا كەتەتىن جەكسۇرىن مىنەزدەر سول قاراپايىم ادىلدىك ۇستانىمدارىنىڭ ساقتالماۋىنان شىعىپ جاتقان اۋرۋلار دەر ەدىم. مۇنىڭ بارىنە، ء“بىرىنشى اناۋ ءادىل بولسىن، سوسىن مەن دە ءادىل بولام” دەگەن “ادەمى” اقتاۋ ءسوزىمىز دايىن. مەن بارىپ كەلگەن باتىس الەمى مەن ءبىزدىڭ ايىرمامىز دا وسىندا. ولار “To change the world, change yourself” (الەمدى وزگەرتۋ ءۇشىن ءوزىڭدى وزگەرت) دەگەن قاعيداعا سەنەدى، سوعان ارەكەت ەتەدى. ايتايىن دەگەنىم، ءوزىمىز قاراپايىم عانا ادىلدىك قاعيدالارىن ورىنداپ ۇيرەنبەي تۇرىپ، بىرەۋدەن ادىلدىك كۇتۋىمىز اڭگۇدىكتىڭ تىرلىگى.

 - ءوز سۇراعىڭىزدى وزىڭىزگە قويساق: «جالپى اينالاڭىزدىڭ جاقسى جاققا وزگەرۋى ءۇشىن ءسىز ءوز بويىڭىزدان نەنى وزگەرتەر ەدىڭىز؟»

مۇرات ەسجان: تاعى ايتام، ءاربىر ادام ءوز ويىنان “جۇرت تا ءبۇيتىپ جاتىر عوي” دەگەن تۇسىنىكتى الىپ تاستاسا، قوعام وزگەرەر ەدى. بالكي، مەندە دە سول قاسيەتتىڭ جۇرناعى بار شىعار. ءوز بويىمنان دا سونى وزگەرتەر ەدىم.

مىسال رەتىندە جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن الايىقشى. وسى سوڭعى ءبىر ايدا الماتىدا تاكسيمەن كوپ ءجۇردىم. زاڭ تالاپتارى بۇزىلعان سايىن قاتايادى دەگەن قاعيدا بار. سوعان سالساق، قالاداعى قاپتاعان فوتواپپاراتتار مەن كامەرالارعا جۇرگىزۋشىلەردىڭ وزدەرى لايىق پا دەگەن ويعا كەلدىم. قاعا بەرىستە ءبىر-ءبىرىن قيىپ كەتىپ، وراپ كەتىپ، قاۋىپتى جاعداي تۋعىزاتىن مانەۆرلار جاساپ، اسىعىپ-اپتىعىپ، ءوزى سەكىلدى جۇرمەگەن ادامدى شىقپىرتا سىباپ جۇرگەن شوپىرلاردىڭ تالايىن كوردىم. ءبارىنىڭ ءۋاجى جوعارىدا ايتىلعانداي، ء“بارى سولاي ءجۇر عوي”. ادەتتەگىدەي جولشىباي كليەنتتەردى “تيەپ” الىپ، جانۇشىرا جۇرگەن بىرىنە ء“بىز اسىعىس ەمەسپىز” دەدىك. ايتقان جاۋابى – “مەن اسىعىسپىن”. كەلەسى كليەنتتى الۋعا اسىعىس ەكەن. قۇداي-اۋ، مىنا شارۋاڭدى تىڭعىلىقتى ءبىتىرىپ السايشى. الاتىن 500 تەڭگەڭدى ىرزالىقپەن الساڭشى. ءوزىڭنىڭ ساتسىزدىگىڭدى وزگەدەن كورمەسەڭشى. جول دا، تاكسي دە – جاي مىسال. ءبىزدىڭ كوپ تىرلىگىمىز وسىلاي ەكەنى وتىرىك ەمەس قوي.

«ول سەن بولساڭ...»

 - قانداي ارمانىڭىز بار؟

مۇرات ەسجان: ارمان مەن ماقسات تۋرالى جالپىعا بەلگىلى ەكى ءپالساپا بار. ءبىرىنشىسى، ايعا جەتۋدى ارماندا، جەتەرسىڭ، جەتپەسسىڭ، بىراق جوق دەگەندە عارىشقا شىعاسىڭ دەگەنگە سايادى. ەكىنشىسى، كوزگە كورىنبەيتىن نارسەنى ارمانداعانشا، كوزگە كورىنىپ تۇرعان، قىسقا قاشىقتىقتاعى ماقساتتارمەن اينالىس دەيدى. ەكەۋىنىڭ دە ءوز شىندىعى بار. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە قازۇۋ-دا وقىپ، “حاباردا” جۇمىس ىستەۋ ارمانىم بولدى. ماقساتىڭدى بيىك قوي دەپ ۇيرەتكەن ەشكىم بولمادى. امەريكادا وقۋدى ويلاۋعا دا جۇرەك داۋالامايتىن ەدى. ايتەۋىر تىربانا بەرسەڭ، كۇتپەگەن ناتيجەلەر الدىڭنان ءوزى شىعاتىنىنا كوزىم جەتتى.

ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ قازاققا وسى قىسقا ماقساتتارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋدى كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە، قازىر نەبىر ترەنينگشىلەر شىقتى. شەتەلدەن كورىپ العانىن ىستەپ، ارماندا، ارماندا دەپ توپەلەپ جاتادى. ارماندار ورىندالادى دەپ پاريجدەن سۋرەت سالادى. انىعىندا پاريجگە ارمانداعانى ءۇشىن باردى ما؟ ارمانداماسا بارماس پا ەدى؟ قۇر ارمانداعاننان نە شىعادى؟ ودان دا قاسىندا تۇرعان توبەگە شىعىپ ۇيرەنسىن. ءبىر توبەگە شىقساڭ، سەن ارمانداماي-اق كەلەسى توبە ءوزى شاقىراتىنىنا سەنىمدىمىن. جاڭاعى تاكسيست ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەنى. ءبىر كليەنتىن امان جەتكىزبەي تۇرىپ، كەلەسى كليەنتىنە اسىعىپ بارا جاتىر.

- سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدىڭىز. 

مۇرات ەسجان: پەرزەنت رەتىندە بولەك ارمانىڭ بولادى، اكە رەتىندە تاعى ءبىر نارسەنى ارمانداۋىڭ مۇمكىن. مامان رەتىندەگى ماقساتىمدى ايتايىن. قازاققا ۇنايتىن كينو ءتۇسىرۋ. ارى قاراي الەمگە ۇناپ جاتسا، ءتىپتى، قوي دەمەيمىن (كۇلدى). يراننىڭ ءفارحاديى، سەربتىڭ كۋستۋريتساسى سەكىلدى تۇسىرگەن نارسەڭدى شەكارالاردى كوكتەي ءوتىپ جاتسا... قازاقتان سونداي ءبىر ادام شىقسا... ول سەن بولساڭ... كەيدە وسىلاي قيالداپ الاتىنىم بار. ول ءۇشىن كەلەسى ايداعى ءبىر اپتالىق ءتۇسىرىلىمىڭدى قاتىرىپ الۋىڭ كەرەك. ءسويتىپ جەرگە تۇسەسىڭ دە، ناقتى شارۋامەن اينالىسا باستايسىڭ. بۇيىرعان كەتپەيدى.

 - بۇيىرتسىن دەيمىز.

مۇرات ەسجان: راحمەت.

سۇحباتتاسقان ءۇمىت قونىسبەك

دەرەككوز: اسىل ارنا

Abai.kz