جەرى سۋلى، ورمانى نۋلى تەرىسكەيدىڭ ءار تاۋى مەن قىراتى وتكەن عاسىرلىردىڭ  دۇبىرلى داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن تاريحتىڭ ءبىر پاراعى ىسپەتتەس. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتا بۇرىن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ بۇعاۋىندا شىدەرلەنىپ كەلگەن تالاي جايلار ءمالىم بولىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ باي قازىناسىن تولىقتىرعانى بەلگىلى.

الايدا ءالى دە وتكەنىمىزدىڭ وقىلماعان بەتتەرى، جازىلماعان جولدارى جەتەرلىك. بۇعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنا بارعان ساپارىمىزدا كوز جەتكىزدىك. بۇل اۋداننىڭ كيەلى توپىراعى اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي سىندى رۋحاني تۇلعالارىمىزدىڭ اتامەكەنى. سوندىقتان دا مۇندا الىس، جاقىن جەرلەردەن زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر كوپ.  

ءبىز مىنگەن تەمىر تۇلپار جەر اپشىسىن قۋىرىپ تاس جولمەن جۇيتكىپ كەلەدى. ەكى قاپتالدا جاسىل جەلەگى توگىلە جايقالعان قايىڭدى ورمان، شوقىلى بەلەستەر، سامال جەلمەن تەڭىز تولقىنىنداي تولىقسىپ تەربەلگەن شەكسىز-شەتسىز ەگىن القاپتارى سىرعىپ ءوتىپ جاتىر. اۋماعىنا بەس فرانتسيا سىيىپ كەتەتىن قازاقستاننىڭ ءار ءوڭىرىنىڭ وزىنە عانا ءتان ورنەگى مەن بوياۋى بار عوي. سولتۇستىكتىڭ، سسىرەسە ايىرتاۋ اۋدانى جەرىنىڭ كوركەمدىگى ەرەكشە. الىستان كوگىلدىر ساعىمعا ورانىپ مۇنارتقان تاۋ جوتالارىنىڭ ءار تاسىندا تاريحتىڭ ايتىلماعان سىرى، ابىلاي حان تۇلپارىنىڭ ءىزى جاتىر.

شۋاقتى كۇن ساۋلەسى ايناداي جارقىراعان ايدىنىندا ويناعان كولدىڭ جاعاسىنداعى اۋدان ورتالىعى سۋاتكولگە ءتۇس الەتىندە جەتتىك. اۋداننىڭ 37 مىڭنان اسا حالقىنىڭ 38,7 پايىزىن عانا قازاقتار قۇرايدى. الايدا قازاقى سالت-ءداستۇر، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مۇندا ەجەلدەن بەرىك ساقتالعان.

ساۋمالكولدىڭ مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى 1993 جىلى ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىلعان اقان سەرى قورامساۇلىنىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىنە  تاعزىم ەتىپ، گۇل شوقتارىن قويىپ وسى كورىكتى دە قاسيەتتى مەكەننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىنە قانىقتىق. مادەنيەت ءۇيىنىڭ اۋقىمدى بولىگىن مۇراجاي الىپ جاتىر. مۇندا دا اۋدان تاريحىنان سىر شەرتەتىن دۇنيەلەر از ەمەس ەكەن. ال ساۋمالكولدەن وتىز شاقىرىمداي جەردەگى سىرىمبەتتەگى شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم حانىمنىڭ قونىسىندا بولعانداعى اسەرىمىز ەرەكشە. اينالاسىن تاۋ شوقىلارى، جاسىل بالاۋسا كومكەرگەن بۇل قونىستى نيكولاي پاتشانىڭ تاپسىرماسىمەن ومبى گۋبەرناتورى سالدىرعان. وسىدان-اق ايعانىم حانىمنىڭ ءسوزى ءوتىمدى، قادىرلى ادام بولعانىن كورۋگە بولادى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلى، ابىلايدىڭ ۇرپاعى شوقان ءۋاليحانۇلىنىڭ بالالىق، جاستىق شاعى وتكەن بۇل ءۇي جاڭارتىلعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قونىستاعى مەشىت، قوناقتارعا ارنالعان ءۇي، مەدرەسە، مونشا، جەل ديىرمەنى شوقان سىزبالارىنىڭ كومەگىمەن قالپىنا كەلتىرىلىپ، قازىر تۇتاس مۇرپاجاي كەشەنىن قۇراپ وتىر.

ايىرتاۋ اۋدانىنداعى تاعى ءبىر كيەلى ورىن قاراساي باتىر اۋىلىنان ءتورت شاقىرىم جەردەگى قاراساي جانە اعىنتاي باتىردىڭ ەسكەرتكىش كەسەنەسى. قۇلشىنباي توبەسىندەگى قوس كۇمبەزدى بيىك كەسەنە الىستان كوز تارتادى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاڭگىر حان مەن ءجالاڭتوس باتىر باستاعان وردابۇلاق شايقاسىندا جاۋدىڭ ەلۋ مىڭ قالىڭ قولىنا قارسى بىرگە شاۋىپ، ءومىر بويى قان مايداندى بىرگە كەشكەن شاپىراشتى قاراساي مەن ارعىن اعىنتايعا اللا تاعالا بۇل ءفاني دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە اجىراماي، بىرگە بولۋدى بۇيىرىپتى. ەكەۋىنىڭ دە مۇردەلەرى وسى قۇلشىنباي توبەسىندەگى قۇلپىتاستىڭ استىندا قاتار جاتىر. ەل باسىنا كۇن تۋعان زامانداعى قازاقتىڭ بىرلىگى قازىرگى زامانداستارىمىزعا ۇلگى بولسا يگى. قوس باتىردىڭ رۋحىنا قۇران اياتتارىن باعىشتاعان ءبىزدىڭ پىكىرىمىز وسى ارنادا توعىستى.

ۇلتتىق قۇدىلىقتارىمىزدى تەرەڭنەن زەردەلەسەك قازاقتىڭ كونە تاريحى ادامزات وركەنيەتىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. بۇعان ايىرتاۋ اۋدانىنداعى نيكولسكوە اۋىلىنان ءبىر جارىم شاقىرىم جەردە، ەسىل وزەنىنىڭ ساعاسى يمانبۇرلىقتىڭ ماڭىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا ورىندارىندا بولعانىمىزدا انىق كوز جەتكىزدىك. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ارحەولوگيا جانە دالا وركەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆيكتور زايبەرت باستاعان عالىمدار كونە بوتاي قونىسىن 1980 جىلى زەرتتەي باستاعان ەدى. قازبا جۇمىستارىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە-اق بۇل جەردەن قىش ىدىستاردىڭ سىنىقتارى، جانە ەڭ قىزىقتىسى، تۇرعىن ۇيلەر اۋماعىنان كوپ مولشەردە جىلقى سۇيەكتەرىنىڭ تابىلۋى تاريحتا ەۋرازيا دالاسىن مەكەندەگەن ساقتاردىڭ مادەنيەتى تۋرالى بۇعان دەيىنگى كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن عىلىمي توڭكەرىس بولدى. بوتاي قونىسىنان جىلقى سۇيەكتەرىنەن جاسالعان پىشاق، ساداق، نايزا ۇشتارى، قىش قۇمىرالادىڭ تۇبىندە كەۋىپ قالعان قىمىز قالدىقتارىنىڭ ءىزى، ات ابزەلدەرىنىڭ بولىكتەرى وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن وسى ايماقتى مەكەندەگەن بوتايلىقتاردىڭ قىمىز ءىشىپ، ادامزات تاريحىندا العاش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەنىن دالەلدەيدى.

بوتاي قونىسىن ونداعان جىلداردان بەرى زاماناۋي قۇرالداردىڭ كومەگىمەن جان جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن اقش، گەرمانيا، رەسەي عالىمدارى دا وسىنداي قورىتىندىعا كەلىپ وتىر.

- نەگىزىنەن «بوتايلىقتار» دەگەن شارتتى اتاۋ، - دەيدى ۆيكتور فەدوروۆيچ زايبەرت. – قازىر ۋنيۆەرسيتەتكە اينالعان سولتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە وسى قونىستى العاش رەت اشقانىمىزدا ونى سول ماڭعا جاقىن اۋىلدىڭ اتىمەن نيكولسكوە قونىسى دەپ اتاۋ ويعا كەلگەن. بىراق ارتىنان سول جەردە بوتاي دەگەن داۋلەتتى ادامنىڭ اۋىلى بولعانى ەسكەرىلىپ، ءارى ايتۋعا جەڭىل، اۋەزدى بولعاندىقتان بوتاي قونىسى دەپ اتاۋدى ۇيعاردىق. انىعىندا بۇل ءوڭىردى تاس داۋىرىنەن قولا داۋىرىنە وتەر كەزەڭدە ساقتار مەكەندەگەن. ساقتارعا دەيىن ول جەرد كىمدەر قونىستانعانى ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. جىلقى ءوسىرۋ بوتايلىقتاردىڭ ەڭ باستى شارۋاشىلىق سالاسى بولعانى تولىق دالەلدەنىپ وتىر.

بوتايدى قونىستانعان ادامداردىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتتى. جىلقىنى العاش رەت كولىك رەتىندە پايدالانۋ ەۋرازيا اۋماعىنداعى حالىقتاردىڭ كوشىپ-قونۋ ۇردىسىنە، باسقا ايماقتاعى حالىقتارمەن ساۋدا، ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتۋىنا، ولارمەن ارالاسىپ اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋىنا اسەر ەتسە، العاش رەت قولدانىلعان ات ۇستىندە سوعىسۋ ساقتاردىڭ  اسكەري ونەرىن جەتىلدىرىپ، جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋىنا، گەوگرافيالىق كەڭىستىك اۋماعىن كەڭەيتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. جىلقىنى اسكەري ماقساتتا قولدانۋ وسى داۋىردەن باستالادى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ادامزاتتىڭ ءومىر سالتىنا، ويلاۋ جۇيەسىنە، مادەنيەتىنە، تەحنيكالىق دامۋىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وزگەرىستەر اكەلىپ، الەمدىك وركەنيەتكە جاڭا سەرپىن بەردى.

ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى دوسبول سۇلەيمەنۇلى بايقوناقوۆ ۆيكتور فەدوروۆيچپەن جۇبى جازىلماي كوپ جىلداردان بەرى بوتايداعى قازبا جۇمىستارىنا قاتىسىپ كەلەدى.

- بوتاي مادەنيەتى جىلقىنى پايدالانۋ ناتيجەسىندە ەرتىستەن ورالعا دەيىنگى كەڭ ايماققا تارالعان، - دەيدى ول. – بوتاي وركەنيەتىنىڭ تاريحى قولا داۋىرىنە ءوتۋ كەزەڭىنەن باستالىپ، ساقتاردىڭ ەۋرازيا ايماعىنا كەلىپ قونىستانۋىمەن جالعاسادى. بوتايلىقتار ادامزات تاريحىنداعى ات ۇستىندە سوعىسقان العاشقى جاۋىنگەرلەر بولعان. جاۋگەرشىلىكتىڭ وسى كەزەڭىندەگى اسسيميلياتسيا بارىسىندا بۇرىن وقشاۋلانىپ كەلگەن قاۋىمداستىقتاردا گەنەتيكالىق وزگەرىستەر باستالدى.

وسىعان دەيىن بوتايدى زەرتتەۋ ماقساتىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن وتىزدان اسا عالىمدار سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كەلىپ حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزگەن ەدى. تاياۋ كۇندەرى يتاليادان ەكى ارحەلوگ ماماندار كەلمەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن بوتاي قازبالارىنان ەكى ءجۇز مىڭنان اسا قۇندى زاتتار تابىلعان.

الايدا بوتاي قونىسىندا 39 جىلدان بەرى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ۆيكتور زايبەرتتى شەندىلەردىڭ، ءتىپتى جەرگىلىكتى تاريحشى مامانداردىڭ نەمقۇرايدىلىعى قىنجىلتادى. تەگى عالىمدى عالىم عانا تۇسىنەدى عوي. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا سولتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولعان مارقۇم قاناش شاكەنۇلى سول كەزدەگى يلىكپەگەندى ۇرىپ سىندىراتىن پارتيا ورىندارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان كۇزگى ەگىن جيناۋ ناۋقانىنا كومەككە جىبەرىلگەن تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىن كەرى شاقىرىپ الىپ ۆيكتور زايبەرتتىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنا اتتاندىرادى. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى عالىم ءمۇتانوۆ تا پاراساتتىلىعىن تانىتىپ، ۆيكتور فەدوروۆيچكە ۋنيۆەرسيتەت جانىنان ارنايى ارحەولوگيا جانە دالا وركەنيەتى ينستيتۋتىن اشىپ بەرۋى وسى عىلىمي جاڭالىقتىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگەنى ەمەس پە!

شەتەل عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ ۆيكتور زايبەرتپەن بايلانىس ورناتىپ، ونى بوتاي تۋرالى ءدارىس وقۋعا كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنە، گەرمانيانىڭ وقۋ ورىندارىنا شاقىرۋى وسى بوتاي مادەنيەتىنىڭ ادامزات وركەنيەتىنە ىقپالىن جوعارى باعالاۋىنان عوي. تۇسىنە بىلگەن ادامعا بوتاي قونىسىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا ناتيجەلەرى قازاقستاندى الەمدىك عىلىمي كەڭىستىكتەگى بيىككە شىعاراتىن جەتىستىك، ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتاتىن جاڭالىق.

تەك وسىنى ۇعىنىپ، بۇل جۇمىسقا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگى عانا ەمەس، ۇكىمەت تە قارجىلاي قولداۋ كورسەتسە عوي. ازىرگە بۇل ورىندالماي وتىرعان تىلەك قانا بولىپ تۇر. ال ۆيكتور فەدوروۆيچتىڭ جوسپارى اۋقىمدى. ول بولاشاقتا بوتاي قونىسىندا اسپان استىنداعى اشىق ارحەولوگيالىق مۇراجاي اشىپ، تابيعاتى اسەم ايىرتاۋ اۋدانىنا شەتەلدىك ساياحاتشىلاردى تارتۋدى، ولكەمىزدىڭ كونە تاريحىن الەمگە پاش ەتۋدى ارماندايدى. ۇكىمەتتەن قارجىلاي قولداۋ بولسا بوتاي ءالى دە تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتقان سىرىن اشىپ، قازاقستان عىلىمىن جاڭا بەلەسكە كوتەرەرى انىق.

مارات ەرمۇقانوۆ، قىزىلجار قالاسى

Abai.kz