كامال بۇرحانوۆ، دەپۋتات: «ءبىز بابادان قالعان ءدىنىمىز – سۇننيتتىك يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ بەكىتۋگە ءتيىسپىز»
- كامال نيزامۇلى، ەلىمىزدىڭ ەڭ اسىل بايلىعى - تاۋەلسىزدىك دەسەك، جاراتقاننىڭ بەرگەن وسى سىيىن ۇستاعانىمىزعا دا 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. تاۋەلسىزدىك جاريالانعان كەزدە ءسىز قايدا ەدىڭىز جانە وسىناۋ ۇلى جاڭالىقتى قالاي قابىلدادىڭىز؟
- تاۋەلسىزدىك جاريالانعان تۇستا مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، اعا وقىتۋشى بولاتىنمىن. قاتارداعى مۇعالىم بولسام دا، تاريحشى ءارى ازامات رەتىندە قوعامدا، ساياساتتا بولىپ جاتقان جايتتارعا قۇلاق ءتۇرىپ، تامىز وقيعاسى سەكىلدى قۇبىلىستاردى ساراپتاپ تا، زەرتتەپ تە جۇرگەن كەزىمىز. ءارينە، سول ۋاقىتتا «اپىر-اي، ءبىزدىڭ ەل قالاي بولادى؟» دەگەن وي دا ۇنەمى مازالايتىن. گكچپ قۇلاپ، گورباچەۆتىڭ بيلىگى كرەملمەن عانا شەكتەلىپ جاتقان كەزدە ءبىر ورتالىققا بىرىككەن توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ كۇنى ءبىتىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، ىشتەي قۋانىپ جۇردىك.
جالپى، تاريح دەگەن - ناقتى عىلىم. ءوزىنىڭ زاڭدىلىقتارى، كاتەگوريالارى بار. سونداي زاڭدىلىقتاردىڭ ءبىرى - «ماڭگىلىك يمپەريا جوق» دەگەن تۇجىرىم. بۇل تۇجىرىمدى تاريحشىلار برەجنەۆ كەزىندە دە ايتىپ جۇرەتىن، ءوزىمىز دە تاريحشى بولعاندىقتان، كەڭەس وداعىنىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىنە، 50 جىل ما، 60 جىل ما، تۇبىندە قۇلايتىنىنا ىشتەي سەنەتىنبىز. بىراق اللا بىزگە سول تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولۋدى جازىپتى.
- كامال نيزامۇلى، ەلىمىزدىڭ ەڭ اسىل بايلىعى - تاۋەلسىزدىك دەسەك، جاراتقاننىڭ بەرگەن وسى سىيىن ۇستاعانىمىزعا دا 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. تاۋەلسىزدىك جاريالانعان كەزدە ءسىز قايدا ەدىڭىز جانە وسىناۋ ۇلى جاڭالىقتى قالاي قابىلدادىڭىز؟
- تاۋەلسىزدىك جاريالانعان تۇستا مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، اعا وقىتۋشى بولاتىنمىن. قاتارداعى مۇعالىم بولسام دا، تاريحشى ءارى ازامات رەتىندە قوعامدا، ساياساتتا بولىپ جاتقان جايتتارعا قۇلاق ءتۇرىپ، تامىز وقيعاسى سەكىلدى قۇبىلىستاردى ساراپتاپ تا، زەرتتەپ تە جۇرگەن كەزىمىز. ءارينە، سول ۋاقىتتا «اپىر-اي، ءبىزدىڭ ەل قالاي بولادى؟» دەگەن وي دا ۇنەمى مازالايتىن. گكچپ قۇلاپ، گورباچەۆتىڭ بيلىگى كرەملمەن عانا شەكتەلىپ جاتقان كەزدە ءبىر ورتالىققا بىرىككەن توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ كۇنى ءبىتىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، ىشتەي قۋانىپ جۇردىك.
جالپى، تاريح دەگەن - ناقتى عىلىم. ءوزىنىڭ زاڭدىلىقتارى، كاتەگوريالارى بار. سونداي زاڭدىلىقتاردىڭ ءبىرى - «ماڭگىلىك يمپەريا جوق» دەگەن تۇجىرىم. بۇل تۇجىرىمدى تاريحشىلار برەجنەۆ كەزىندە دە ايتىپ جۇرەتىن، ءوزىمىز دە تاريحشى بولعاندىقتان، كەڭەس وداعىنىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىنە، 50 جىل ما، 60 جىل ما، تۇبىندە قۇلايتىنىنا ىشتەي سەنەتىنبىز. بىراق اللا بىزگە سول تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولۋدى جازىپتى.
ءوز باسىم، جاسىراتىنى جوق، تاعى ءبىر-ەكى تاريحشى بار، وسىناۋ تاۋەلسىزدىك الۋ وقيعاسىن ەرەكشە اتاپ وتتىك. كوشەگە شىعىپ دۇرىلدەتپەسەك تە، ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاپ، شىن جۇرەكتەن قۋاندىق.
- ول كەزدە بالا بولدىق، كەيىن بىلۋىمىزشە، ءارى قۋانىشتى، ءارى تۇسىنىكسىز، ۇرەيلى زامان بولعان سياقتى عوي....
- ءيا، راسىندا سولاي بولدى. 1991 جىلى جەلتوقساننىڭ 1-ىندە ءبىز پرەزيدەنتىمىزدى سايلادىق. ال جەلتوقساننىڭ 8-ىندە مينسكىنىڭ تۇبىنەن ءۇش سلاۆيان مەملەكەتىنىڭ كسرو-نى تاراتقانى تۋرالى حابار كەلدى. وسى كەزدە جاۋابى بەلگىسىز كوپتەگەن سۇراق تۋدى. مىسالى، ءۇش مەملەكەت ءبولىنىپ شىقتى، ال قالعان كاۆكاز ەلدەرى، ورتالىق ازيا، ءبىز قالاي بولامىز؟ رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالامىز با، الدە تاۋەلسىز مەملەكەت بولامىز با؟ تاۋەلسىز بولساق، وزگە مەملەكەتتەرمەن قاتىناسىمىز قالاي بولادى؟ قىسقاسى، سۇراعى كوپ، بىراق جاۋابى بەلگىسىز، وتە اۋىر ءارى قاۋىپتى كۇندەر تۋدى. نەبىر پىكىر مەن بولجام سان-ساققا جۇگىرتىپ، سانانى سانسىراتىپ-اق تۇردى. سەبەبى 1922 جىلى كسرو قۇرىلعان كەزدە ونىڭ قۇرامىنا ءتورت-اق سۋبەكتى كىرگەن بولاتىن. رەسەي فەدەراتسياسى، بەلارۋس، ۋكراينا جانە زاكاۆكاز فەدەراتسياسى. ءبىز - ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميا ەدىك، ال زاكاۆكاز فەدەراتسياسىندا گرۋزيا، ارمەنيا جانە ءازىربايجان بار. وسىنىڭ ءبارىنىڭ بولاشاعى قالاي بولماق؟ ءبىر ءسوزبەن ايتقاندا، ەشكىم ءالى ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا جەتپەگەن، بولاشاق بۇلدىر، قىم-عۋىت، الماعايىپ زامان بولىپ كەتتى. ەلباسىمىز وسى پروتسەستەردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، جول تاپتى. ەشقانداي قانتوگىسسىز تاۋەلسىزدىك الۋعا قول جەتكىزدى. ءبىزدىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي ءبىر يمپەريانىڭ قول استىندا ءبىر-بىرىنە شىرمالعان مەملەكەتتەردىڭ بەيبىت ىدىراۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوستى. بۇل، ەندى، ءسال العا وزعانداعى اڭگىمە. قايتادان جەلتوقسان ايىنا ورالساق، 16-سى كۇنى رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى «تاۋەلسىزدىك تۋرالى» زاڭ قابىلدادى. سول كەزدە 12 دەپۋتات قارسى داۋىس بەردى. قىزىق، رەسەيدىڭ ءوزى تاۋەلسىزدىك الىپ، باسقا رەسپۋبليكالار ءبولىنىپ كەتتى. بۇل دەپۋتاتتار سونىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، نەلىكتەن تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋعا قارسى بولدى؟ قيسىنى، ءۋاجى نە بولدى ەكەن، ءالى كۇنگە تۇسىنبەيمىن.
1991 جىلى جەلتوقساننىڭ 8-ىندە ءۇش سلاۆيان مەملەكەتى كسرو-نى تارقاتىپ، تمد قۇراتىندىعىن جاريالاعاسىن، جەلتوقساننىڭ 13-ىندە اشحابادتا ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەتتىڭ باسشىلارى باس قوسىپ، تمد-عا كىرۋ شارتتارىن ايقىندادى. وسىدان كەيىن ن.نازارباەۆ سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلارىن جەلتوقساننىڭ 21-ىنە الماتىعا شاقىردى. وسى باسقوسۋدا «الماتى دەكلاراتسياسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان تاريحي قۇجات قابىلدانىپ، كسرو-نىڭ بالتىق بويىنداعى ءۇش مەملەكەتى مەن گرۋزيادان باسقا 11 مەملەكەت تمد-عا تەڭ قۇقىلى مۇشە بولىپ كىردى. وسى ۇدەرىستىڭ بارىندە قازاقستان پرەزيدەنتى ايرىقشا قاجىر مەن قايراتكەرلىك قارىم كورسەتتى. ءبىر كەزدەگى الىپ يمپەريانىڭ ءتىنىن قۇراعان مەملەكەتتەر وسىلايشا بەيبىت جولمەن ىدىراپ، حالىقارالىق قۇقىقتىق ساحناعا شىققان جاڭا سۋبەكتىلەر رەتىندە جاڭا قارىم-قاتىناستار تۇزۋگە جول اشتى. بۇل دەگەنىڭىز - وتە ۇلكەن ساياسي ونەر.
ال تاۋەلسىزدىك الۋمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ مارتەبەسى وزگەردى. بىراق بۇل وزگەرىس قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىنا ءالى تولىق مانىندە سىڭىرىلە قويعان جوق ەدى. ءبىز مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا اينالدىق. ال سانىمىز 40 پايىز توڭىرەگىندە عانا، ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىز ازشىلىقپىز. ەرتەڭ بۇلىك شىعىپ كەتپەي مە؟ وڭتۇستىك وڭىردە قالىڭ قازاق بار، ال سولتۇستىگىمىز شە؟ مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز بولعانىمەن، ار جاعىندا شىرماتىلعان سانسىز كوپ تۇيتكىلى بار ماسەلەلەر بولاتىن. ەكونوميكامىز شە؟ كەڭەس وداعى بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ ەكونوميكاسىن ءبىر-بىرىنە بايلاپ قويعان. مىسالى، پاۆلودار مەن شىمكەنتتىڭ مۇناي زاۋىتتارى رەسەيدىڭ مۇنايىنا ىڭعايلانعان. ءالى كۇنگە سولاي. رەسەيدىڭ ساراتوۆىنداعى مۇناي زاۋىتى ءبىزدىڭ باتىستاعى مۇنايدى وڭدەيدى. بۇل - كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردى تىپىر ەتكىزبەي ۇستاۋ ءۇشىن ەكونوميكانى دا وسىلاي شىرماعان ساياساتى. كسرو ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا دا، ءبىر جاعىنان، وسى ساياسات سەبەپشى. ويتكەنى سوناۋ تۇكپىردەگى ءبىر ەلدە شىعاتىن شيكىزات وداقتىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگىندەگى زاۋىتتا وڭدەلەدى. ودان باسقالارعا تارايدى. تاسىمالدىڭ ءوزى - ۇلكەن شىعىن. تاعى ءبىر مىسال، قىزىلورداداعى اياقكيىم فابريكاسى كەڭەس وداعىنىڭ 20 قالاسىنان شيكىزات الىپ تۇرعان ەكەن. وسى بايلانىستىڭ ءبارى ۇزىلگەن شاقتا «ەكونوميكانى قالاي دامىتامىز؟» دەگەن سۇراق تۇردى. ال ەكونوميكا بۇل كەزدە قۇلدىراپ بارا جاتقان.
- كەيدە «بىزگە تاۋەلسىزدىك وڭاي كەلدى» دەيتىندەر دە تابىلىپ جاتادى. بۇلارعا نە دەر ەدىڭىز؟
- تاۋەلسىزدىك - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعىمىز، باعا جەتپەس قۇندىلىعىمىز. ءتىل تاعى باسقا ماسەلەلەر شەشىمىن تابا قويمادى دەپ كەيدە رەنجىپ جاتامىز. بىراق مەن ويلايمىن، ەڭ باستىسى، وسى تاۋەلسىزدىگىمىز بار بولسا، باياندى بولسا، ءبارى دە بىرتىندەپ جونگە كەلەدى. ءتىل ماسەلەسى دە شەشىلەدى.
ءوزىڭىز قاراڭىز، الەمدە رەسمي ەسەپ بويىنشا 193 مەملەكەت بار. بارشاعا مويىندالماعان، تانىلماعاندارىمەن 200 دەيىك. ال ەتنوگرافتار 3,5 مىڭ ۇلت بار دەپ وتىر. سولاردىڭ 200-ءىنىڭ عانا ءوز مەملەكەتى بار. مىسالى، 40 ميلليونداي كۇرد حالقى مەملەكەتسىز ءجۇر. وسى سەكىلدى ميلليونداعان حالقى بولسا دا، ءوز مەملەكەتىن قۇرا الماي جۇرگەن حالىق بارشىلىق. ال ءبىز، قۇدايعا تاۋبە، اتا-بابا ميراس قىلعان ۇلان-عايىر جەرىمىزگە ءوزىمىز يەلىك ەتىپ، دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ وتىرمىز. بىراق بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى وڭاي كەلگەن جوق، بۇگىنگى كۇنگە دە وڭايلىقپەن جەتكەن جوقپىز. سونى ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مىنانى ەستەن شىعارماۋ قاجەت: 1993-96 جىلدارى ينفلياتسيا 2,5 مىڭ پايىزدى قۇرادى. ەڭبەكاقى، زەينەتاقى دەگەن جوق. ەكونوميكالىق بايلانىستار ءۇزىلىپ، وندىرىستەر توقتاعان. تۇتاستاي ەكونوميكا تۇرالاپ قالعان، وتە ءبىر قيىن كەزەڭ تۋدى. وسى تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن ءبارىن باسىنان قايتا باستاپ، جاڭا زامانعا ساي زاڭدار قابىلداپ، مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى تىرەك-قۇرىلىمدارىن قۇرۋ كەرەك بولدى. اسكەر قۇرۋ كەرەك پە؟ كەرەك! ال اسكەردى كيىممەن، ازىق-تۇلىكپەن، قارۋ-جاراقپەن، جالاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. وزگە ەلدەرمەن بايلانىس ورناتىپ، ينۆەستورلار تارتۋ ءۇشىن شەت مەملەكەتتەردە ەلشىلىكتەر اشۋ كەرەك پە؟ كەرەك! ەلشىلىك اشقاسىن، ونىڭ قىزمەتكەرلەرىن سول ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايعا ساي ەڭبەكاقىمەن قامتىماساڭ، ول كۇنىن قايتىپ كورەدى؟! مىنە، وسىنىڭ ءبارىن ءىس جۇزىندە بيۋدجەتىندە قارجى جوق، وندىرىستەرى توقىراپ قالعان ەلدىڭ ءىشىندە قيىننان قيىستىرا ءجۇرىپ شەشۋ كەرەك بولدى.
1993 جىلى العاشقى كونستيتۋتسيامىز قابىلداندى. بىراق ول دا ءبىر-ەكى جىلدا ءوزگەرىستى قاجەت ەتتى. تۇگەلدەي جۇيەنى رەفورما جولىنا، نارىققا بەيىمدەۋ قاجەتتىگى تۋدى. ول ءۇشىن باسقارۋ جۇيەسىن وزگەرتىپ، جاڭا زاڭدار شىعارۋ كەرەك. مىنە، وسى جاعدايدىڭ ءبارىن سارالاعان پرەزيدەنتىمىز ءوزى باس بولىپ، جاڭا اتا زاڭنىڭ جوباسىن جازىپ شىقتى. ول 1995 جىلى رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. وسى ساتتەن باستاپ ەلىمىزدە رەفورمالارعا جول اشىلدى. بۇرىن جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى زاڭ جوباسى ەل ءۇشىن قاجەت بولىپ تۇرسا دا، ونىڭ حالىققا ۋاقىتشا تيگىزەتىن قيىندىقتارىنا بولا سايلاۋشىلارىنان جاسقانىپ، قارسى داۋىس بەرەتىن نەمەسە قولدامايتىن. بىراق سول كەزدەرى قاتاڭ زاڭدار قابىلداۋعا ءماجبۇر ەدىك. ەندى وسى ءتۇيىن شەشىلدى.
ايتقانداي، پرەزيدەنت 1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان قاراشا ايىنا دەيىنگى ارالىقتا ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ الدىنداعى بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الا وتىرىپ، 147 زاڭ قابىلدادى. بۇل زاڭداردىڭ ءبارى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسى مەن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تارماقتارىن تۇگەل قامتىدى. بۇرىن دەپۋتاتتارعا جالتاقتايتىن اكىمدەر دە ەندىگى جەردە شەشىم قابىلداۋدا دەربەستىك الىپ، ناقتى ءىس-قيمىلدارعا بارا الاتىن بولدى. تومەننەن جوعارىعا دەيىنگى مەملەكەتتىك باسقارۋ ۆەرتيكالى پايدا بولدى. قىسقاسى، تاۋەلسىز مەملەكەتكە قاجەتتى نەگىزگى زاڭداردىڭ ءبارى قابىلداندى. ءارينە، بولاشاققا باعدارلانعاندىقتان، ول زاڭداردىڭ ىشىندە ءدال سول كەزدە حالىققا جاقپايتىن، اۋىرلاۋ تيەتىندەرى دە بولدى. بىراق وسى ارەكەتتىڭ ءبارى، ياعني، ءبىر جاعىنان، جاڭا قابىلدانعان كونستيتۋتسيا، ەكىنشى جاعىنان، ەلباسى قابىلداعان زاڭدار كەلەسى 1996 جىلى-اق ناتيجەسىن بەرە باستادى. ينفلياتسيا 2500 پايىزدان 250 پايىزعا ءتۇستى. قازىر كوشەدە كەزىككەن ادامنان سۇراڭىزشى، 250 پايىز ينفلياتسيا قالاي دەپ. 7-8 پايىزدىق ينفلياتسياعا كادىمگىدەي شۋ كوتەرەمىز. ال ول كەزدە بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس ەدى. مەملەكەت وسىلاي ىلگەرىلەۋدى باستادى. قانشا قيىندىقتى وتكەردىك، كۇرمەۋى كۇردەلى شەشىمدەر قابىلدادىق. بۇگىنگى كۇنگە وسىلاي جەتتىك. سوندىقتان ەشقاشان تاۋەلسىزدىك وڭاي كەلدى دەپ ويلاۋعا بولمايدى.
- وسى ويىڭىزدى ساباقتاي تۇسسەك، بايقاۋىمشا، كەيىنگى كەزدەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىنە جەتىڭكىرەمەي، وسىناۋ تاريحي وقيعانىڭ تۇپكى ماقساتىنا باستايتىن ۇدەرىستەردى باسەڭسىتىپ العاندايمىز. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇلتتىق سانادا سىلكىنىس ءجۇردى، اۋىلدى قويىپ، قالالاردا جاپپاي قازاق تىلىنە بەتبۇرىس باستالعانى ايقىن اڭعارىلىپ تۇراتىن ەدى. الماتىنىڭ مەكتەپتەرىندە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، ءتىپتى قوعامدىق كولىك پەن ساۋدا ورىندارىندا قازاقشا سويلەسەتىندەر قاتارى كوپ كورىنەتىن. ال قازىر، اسىرەسە 2000 جىلداردان باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارى بىلاي تۇرسىن، قازاقتىلدى مەكتەپ اۋلاسىنداعى وقۋشىلار دا ورىسشا سويلەسىپ بارا جاتادى. ءتىپتى شىمكەنتتىڭ وزىندە دە كوشەدەگى جۇرت ورىسشاعا بەيىم.
- كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەڭىز وتە دۇرىس. اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە - بيىل 20 جىل. تاريحشى رەتىندە قاراساق، بۇل - مەرزىم ەمەس. تاريح ءۇشىن ەڭ قىسقا مەرزىم - 25 جىل. عاسىردىڭ ءبىر شيرەگى. ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىمىز سول شيرەككە دە ءالى جەتكەن جوق. بىراق وسى 20 جىلىمىزدىڭ ءوزى - ءبىز ءۇشىن ۇلكەن تاريح. وسى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىز مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتىپ، الەمگە تانىلدىق. حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا تەڭقۇقىلى، ساليقالى، سالماقتى ەل ەكەنىمىزدى مويىنداتا الدىق. مۇنىڭ ءبارى قانداي قيىندىقتارمەن كەلگەنىن جوعارىدا ايتتىم.
دەگەنمەن كەيىنگى كەزدەرى، ءوزىڭىز ايتقانداي، تاۋەلسىزدىكتى دارىپتەۋ، ۇلت پەن ۇرپاق ساناسىنا پاتريوتتىق تۇرعىدان ءسىڭىرۋ ماسەلەسىندە كەم تۇستارىمىز بار سياقتى. وسىعان نازار اۋدارىپ، مەملەكەتشىلدىك يدەولوگياسىن كۇشەيتۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. مىسالى، گەرمانياعا تۇرۋعا كەلگەن ادام ەكى نارسەدەن سىناق تاپسىرۋى ءتيىس: ءبىرىنشى - نەمىس تىلىنەن. پوەما جازباسا دا، نەمىسشە ەركىن سويلەۋى كەرەك. ەكىنشى - گەرمانيانىڭ تاريحى. نەمىس حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋى ءتيىس. ال بىزدە وزگەنى بىلاي قويىپ، ءوز ءىشىمىزدەگىلەر ءتىلدى مەڭگەرە الماي كەلەدى.
بىراق بۇعان قاراپ سارى ۋايىمعا سالىنۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىزدە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز، وزگەگە جالتاقتاماي جازىلعان ارعى-بەرگى تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى وقىپ-ءبىلىپ كەلە جاتقان ۇرپاق ءوسۋدە.
- ەندى اڭگىمەنىڭ باعىتىن ءدىن جاعىنا بۇرساق... ءدىني باسقارمامىز بار، ءدىن ءىسىن مەملەكەتتەن ءبولىپ قويدىق. الايدا وسى ءدىن ماسەلەسى بىزدە ۋشىعىپ بارا جاتقان سەكىلدى. پيعىلى جات اعىمدار جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، جان-جاققا جىرىمداپ تارتىپ جاتىر. قۇراندى قولىنا ۇستاپ وقىماي تۇرىپ، اسىرەدىنشىلدىككە بوي الدىرعاندار شىعا باستادى. تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاتەر ەرتەڭ وسى ءدىني اعىمداردان كەلىپ جۇرمەي مە؟
- راس، ءدىني قاۋىپسىزدىك - وتە ۇلكەن ماسەلە. وسىعان قاتىستى زاڭ جوباسىمەن ءبىر جىل اينالىسقان ەدىم. جالپى، بۇل سالادا ءبىز ەۋروپانىڭ تاجىريبەسىن سارالاپ كوردىك. ەۋروپانىڭ مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ اتام زاماننان ۇستاناتىن نەگىزگى ءدىنىن (كاتوليك نەمەسە پروتەستانتتىق) مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، قالعان دىندەردىڭ الدىندا زاڭمەن ۇلىقتاپ قويادى. بۋدديزم بە، يۋدايزم بە، باسقا ما، سەنەتىن ءدىنىڭدى ۇستا، بىراق زاڭ اياسىنان شىقپايسىڭ. مەملەكەتتىك دىنمەن تەڭ قۇقىق سۇراي المايسىڭ. بىراق ازامات رەتىندە تەڭسىڭ.
ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى سۇننيتتىك يسلام ءدىنىنىڭ مارتەبەسى دە سونداي بولۋى ءتيىس. ياعني ءداستۇرلى ءدىنىمىز مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە ەكەندىگى زاڭمەن بەكىتىلىپ، ناقتىلانعانى قاجەت. دامىعان دەموكراتيالى ەلدەردە سولاي. ودان قىسىلىپ، قىمسىناتىن ەشتەڭە جوق. ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ مارتەبەسى بارىنەن جوعارى. بىراق ونداعى وزگە ۇلتتار سول مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولسا، ازاماتتىق قۇقىقتار تۇرعىسىنان تەڭ. سوندىقتان ءبىز دە بابادان قالعان ءدىنىمىز - سۇننيتتىك يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ بەكىتۋگە ءتيىسپىز.
- وسى رەتتە مەشىتتەرىمىزدە ءدىني ۋاعىزدى ورىس تىلىندە دە جۇرگىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
- ءبىز ءدىندى، ياعني يسلامدى تەك قازاق تىلىندە عانا جۇرگىزىپ، مەشىتتەرىمىزدە ۋاعىزدى قازاقشا عانا ايتاتىن بولساق، ۇتىلاتىن سەكىلدىمىز. رەسەيدە، مىسالى، يسلام ءدىنىن تەلەارنادان ورىس تىلىندە كەرەمەت ناسيحاتتاپ ءجۇر. قىتايدا بولعانىمدا، لانچجوۋ قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى كەرەمەت ۇلكەن مەشىتكە باردىم. يمامى دۇڭگەن ەكەن، يسلامدى قىتاي تىلىندە ۋاعىزداپ وتىر. سوعان قاراپ ءبىز تەك قازاق تىلىندە ۋاعىزداساق، ۇتىلامىز دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ەلىمىزدە قازاقشا جاقسى بىلمەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى بارشىلىق. ونىڭ سىرتىندا انا ءتىلىمىزدى بىلمەيتىن ءوزىمىزدىڭ قاراكوز باۋىرلارىمىز دا كوپ-اق. ولارعا دا ۋاعىز ايتىلىپ، ساناسىنا جەتكىزۋ قاجەت قوي.
- ال ەندى ءدىندى مەملەكەتتەن بولەكتەمەي، قايتا مەملەكەتتىڭ قاراۋىنا قاراي بۇرساق شە؟
- مۇنداي تاجىريبە بار. باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە مەملەكەتتىك ءدىندى قاداعالاپ، باقىلاپ وتىراتىندار بارشىلىق. مەملەكەت قولداۋ كورسەتىپ، شىركەۋ باسشىلارىن تاعايىنداپ وتىرادى. ءتىپتى شىركەۋدىڭ قارجىلىق ەسەبىن دە قاداعالايدى. مەن ءدىندى، ءوزىمىزدىڭ يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، مەملەكەتتىڭ ءبىر قۇرىلىمى رەتىندە قاراستىرۋ، سونداي ءبىر فورما تابۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. جارايدى، بىزدەگى پراۆوسلاۆ ءدىنى تىكەلەي رەسەي پاتريارحىنا باعىناتىندىقتان، ولارعا تيمەسەك تە، ءوز دىنىمىزگە قاتىستى وسىنداي ءبىر ۇيعارىم كەرەك.
- جاستارىمىز تەرىس اعىمدارعا ىلەسىپ، سولاردىڭ شىلاۋىندا كەتپەۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇمكىن، قۇرانمەن تانىستىقتى مەكتەپتەن باستاۋ قاجەت شىعار. ونى ايتىپ وتىرعانىم، الگىندەي يسلامنىڭ وزىندەگى تەرىس اعىمداردىڭ جەتەگىنە تۇسكەن جاستاردىڭ قۇران كارىمدى ءبىر رەت تە قولىنا ۇستاپ وقىماعانى بايقالىپ قالىپ جاتادى.
- ءال-فارابي بابامىز: «ءبىلىم مەن ءتاربيە قاتار ءجۇرۋى كەرەك. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم وتە قاۋىپتى»، - دەگەن عوي. ءبىز دە وسى تاربيە ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولۋگە ءتيىس بولساق تا، ناق وسى تۇستا ەرەنسىزدىك تانىتىپ جۇرگەندەيمىز. بالالارىمىز ەرتەلى-كەش كومپيۋتەردە وتىرىپ، ينتەرنەت ارقىلى تاربيەلەنۋدە. تاياۋدا ەلباسىمىز «جاس قىران»، «جاس ۇلان» ۇيىمدارىن قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى عوي. مۇنى جاي ايتىلا سالعان ۇسىنىس دەۋگە مۇلدە كەلمەيدى. كەزىندە كەڭەستىك وكتيابريات، پيونەر دەگەندەر بولدى. بۇلار ناعىز يدەلوگيالىق تاربيە قۇرالى ەدى. بالانى جاستايىنان پاتريوتتىققا تاربيەلەيتىن. نەگە بىزگە سول جاقسى تاربيەنى پايدالانباسقا؟ سوسىن نەگە شىعىستان، جاپونداردان ۇيرەنبەيمىز؟ نەنى بولسا دا، قىرىق قۇراۋ امەريكادان، ەۋروپادان الۋعا، سولاردان ۇيرەنۋگە ۇمتىلامىز. ەلىكتەيمىز. امەريكانىڭ نە ورتاق ءدىنى، نە ورتاق قۇندىلىعى جوق. ءبىز ءاۋ باستان ونداي بولۋعا ءتيىستى ەمەسپىز. جاپوندار بالالارى شەتەلدە وقىپ كەلگەسىن، مىندەتتى تۇردە ولاردى ەكى-ءۇش ايداي وقشاۋدا ۇستاپ، انا ءتىلىن، ۇلتتىق ءداستۇرىن قايىرا ساناسىنا سىڭىرەدى.
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە قالاي قارايسىز؟
- ارينە، لاتىن ءالىپبيىنىڭ قازىرگى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالدار ءۇشىن ىڭعايلى ەكەنى ايدان انىق. قازاق تىلىنە دە وسى جاعىنان ۇتىمدىراق. بۇل - ءبىر. ەكىنشى جاعىنان، بۇگىنگى الىپبيىمىزدە ءبىز مۇلدە قولدانبايتىن ارىپتەر بار. وسى تۇرعىدان العاندا، انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن دە قوساتىن سەكىلدى. بىراق مىنا ءالىپبيدى قولدانىپ كەلە جاتقانىمىزعا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. قانشاما اقپاراتتىق قورىمىز وسى الىپبيمەن باسىلدى. ەرتەڭ وسى جاعى قالاي بولادى؟ سوندىقتان ونى ەنگىزۋدىڭ ارنايى ءبىر باعدارلاماسىن ازىرلەپ، كورشى تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ابدەن سارالاۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ەڭ باستىسى - لاتىن الىپبيىنە كوشكەن كەزدە كەشەگىمىزدەن اجىراپ قالۋدى بولدىرماۋ.
الاشقا ايتار داتىم...
ءبىز بالانىڭ بولاشاق ماماندىق تاڭداۋ ماسەلەسىنە دۇرىس قاراماي جۇرگەن سەكىلدىمىز. قازىر، مىسالى، ەكىنىڭ ءبىرى زاڭگەر نەمەسە ەكونوميست. جۇمىسسىز جۇرگەن جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى - وسى ماماندىق يەلەرى. اۋ، ءبىزدىڭ مەملەكەتكە باسقا ماماندىق يەلەرى قاجەت ەمەس پە؟ قاجەت بولعاندا قانداي! بىراق جەتىسپەيدى. سونىڭ سالدارىنان قانشاما ادامدى شەتەلدەن اكەلەمىز. بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس. سوندىقتان اتا-انالار دا، مەملەكەت تە وسى ماسەلەگە ايرىقشا ءمان بەرىپ، زاڭگەر مەن ەكونوميستەردىڭ ورنىنا تەحنيكالىق تاعى باسقا دا مامانداردىڭ قاجەتتىگىن تۇسىندىرەتىن ماقساتتى ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت سياقتى.
توسىن وي
ءبىز نارىقتىق ەكونوميكامەن قاتار، وكىنىشكە قاراي، نارىقتىق قوعام قۇرىپ جاتقاندايمىز. ول، دەمەك، جاستىرىمىزدىڭ جانە ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا نارىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ پايدا بولۋى. بۇلاي بولۋى دۇرىس ەمەس. قوعامدا ازاماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى اتام زاماننان كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ قۇندىلىقتارىنا سۇيەنۋى كەرەك.
سۇحباتتاسقان ايبىن باقىتۇلى
«الاش ايناسى» گازەتى
