حۋن حالقى ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتاعى حۋن-يۋي («حوڭىر ءۇي») تايپاسىنان قالىپتاسقان. حالىقتىڭ ءوز اتاۋى حوڭىر، «ر» دىبىسى جوق قىتاي «حوڭىر ءۇي» اتاۋىن «حۋن-يۋي» دەپ، ياعني «حوڭىر» اتاۋىن «حۋن» دەپ جازبالارىنا ەنگىزگەن. ورىس تىلىندە حوڭىر «حۋنر» دەلىنسە، «ر» دىبىسى جوق قىتايلار حوڭىر حالقىن «حۋن» دەگەن.

ب.د.د. V-IV عاسىرلاردا اتاقتى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى قالىپتاستى. يمپەريا بيلىگى "سيليۋان-دي" تايپاسىندا بولدى. حۇڭدار 24 تايپالى حالىق، «سيليۋان-دي»، «حۋيان»، «ليان»، «سيۋيبۋ» دەگەن 4 تايپا مەملەكەت بيلىگىندە ءوز ورىندارى بار تاڭداۋلى «اق» تايپالار، قالعان 20-سى – ءوز كوسەمى مەن جاساعى بار قاراپايىم تايپالار. بيلەۋشى  "سيليۋان-دي" تايپاسى تەك تاڭداۋلى 3 تايپامەن عانا قىز الىسىپ، بەرىسكەن. بيلىك جۇيەسىندەگى مانساپتاردى تاڭداۋلى 4 تايپا ءوزارا بولىسكەن، ەڭ جوعارعى پاتشالىق بيلىك «شانيۋ» تەك «سيليۋان-دي» تايپاسىنا تيەسىلى بولسا، «سيۋيبۋ» تايپاسى مەملەكەتتىڭ سوت جۇيەسىن قولىندا ۇستاعان. قىتاي ءتىلىنىڭ بىلىكتى مامانى وڭداسىن بيتانوۆتىڭ كومەگىمەن «حۋيان» – قۇمان تايپاسى، «ليان» – ۇلان (الان) تايپاسى، «سيۋيبۋ» ءسۇربورى تايپاسى ەكەنىن انىقتادىق ء(سۇربورى – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى، قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس). ال بيلەۋشى "سيليۋان-دي" "اسىلۇياڭ-دار" دەگەن تايپا بولىپ شىقتى، ياعني «اسىلۇياڭ» دەپ اتالعان (حۇڭدىق "دار" جالعاۋىن قىتاي "دي" دەپ قىسقارتىپ جىبەرگەن). بيلەۋشى تايپانىڭ ادامدارىن «اسىلۇياڭ-دار» دەيتىنىن ەستىگەن قىتاي ونى «سيليۋان-دي» دەپ كورسەتكەن. دەمەك، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن تايپا اتاۋى – اسىلۇيا.

لەۆ گۋميلەۆتىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە مىناداي جولدار بار: «قىتاي بيلىگى ءى عاسىردا حۋيان تايپاسىنىڭ ءبىر وكىلىن الداپ شاقىرىپ، ونى شانيۋ ەتىپ سايلاۋعا تىرىسقان، الايدا ول ادامنىڭ ءوزى دە، تايپاسى دا وعان كونبەگەن». وندا بارشا حۇڭ حالقى تەك سيليۋان تايپاسى ادامىن عانا شانيۋ دەپ مويىنداعانى جازىلعان. قىتاي يمپەرياسى حۇڭداردىڭ بيلەۋشى ديناستياسىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە، ىڭعايى كەلسە بيلەۋشى ءتورت تايپا اراسىنا «سىنا» قاعۋعا تىرىستى. ويتكەنى قىتاي يمپەرياسى قالايدا حۇڭ يمپەرياسىن السىرەتۋگە مۇددەلى بولدى. سوندىقتان «مودە اكەسى توۋماندى ءولتىرىپ، بيلىككە كەلگەن» دەگەن قىتاي دەرەگىنە سەنە بەرۋ ورىنسىز.

جوعارىدا قىتاي جازبالارى حۇڭ اتاۋىن تاريحقا وزگەرتىپ ەنگىزگەنىن ايتتىق. سەبەبى قىتاي تىلىندە «ر» دىبىسى بولماۋىندا جانە كەي ارىپتەردىڭ وزگەشە دىبىستالۋىندا دەدىك. مىسالى، قىتاي ءتىلى زاڭدىلىعىنا سايكەس قازاق – حاساكى, ساق – ساكى, وشاق – يۋەچجاكى, حوڭىرمىن حۋنمۋنى دەپ دىبىستالۋى ءتيىس. الايدا قىتاي بوتەن اتاۋلاردى «قىسقارتقىش»، ماسەلەن ولاردىڭ جازبالارىنا قازاق – حاسا، ساق – سي، وشاق – يۋەچجي، حوڭىرمىن حۋنمو بولىپ ەنگەن. مۇحيات زەردەلەگەن ادامعا مودە ەسىمى «مۇدە»، ونىڭ اكەسىنىڭ توۋمان ەسىمى «تاۋماڭ»، ال شانيۋ «ءشىڭۇي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ول ەسىمدەر مەن اتاۋلار حۇڭداردىكى، ال حۇڭدار تۇركىتىلدى بولعانى بەلگىلى. شانيۋ يمپەريا بيلەۋشىسى، ونى «ءشىڭۇي» دەپ تۇزەسەك، ماعىناسى ناعىز پاتشاعا لايىق اتاۋ بولىپ شىعادى («شىڭ» – ۆەرشينا، ال «ءۇي» – دوم، ءشىڭۇي – ۆىسوچايشي دوم), ءشىڭۇي – «ءحانۇي» نەمەسە «ءپاتشاۇي» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، قىتاي جازباسىنداعى «شانيۋ» – حۇڭ تىلىندە «ءشىڭۇي». قىتاي جىلناماسى ءشىڭۇي تۋىستارى (حانزادالار) «شىعىس دجۋك حانزاداسى» جانە «باتىس دجۋك حانزاداسى» دەپ ەكىگە بولىنەتىنىن كورسەتەدى. ونداعى «دجۋك» دەگەنى «جىك» – قازىرگى «رۋ» ورنىندا قولدانىلعان ءسوز. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، «شىعىس رۋ حانزاداسى» جانە «باتىس رۋ حانزاداسى» بولادى. قازاقتىڭ «جىك-جىككە بولىنبە» دەگەن ءسوزى «رۋعا بولىنبە» دەگەن ماعىنادا ءالى دە ايتىلادى. مىسالى، «سەلدجۋك»، دۇرىسىندا – «اسىلجىك»، ال «بوردجيگين» «بورىجىگىڭ» بولادى («جىك» پەن «جىگىڭ» – «رۋ» مەن «رۋىڭ» ماعىناسىندا). جىگىت ءسوزى دە «جىك ەتى» اتاۋىنان قالىپتاسقان، وزبەك، تۇركىمەن، ازەربايجاندار ەتتى «گۋش» (كۇش) دەيدى، قازاقشا «بۇلشىق ەت» ءسوزى دە «كۇش» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني ول زاماندا جىكتىڭ (رۋدىڭ) بۇلشىق ەتتى جاستارىن «جىك ەت» («رۋ كۇشى») دەپ اتاعان، ودان «جىگىت» ءسوزى قالىپتاسقان. وسى دەرەكتەر ەرتەدە «رۋ» ءسوزى ورنىندا «جىك» اتاۋى قولدانىلعانىن ايعاقتايدى.

اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ حالقى قازاق ەكەنىن، ياعني قازاق حۇڭ حالقىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى ەكەنىن وسى «اسىلۇيا» اتاۋىنىڭ حۋن-حۇڭدار زامانىنان ەش وزگەرمەي «قازاقى» كۇيدە بىزگە جەتۋى ايقىن دالەلدەيدى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت ورتالىعىن، ياعني بيلەۋشىلەر وتىراتىن مەكەندى قازاق «استانا» دەپ اتايدى، ول «اس-ستانى» اتاۋىنان قالىپتاسقان. بارشا تۇركىلىك ۇلتتار مەملەكەت اتاۋىنا «ستان» ءسوزىن قوسىپ اتايدى، ارعى تەگى قازاقتان بولعان ورىس ءتىلدى كازاكتار دا جورىققا جينالار ورىندى «ستان» دەيدى (تىلدەرى سلاۆياندالعاندا ول «ستانيتسا» بولىپ وزگەرگەن). ال تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) كونستانتينوپول قالاسىن باسىپ الىپ، ونى «يستانبۋل» دەپ اتادى. ونىسى «ۇستان بول»، ياعني «ءبىز قول ۇستاسىپ، جينالاتىن ورتالىق بول» دەگەن ماعىنادا. وسى دەرەكتەر «ستان» اۋەلدە «ۇستان» بولعانىن، ونىڭ ماعىناسى «قول ۇستاسىپ جينالار ورىن» ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني قازاقستان – قازاقتار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر، تاتارستان – تاتارلار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر ماعىناسىندا. سوندا بيلەۋشى اس ادامدارى وتىرعان ورتالىقتى قازاق حالقى «اس-ستانى» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋ كەيىن «استانا» بولىپ ورنىققانىن اڭعارامىز.

وعىز ەلىن ءحى عاسىردا بيلەگەن، سوسىن وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اسىلجىك ديناستياسى اتاۋى اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن «سەلدجۋك» بولىپ وزگەردى. اسىلجىك (سەلدجۋك) حانزادالارى مەن كەيىنگى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى «سۇلتان» دەپ اتالدى، ول اتاۋ اۋەلدە «اسىلدان» بولعان. ولار اسىلۇيا ديناستياسىنان بولعاندىقتان «اسىلدان» دەپ اتالعان، كەيىن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن الدىڭعى «ا» ءتۇسىپ قالىپ، «سۇلتان» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.

اسىلجىكتەر (سەلدجۋك) ءVى عاسىردا تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا رۋىنان تارايدى. تيۋركي اشينا رۋىن قىتايلار «تۋگە اسيان-شە» دەپ جازادى. ولار ءىV عاسىردا وردوستاعى حۇڭداردى بيلەگەن، سوسىن V عاسىردا التايعا اۋىپ كەلگەن. «تۋگە اسيان-شە» دۇرىسىندا – «تورگى اسۇياڭ-شى» («اسۇياڭ-شى» - «اسىلۇيا ديناستياسىنان»، ال «تورگى» – جوعارى توردەگى رۋ، ياعني «بيلەۋشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى). ياعني، «تيۋركي اشينا» – اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ «تورگى» دەگەن رۋى. تورگى اسۇياڭشى اتاۋىن «ر» دىبىسى جوق قىتاي «تۋگە اسيان-شە» ەتسە، يران-اراب جازبالارى «تيۋرك اشينا» ەتىپ تاريحقا ەنگىزدى. ال «تيۋرگەش» – «تيۋرك اشينا» اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى. دەمەك، ورتا ازيانى ءVىى عاسىردا بيلەگەن تۇرگەش توبى دا تورگى اسۇياڭشى – تيۋرك اشينا ديناستياسىنان بولىپ تابىلادى.

ەۋروپانى ءىV عاسىردا تىتىرەتكەن اتتيلا (اتتىلى) پاتشانىڭ اتاسى بالامير ء(بالامىر) ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇيدىڭ (شانيۋ) 15-ءشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار انىقتاعان. ياعني اتيللا پاتشا دا – اسىلۇيا ۇرپاعى. سول اتيللا بيلەگەن ايماقتا ءVىى عاسىر مەن ءحى عاسىر اراسىندا ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءومىر ءسۇردى. ونىڭ ءحى عاسىردا ۆيزانتياعا باعىنعان ايماعىنداعى حالقى (بۇلعارلار) ءحىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى «بولگار» دەگەن ۇلتقا اينالعان. ولاردىڭ اسەان دەگەن رۋى باس بولىپ ۆيزانتيادان بوستاندىق الىپ، سول جۇزجىلدىقتا بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتتى. وسى بيلەۋشى «اسەان» رۋى «اسۇياڭ» بولۋى ابدەن مۇمكىن. بولگاريا تاريحىندا بيلەۋشىلەر اۋەلدە «حاناسيۋۆەگي» دەگەن ماعىناسى بەلگىسىز اتاۋمەن اتالعانى، سوسىن «كنياز» دەلىنىپ، كەيىن بولگار پاتشالىعى ورناعاندا «تسار» اتاۋى ورنىققانى ايتىلعان. مۇنداعى «حاناسيۋۆەگي» دۇرىسىندا «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنى انىق كورىنىپ تۇر. دەمەك، بولگارلاردىڭ تۇركىتىلدى اتالارى – بۇلعارلار حاننىڭ تۋىستارىن، ياعني حانزادالاردى «حان ءاسۇي بەگى» دەگەن. وسى «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋىنداعى «ءاسۇي» ۇلى بۇلعار پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى وكىلدەرى ەكەنىن راستايدى. بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتقان اسەان (اسۇياڭ) رۋى مەن بولگار تاريحىندا كورسەتىلەتىن اسپارۋح حان ەسىمى دە ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

كەيىنگى جىلدارى وزبەك عالىمدارى يبن باتۋتا جازباسىن تۇپنۇسقاسىنان وزبەكشەگە اۋداردى. ولار التىن وردا استاناسى تۇپنۇسقادا «اس-ساراي» ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. دەمەك، شىڭعىسحان نەگىزىن سالعان التىن وردانىڭ استاناسى، رەسەي ايتقانداي، «اق ساراي» ەمەس، «اس ساراي» دەگەن قالا ەكەن. حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن ادام «ءشىڭۇي» (شانيۋ) دەپ اتالدى، ال شىڭعىسحاننىڭ ءوز ەسىمى – تەمىرشىڭ («ر» دىبىسى جوق قىتاي «تيمۋچين» دەگەن). تەمىرشىڭ مەن شىڭعىسحان دەگەن ەكى ەسىمدە دە «شىڭ» ءسوزى بولۋى بەكەر ەمەس، «شىڭ» – شىڭعىسحاننىڭ ەجەلگى حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە ءشىڭۇيدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى.

شىڭعىسحان ۇستانعان «كونستيتۋتسيا» «ياسسى» دەپ جازىلادى. ال ونىڭ دۇرىسى «اسسى» بولۋى مۇمكىن. شىڭعىسحان ۇستانعان ءتارتىپ – «اس ءداستۇرى»، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى قالىپتاستىرعان «كونستيتۋتسيا» بولىپ تابىلادى. ول بيلىككە كەلگەن سوڭ تەمىرشىڭ ەسىمىن شىڭعىسحان دەپ وزگەرتتى، ونىڭ سەبەبى بەلگىسىز. بىراق شىڭعىسحان ەسىمىنىڭ دۇرىسى «شىڭ-اس-حان» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماعىناسى. «شىڭ» دارەجەلى، «اس» ۇرپاعى بولعان «حان». ونىڭ شىڭاسحان ەسىمىن شىڭعىسحان ەتكەن وزگە ءتىلدى جازبالار ىقپالى ەكەنى انىق.

سونىمەن، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن – اسىلۇيا تايپاسى. وسى تايپا ۇرپاقتارى بارلىق تۇركىلىك ەلدەردى، ءتىپتى ەۋرازيالىق مەملەكەتتەردى كەم دەگەندە 20 عاسىرعا دەيىن بيلەگەن. ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك:

 

كانگيۋ (قاڭلى) مەملەكەتى. ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى دەرەكتەرىندە

كانگيۋ تايپاسى ساق-سكيف حالقىنان ەكەنى جازىلادى. قىتاي دەرەكتەرى ب.د.د. ءىى عاسىردا كانگيۋ تايپاسى فەرعانا ويپاتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ايماقتا وتىرعانىن، ولارعا كورشى حۇڭداردىڭ الان (ۇلان) تايپاسى بارىن باياندايدى. وسى جازباداعى «كانگيۋ» ءسوزىن «قاڭعى-ءۇي» دەيمىز، ويتكەنى، دالانى تاستاپ تاۋعا «قاڭعىپ» كەتكەندىكتەن، وزگە ساقتار «قاڭعى-ءۇي» دەپ اتاعان. ولار سول تاۋدا وتىرىپ حۋن يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسكەنىن، ولارمەن الان (ۇلان-ليان) تايپاسى ارالاس وتىرعانى بايقاتادى. ب.د.د. ءى عاسىردا ولار قازىرگى قازاق دالاسىنداعى ساق حالقى بيلىگىن قولىنا الىپ، كانگيۋ پاتشالىعىن ورناتتى، ال بۇل حۋن يمپەرياسى كومەگىمەن ىسكە استى. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ پاتشالىعى حۋن يمپەرياسىنا تولىق تاۋەلدى بولعانىن دالەلدەيدى. ونى لەۆ گۋميلەۆ تە قىتاي دەرەكتەرىمەن انىقتاپ كورسەتكەن. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ مەملەكەتى «اش دالادا» ورنالاسقانىن جانە ءۇيسۇن مەملەكەتىمەن كورشى ءارى جاۋ بولعانىن راستايدى. ال رەسەي تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن «اش دالانى» ءمىرزاشول دەپ كورسەتتى، دۇرىسىندا ول بەتپاقدالا. وسى دەرەكتەردەن كانگيۋ پاتشالىعى ايماعى بەتپاقدالادان باستالىپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقانىن، ءۇيسۇن يمپەرياسى شەكاراسى سول زاماندا ارال تەڭىزىنە قۇيعان شۋ وزەنى مەن بالقاش كولى بويىندا جاتقانىن بايقاتادى. قاڭلى تايپاسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جەتىسۋ مەن ارال (سىرداريا) ايماعىندا وتىرۋىدا سول زامانداردان قالىپتاسقان دەۋ ورىندى.

ءۇيسۇن پاتشالىعى ب.د.د. ءى عاسىردان باستاپ قىتاي يمپەرياسى ىقپالىندا بولدى، ياعني، كانگيۋ مەن ءۇيسۇن مەملەكەتتەرىنىڭ جاۋلىعى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى جاۋلىعىمەن تىعىز بايلانىستى. حۇڭ يمپەرياسىندا بۇلىك شىعارعان حانزادانىڭ كانگيۋ پاتشالىعىنا بارىپ بوي تاسالاعانىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار بار. حۇڭ يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى بيلىككە تالاسقان حانزادالار بۇلىگىنەن باستالدى، قاڭعىۇي تايپاسىنىڭ بۇلىكشى حانزادانى قولداعانىن ءشىڭۇي اۋلەتى كەشىرمەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، حۇڭ يمپەرياسى ىدىراپ، حالقى ءى عاسىردا ءبىزدىڭ دالاعا كەلگەننەن كەيىن كانگيۋ پاتشالىعى تاريح ساحناسىنان كورىنبەي كەتتى. بيلىكتەن ايرىلعان قاڭعىۇي تايپاسى كەشەگى جاۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىمەن ءتىل تابىسىپ، سوندا ىعىسقانى بايقالادى. ولار «كانگارى» («قاڭعىلار») اتاۋىمەن ءVى عاسىردا تاريح ساحناسىنان قايتا كورىندى.

سىرداريا اۋماعىنان بارىپ، ءحى عاسىردا ءۇز (وعىز) ەلىن باعىندىرىپ، وندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعان تۇركى اسىلجىكتەردىڭ (تيۋركي سەلدجۋك) نەگىزگى كۇشى قاڭلى تايپاسى بولعانى بەلگىلى، ياعني اتاۋ ول كەزدە «قاڭلى» بولىپ ورنىققان. وسى دەرەكتەر ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن جانە ءVى-ءحى عاسىرلارداعى قاڭلى تايپاسىن اسىلۇيا ديناستياسى بيلەگەنىن ايعاقتايدى. جەتىسۋ قاڭلىلارىنداعى «اق قاڭلى» رۋى ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا توبىنان قالىپتاسقان، ال سىرداريا قاڭلىلارىنداعى تۇركە رۋى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) تايپاسىنان ىرگە قالاعان دەگەنىمىز ءجون. تيۋركي سەلدجۋك-تۇركى اسىلجىك ديناستياسىنىڭ نەگىزىن سالعان – مالىك سەلدجۋك ءال-عازي دەگەن بيلەۋشى، ونىڭ اكەسىنىڭ لاۋازىمى – سيۋ-باشي، اكەسى ولگەن سوڭ مالىك سەلدجۋك ءال-عازي سيۋ-باشي بولعان. وسىنداعى «سيۋ-باشي» دۇرىسىندا – «ءاسۇي-باسى» دەگەن قازاقى اتاۋ («ءاسىلۇي باسشىسى» نەمەسە «اس ديناستياسىنىڭ باسشىسى» دەگەن ماعىنادا), ونى دا «سيۋ-باشي» ەتكەن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالى.

 

الان مەن كاۆكاز. ب.د.د. ءى عاسىردا كاۆكازدى جاۋلاعان الانداردى

(ۇلان، قىتايشا – «ليان») اسىلۇيا تايپاسىنىڭ «اس-تۇعىر» رۋى بيلەدى، ارميان جازباسى ءىV عاسىردا الانداردا «اش-ديگور» رۋى بولعانىن ايعاقتايدى. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي الانداردىڭ ءVىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداعانىن، الايدا ولاردىڭ ءىح عاسىردا سۆياششەننيكتەرىن ۆيزانتياعا قۋىپ جىبەرىپ ەسكى سەنىمدەرىنە اۋىسقانىن، ال تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى دالادا ۇلى بۇلعاريا حانى سول جۇزجىلدىقتا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن جازادى. بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي»، ياعني «حان ءاسۇي بەگى» دەپ اتالعانى بەلگىلى. دەمەك ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن – اسىلۇيا ادامدارى.

ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن شىعاتىن قورىتىندى:  ۇلى بۇلعاريادا يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا قارسى كەي حانزادالار كاۆكازعا كەتىپ، ونداعى الان ەلى بيلىگىن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىنان تارتىپ الىپ، الانداردى ەسكى «ءتاڭىرى» سەنىمىنە قايتارعان. الاندار ۇرپاعى – بالقار مەن قاراشاي ۇلتتارى جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبى. الان ەلىن بيلەگەن سول «بۇلعارلىق» ديناستيا بالقار ۇلتىن قالىپتاستىرسا، قاراشا حالىق، ياعني  قاراپايىم الاندار – قازىرگى قاراشاي ۇلتى. بيلىكتەن ايرىلعان اش-ديگور توبى «ير» حالقىن باعىندىرىپ، وسەتين ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالادى ء(ال ماسۋدي الاندارعا كورشى ير دەگەن حالىق وتىرعانىن كورسەتكەن جانە وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىن «يرون» دەيتىندەر).

«وسەتين» اتاۋى گرۋزيندىك «اس-ەتين» («اس ەدى») سوزىنەن شىققانىن عالىمدار دالەلدەيدى. ياعني، ير حالقىن بيلەگەن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىن گرۋزيندەر «اس-ەتين» دەپ اتاعاندىقتان، حالىق اتاۋى «وسەتين» بولىپ ورنىقتى. قازىر وسەتين ۇلتىنىڭ 80 پايىزى «يرون» دەپ اتالاتىن ءپارسىتىلدى ەتنوس، ال قالعانى – سولارعا ءسىڭىپ ءوز تۇركىتىلىن  جوعالتا باستاعان الاندىق «ديگور» توبى. قاراشايلار مەن ديگورلاردىڭ ۇلكەن بولىگى كەيىنگى زامانعا دەيىن بالقار تورەلەرى بيلىگىنە جۇگىنىپ كەلگەنى بەلگىلى. بالقارلاردىڭ سوسلوۆيەلىك قۇرىلىمى حۇڭ يمپەرياسى جۇيەسىنە وتە ۇقساس، ەڭ بيىك بيلىك «ءۇلىۇي» تورەنىڭ قولىندا. وسى دەرەكتەر بالقار ۇلتى الانداردى بيلەگەن بۇلعارلىق اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقانىن كورسەتەدى.

قىتاي دەرەكتەرى حۇڭداردىڭ تاڭداۋلى حۋيان (قۇمان) تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ I عاسىرىندا (93 جىلى دەلىنگەن) باتىسقا اۋىپ كەتكەنىن جازادى. ب.ز. ءى عاسىرىندا قۇمان (حۋيان) تايپاسى ورنىققان وزەن قۇمان دەپ اتالعانىن ريم دەرەكتەرى راستايدى. قازىر ول وزەن كۋبان دەپ اتالادى. ولاردىڭ ءبىر توبى كەيىنگى اتيللا زامانىندا قىرىمداعى ساق-سكيفتىك ۋرۋس-ساكالبان ەلىنە كەتكەن، ال نەگىزگى بولىگى زاكاۆكازەگە كەتىپ سوندا «قۇمىق» دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاستى. ءال ماسۋدي جازباسى زاكاۆكازەدەگى قۇمىق حالقى ح عاسىردا حريستيان ءدىندى جانە الان بيلەۋشىلەرىنە تاۋەلدى بولعانىن ايعاقتايدى. ياعني ەجەلگى حۇڭ حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقان قۇمىق ەلى اسىلۇيا ديناستياسى بيلىگىن مويىنداۋدان اينىماعان.

 

قوسىمشا:

سول ءى-ءىىى عاسىرلاردا باتىس دالاعا ورنىققان اسىلۇيا تايپاسى قازاقتىڭ

جاپپاس تايپاسىن قالىپتاستىرعان بولۋى مۇمكىن (كورشىلەرىنىڭ «جاپپاي اس» دەۋىمەن «جاپپاس» اتاۋى شىققان). ال اسىلۇيا تايپاسىنىڭ شىعىس دالادا قالعانى قوڭىرات رۋى ءتارىزدى («قارامەن» قۇدالاسپايتىن شىڭعىسحان اۋلەتى تەك قوڭىرات تايپاسىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىستى، وسى جايت قوڭىرات «اق تايپا» ەكەنىن كورسەتەدى). جاپپاس پەن قوڭىرات تايپالارىنىڭ ارعى تەگى «التىن ادام» دەپ كورسەتىلۋى سوزىمىزگە دالەل. حۇڭ حالقىنىڭ الان (ۇلان) تايپاسى ۇرپاقتارى دا قازاق حالقىندا ساقتالدى. ولار – تاريحي دەرەكتەردە «الان-تانايدى» دەپ كورسەتىلەتىن تانا تايپاسى مەن قۇرامىندا بايتانا رۋى بار دۋلات تايپاسى (الان كوسەمى دۋلا ەسىمى كەيىن «الان» اتاۋى ورنىن باسقانىن ۆەنگر-ماجارلارى دەرەگى كورسەتەدى).

 

كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ كانگيۋ-قاڭلى تايپاسىنا ەش قاتىسى جوق. ول

قالاشىق – تاجىك-پارسىلاردىڭ تاۋ ەتەگىندەگى مەكەنى. قالاشىقتان تابىلعان كىرپىشتەگى جازبالاردا «كانگيۋ» اتاۋىنا جانە كانگيۋ تايپاسىنا قاتىستى ەش دەرەك جوقتىعىنا قاراماستان، قازاقستان ارحەولوگى پودۋشكين ول شاھاردى كانگيۋلەردىكى دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. كانگيۋ تايپاسى ساك-سكيف حالقىنا جاتاتىنىن ەجەلگى گرەك جازبالارى كورسەتكەنى ءمالىم. ال رەسەي بولسا ساق-سكيفتەر – پارسى تىلدىلەر دەپ بۇرمالاپ كەلدى. پودۋشكيننىڭ پيعىلى – كۇلتوبەدە تابىلعان پارسىلىق جازبالاردى «كانگيۋ تايپاسىنىڭكى» دەپ، رەسەيلىك سول جالعان تۇجىرىمدى سانامىزعا سىڭىرە ءتۇسۋ.

 

يرون-وسەتين ءتىلى يران تىلىنە تۋىس ەكەنىن جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى

ديگور توبىنىڭ الانداردان ەكەنىن پايدالانعان رەسەي «الاندار ۇرپاعى – وسەتيندەر، وسەتين ءتىلى (يرون ءتىلى) پارسى-يران تىلىنە تۋىس، دەمەك الاندار ءيرانتىلدى بولعان. ال الان تايپاسى سكيف-سارماتتارعا جاتادى، ولاي بولسا سكيف-سارمات حالقى (ساكتار) ءپارسىتىلدى بولعان» دەپ بۇرمالادى. ءبىر-ءبىرىن «الان» دەيتىن تۇركىتىلدى قاراشاي مەن بالقارلاردىڭ ناعىز الاندار ەكەنىن ادەيى كوزگە ىلمەدى، ونى ايتسا بار وتىرىكتەرىنىڭ كۇلى كوككە ۇشاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. مىنە، ساق-سكيف حالقىنىڭ پارسىتىلدىلەر ەكەنىنە رەسەي دالەل رەتىندە كەلتىرەتىن وسى ەكى جايت تا نەگىزسىز ەكەنىن كورەمىز، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر تۇتام» دەگەن وسى.

وسى تۇستا ايتا كەتەر ءبىر ماڭىزدى جايت: سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ ءبىر تاريحشى قىزى يراننان قازاق حالقى جايلى تىڭ دەرەك تاپقانى بەلگىلى. ول ح عاسىردا قاڭلى تايپاسىن قازاق حالقىنان دەپ كورسەتكەن يراندىق جازبانى تاپتى (وكىنىشكە وراي، قازاق تاريحي عىلىمىن بيلەپ وتىرعان ورىسقۇل قازاقتار ول دەرەكتى كوزگە ىلمەدى، ءتىپتى ول جايتتى ۇمىتتىرۋعا كۇش سالدى). مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – ءحى عاسىردا سىر بويىنان (قازاق دالاسىنان) بارىپ وعىز ەلىن باعىندىرعان تۇلعا، ونىڭ اسكەرىندە قاڭلى تايپاسى دا بولعانى بەلگىلى.

يراننىڭ اتاقتى جىرشىسى فەرداۋسي «رۋستام» داستانىندا ءبىزدىڭ دالادا ح عاسىردا قازاق حاندىعى بولعانىن، ونىڭ ات ۇستىندە نايزا ۇستاعان جاۋىنگەر حالقى قازاق دەپ اتالاتىنىن جازىپ كەتكەنى ءمالىم. دەمەك مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – قازاق حاندىعىن بيلەگەن ديناستيا وكىلى، ونىڭ ەسىمىنىڭ سوڭىنداعى «ءال-عازي» دەگەن ءسوزدىڭ دۇرىسى «ءال-عازاق» بولىپ تابىلادى («قازاقتان» دەگەن ماعىنادا، ياعني «مالىك سەلدجۋك قازاقتان» دەپ اتالعان). اراب ءارىپتى جازباداعى «عازاق» اتاۋىن «عازي» دەپ بۇرمالاعان رەسەي ساياساتى، ولار وسىلايشا «قازاق» اتاۋىنىڭ بولعانىن جاسىردى (كونە جازبادا سوڭعى «ق» ءارپىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ «ي» ارپىنە ۇقساپ كەتكەنىن پايدالانعانى تۇسىنىكتى). مالىك اسىلجىك ءال-قازاق باستاعان قازاقتار وعىز ەلىن («ۇزىك»، كەيىن «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل) باعىندىرىپ بيلەدى، ول ەلدە يسلام ءدىنىن ورناتتى. اراب جازبالارىندا ول ەلدىڭ «بازۋح» جانە «ۋشۋك» دەگەن ەكى توپتان تۇراتىنى ايتىلادى. «ۋشۋك»، دۇرىسىندا «ۇزىك» دەگەن سول ەلدىڭ ءوز اتاۋى، ال «بازۋح» – «كازاح»  دەگەن اتاۋ (ارابتىڭ «ك» ءارپى مەن «ب» ءارپىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ «كازاح» اتاۋىن «بازۋح» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى ەكەنى داۋسىز). تاريحشىلاردىڭ «سەلدجۋك توبى كىنىك تايپاسىنان» دەپ تانىيتىنىدا سوزىمىزگە دالەل، ويتكەنى «قىنىق» پەن «قازاق» اتاۋلارى اراپشا جازىلۋىندا وتە جاقىن ەكەنى بەلگىلى. «ن» مەن «ز» ارىپتەرى اراپشا جازىلۋىندا وتە ۇقساس، وسىنى پايدالانعان رەسەي «سەلدجۋك قازاق توبىنان» دەگەن دەرەكتى «سەلدجۋكتەر قىنىق تايپاسىنان» دەپ بۇرمالاپ كەتكەن. ارينە ۇزاق عاسىرلار وعىز ء(ۇز) ەلىن بيلەگەندىكتەن ولار قازاقتىلدىلىگىنەن ايرىلىپ وعىزتىلدىلەر بولىپ وزگەرگەنى تۇسىنىكتى، وسى سەبەپتەن تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) قالىپتاستىرعان تۇرىك حالقى مەن وعىزدار ۇرپاعى تۇركىمەندەر ءتىلى جاقىن بولىپ تابىلادى.

 

 

اسىلۇيا - ەۋرازيانى بيلەگەن ديناستيا

گۋنن يمپەرياسى. شامامەن IV عاسىردا ورناعان گۋنن يمپەرياسىن بيلەگەندەر دە اسىلۇيا ۇرپاقتارى. اتتيلا (اتتىلى) كوسەمنىڭ اكەسى – مۋندزۋك (مىڭجىك), ال ارعى اتاسى ءبالاميردىڭ ء(بالامىر) اتاقتى مودە (مۇدە) ءشىڭۇي-ءشانيۋدىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار دالەلدەگەن. جالپى گۋنن يمپەرياسى مەن جۋجان قاعاناتى اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعان ءتارىزدى. ياعني، ول – ماڭعىستاۋدا كۇش جيناعان ۇيسۇندىك ديناستيا مەن اسىلۇيا توبى ورناتقان الىپ يمپەريا (ماڭعىستاۋداعى التىنقازعان دەگەن جەردەن تابىلعان «گۋنن بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى» دەلىنگەن اسىل زاتتار سوزىمىزگە كۋا).

جۋجاندار باسىپ العان زاكاۆكازەدە ساۆير مەملەكەتى پايدا بولعانى جانە ونىڭ پاتشالارى مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادامدار ەكەنى جۋجان مەن گۋنن اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعانىن بايقاتادى.

 

جۋجان قاعاناتى. جۋجان بيلەۋشىلەرى – ب.د.د. ءى عاسىردا ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلىگىنەن ايرىلعان توپتىڭ ۇرپاقتارى. ءۇيسۇن ەلى ءجۇندى حالقىنان بولعانىمەن، ولاردى بيلەگەن حوڭىر (حۇڭ) حالقى ادامدارى (وزدەرىن «حوڭىرمىن» دەگەندىكتەن، قىتاي جازباسىنا «حۋنمو» بولىپ ەنگەن).

قىتاي دەرەكتەرى ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرى ايەلدى تەك حۇڭ حالقىنان الاتىنىن، حۇڭ قىزىنان تۋعان ادام عانا تاق مۇراگەرى بولاتىنىن كورسەتەدى. وسى دەرەك ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا مەن اسىلۇيا تايپاسى قۇدالىقتى ءداستۇر ەتكەنىن دالەلدەيدى. ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار (حۋنمو) ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان سياقتى، ال حۇڭ يمپەرياسىندا ءسۇربورى تايپاسى سوت جۇيەسىن باسقارعانى ءمالىم. ءۇيسۇن كنيازدىگى حالقى قىتاي دەرەكتەرىندە يۋەچجي دەپ تە كورسەتىلەتىنىن ايتتىق. حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇي سول يۋەچجي-ءۇيسۇن ەلىندە ەر جەتتى، ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار ونىڭ ناعاشى جۇرتى بولۋى مۇمكىن. دەمەك ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن سۇربورىلىك ديناستيا مەن حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇيالىق ديناستيا قۇدالىق بايلانىستا بولعان، بۇل ءۇيسۇن بيلىگى «قىتاي جيەندەرىنە» تيگەنشە جالعاسقان. ءۇيسۇن مەملەكەتى ب.د.د. ءىىى عاسىردا شىڭجاندا كىشىگىرىم كنيازدىك بولىپ تۇرعاندا، حالقى وشاق (يۋەچجي) تايپاسى بولاتىن (قىتاي «وشاق» اتاۋىن «يۋەچجاكى» دەۋدىڭ ورنىنا، قىسقاشا «يۋەچجي» دەگەن). قىتاي يمپەرياسى كومەگىنە سۇيەنگەن ءۇيسۇن كنيازدىگى (وشاق-يۋەچجي ەلى) ب.د.د ءىى عاسىردا ورتا ازيانى باسىپ الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسىن ورناتتى (رەسەي ونى تاريحقا كۋشان پاتشالىعى دەپ ەنگىزدى), سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايلارعا ورتا ازياعا جول اشىلىپ، ۇلى جىبەك جولى باستالدى.

سول ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيا ب.د.د. 1 عاسىردا «قىتايشىل» جانە «حۋنشىل» بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا بيلىككە تالاسقانى بەلگىلى، اقىرى «قىتايشىل» توپ جەڭىپ، جەڭىلگەنى كاسپي تەڭىزى جاققا كەتكەن (تاريحشىلار «يۋەچجيلەر مەن ۋيسۋندەر قاقتىعىسى» دەيتىن وقيعالار). ولاردىڭ وزدەرى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى تايپاسىنان بولعانىمەن، نەگىزگى كۇشى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ تازجۇرەك رۋى بولعان. سول سەبەپتى كاسپي تەڭىزى ماڭىنداعى جەرگىلىكتى تايپالار ولاردى «ءجۇر-جان» دەپ اتاعان (كاسپي تەڭىزى سول زاماننان ءىح عاسىرعا دەيىن جۋرجان دەپ اتالدى، ال تازجۇرەك رۋى قازىر سول ايماقتا وتىرعان تاز تايپاسى بولىپ قالىپتاستى).

ءجۇرجان ەلى ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن باسىپ الىپ ءوز بيلىگىن ورناتتى. ياعني، «اتالارىنا تيەسىلى بولعان بيلىكتى قايتارىپ الدى» (ل.گۋميلەۆ «ۇيسۇندەر جەرىن ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا حۋندار باسىپ العانىن قىتاي دەرەكتەرى دالەلدەيتىنىن» جازعان). وسىلايشا ءىV عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادا ءجۇرجان مەملەكەتى (قىتايشا «جۋجان») پايدا بولدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلەۋشىلەرى قازىرگى شىڭجان ايماعىندا عانا ءوز بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى جانە سولتۇستىك قىتاي بيلىگىن دە قولدارىنا الدى. ولاردىڭ باستى اسكەري كۇشى تابىن تايپاسى بولعان (قىتايشا «تابگاچي» نەمەسە «توبا»).

ءجۇرجاندار (جۋجان)  ىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا (367 جىلى) سول شىعىس ايماقتى دا جاۋلاي باستادى. وسى تۇستا «توبا مەن جۋجاندار سوعىسى» دەگەن اتاۋعا يە تاريحي وقيعالار ورىن الدى. جۋجانداردىڭ ارعى تەگى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيادان ەكەنىن ايتتىق. جۋجاندار وزدەرى مەن توبگاچ-توبا ديناستياسى ءبىر حالىق ەكەنىن مويىندايتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەن. ياعني، جۋجان مەن توبگاچ-توبا بيلەۋشىلەرى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستياعا جاتاتىندىقتان، ءوزارا تۋىستىعىن مويىنداعان. قازىرگى تابىن تايپاسىنىڭ قوڭىر رۋى سول ۇيسۇندىك «قوڭىر» (حۋنمو) ديناستياسىنان قالىپتاسقان. وسى سەبەپتەن «توبگاچ-توبا» دەگەندەر تابىن تايپاسى، ال باسقارۋشىلارى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيا دەگەنىمىز ورىندى.

رەسەيلىكتەر توبگاچتار مەن جۋجاندار سيانبي حالقىنان، ياعني ماڭعول تىلدىلەر دەپ بۇرمالادى. قىتايلىق «ليانشۋ» دەرەگى مەن «نانشي» دەرەگى جۋجاندار حۋندارعا تۋىس تايپا دەيدى، ال «ۆەيشۋ» دەرەگى «جۋجاندار سۋنشۋ تايپاسى» دەپ كورسەتەدى. قىتاي جازبالارى حۋنداردى «سيۋننۋ» دەپ تە اتاعان، «سيۋننۋ» مەن «سۋنشۋ» ۇقساس دىبىستالاتىنى كورىنىپ تۇر. ياعني، ءۇشىنشى دەرەك الدىڭعى ەكەۋىن راستايدى. رەسەي عالىمدارى وسى «سۋنشۋ» اتاۋىن «سيانبي» دەپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى «جۋجاندار – سيانبيلىك تايپا» دەدى. سوسىن جۋجانداردىڭ توبا-تابگاچتارعا تۋىستىعى جايلى دەرەكتى پايدالانىپ، «توبا-تابگاچتار دا سيانبيلەر» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا ءۇش دەرەكتىڭ ەكەۋى «جۋجاندار – حۋندارعا تۋىس تايپا» دەيدى، دەمەك، ءۇشىنشى دەرەكتى دە سولاي تۇسىنۋگە بولادى. سوندا جۋجاندار دا، توبعاچ-توبالار دا – تۇركىتىلدىلەر. جۋجان بيلەۋشىلەرىنىڭ ارعى تەگى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان بولسا، انالارى اسىلۇياڭ (سيليۋان) تايپاسىنان. وسى سەبەپتەن ولار «ءسۇربور-اس» دەپ اتالعان دەپ بىلەمىز.

جۋجان-گۋنن زامانىندا حۇڭزاق حالقىنىڭ ابار تايپاسى كاۆكازعا ورنىقتى (قازىرگى اۆار ۇلتى سولاردان قالىپتاستى). ماڭعىستاۋلىق ماڭعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى زاكاۆكازەگە سول زاماندا باردى، ولاردىڭ ەكىنشى ۇلكەن بولىگى قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن مەكەندەدى. شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى سول جۋجاندار زامانىندا ماڭعىستاۋدان بارعان ماڭعى تايپاسى بولاتىن (شىڭعىسحان زامانىندا ماڭعىل تايپاسىندا تايدجۋت رۋى بولدى، ال ول ادايجۇرت اتاۋىنىڭ قىتايشا جازباعا تۇسكەن نۇسقاسى بولاتىن). جۋجان-گۋنندەردىڭ كاۆكازداعى اسكەرى ابار مەن ماڭعى تايپالارى، قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنداعى اسكەرى ماڭعى مەن جەرگىلىكتى تەلە (دەلە) تايپاسى بولعانىن تاريحي جازبالار راستايدى.

سيانبي-قيداندار وزدەرىن باعىندىرىپ بيلەگەن ءجۇرجان-جۋجانداردى «مانجۋر» دەگەندىكتەن، ولاردىڭ ايماعى كەيىن مانجۋريا دەپ اتالىپ كەتتى («مان» – ماڭعى، ال «جۋر» – ءجۇرجان). قيداندار – ەجەلگى سيانبيلەردىڭ ءوزى، ال سيانبيلەر ەجەلگى قىتايلىق سيا ەلىنىڭ سولتۇستىككە كەتىپ ونداعى حۋ تايپاسىمەن ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان (حۋ تايپاسى جاپون مەن كورەيلەردىڭ ارعى تەگى). ياعني سيانبيلەر قىتاي مەن حۋ حالقى ارالاسۋىمەن پايدا بولعان، وسى سەبەپتەن حۇڭ تىلىندە ولار «حۋدان» دەپ تە اتالدى (ماعىناسى – حۋ حالقىنان). وسى «حۋدان» اتاۋى تاريحقا قىتاي جازبالارى ىقپالىمەن «حيدان» بولىپ ەنگەن. ال جۋجان-مانجۋرلار بولسا قيدان-سيانبيلەردى، وزدەرىنە بوتەن بولعاندىقتان، «حالىق» دەپ اتاعان ءتارىزدى. سوندىقتان سيانبي-قيداندار كەيىن «حالحا» دەپ اتالىپ كەتكەن (قازىرگى ماڭعولدار سول حالحالار ەكەنى، ماڭعول مەن جاپون، كورەي تىلدەرى ءوزارا تۋىس ەكەنىدە اقيقات).

قول استىنداعى قيدان-حالحالار ىقپالىمەن مانجۋرلار «جۋجاندىق» تۇركىلىك ءتىلىن جوعالتتى. الايدا، ولاردا قازاقى بەلگىلەر ءالى دە بار دەسەدى. كەيىنگى ءىح-ءحى عاسىرلاردا قيدان مەملەكەتىن بيلەگەن سول مانجۋر-جۋجاندىق ديناستيا. ولاردى قىتاي دەرەگى «سياو» دەپ كورسەتەدى، دۇرىسى – «اسۇيا» (اسىلۇيا اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى). ال ءحVى عاسىردا قىتايدى باسىپ الىپ، مانجۋر-تسين يمپەرياسىن ورناتقان رۋ «جۋرجەن» دەپ اتالعان. ولاردىڭ اسكەرى قيدان-حالحالار بولدى، قازىر ماڭعول ساناتىنداعى سول حالحالار ماڭعولياعا ءحVى عاسىردا عانا كەلىپ ورنىقتى. وعان دەيىن بۇل ايماقتى تەك قازاق تايپالارى يەلەندى. وسى دەرەكتەر جۋجانداردىڭ دۇرىس اتاۋى «ءجۇرجان» ەكەنىن، شىڭعىسحان زامانىنداعى «ماڭعىل» تايپاسى كاسپيدەن بارعان «ماڭعى» تايپاسى ەكەنىن دالەلدەيدى (تايدجۋت رۋى – ادايجۇرت، ياعني اداي رۋى). شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى مەن قازىرگى حالحا-ماڭعولداردىڭ ەش تۋىستىق بايلانىسى جوق. دەسە دە، ولاردى بيلەگەن توپتار ءوزارا تۋىس جانە جۋرجاندىق اسىلۇيانىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. قىتاي دەرەگى قيدانداردىڭ سولتۇستىگىندە تاتاب (تاتار) تايپاسى وتىرعانىن ايتادى. ولاردىڭ سولتۇستىك شىعىسقا بارعاندارى ساحا (ياكۋت-جاحۇت) حالقىن قالىپتاستىردى، قالعانى – شىڭعىسحان زامانىنداعى تاتار تايپاسى.

قىتاي شەكاراسىنداعى وڭتۇستىك حۇڭدارى (وردوس حۋنندارى) قىتاي جازبالارى «يۋيۆەن»، «حەسسي»، «ليان» دەگەن اتاۋلارمەن كەزدەسەتىن كىشىگىرىم مەملەكەتتەر ورناتقان. بىراق ول مەملەكەتتەردى جۋجاندار زامانىندا قىتاي يمپەرياسى جويىپ جىبەردى. قىتاي جازبالارى حۇڭداردى «سيۋننۋ» دەپ تە كورسەتەدى، ماعىناسى «جابايى» دەگەنگە سايادى. وسى «سيۋننۋ» اتاۋى كەيىن قىتايشا «ناي» دەپ تە وقىلعانىن فرانسۋز عالىمى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى. قىتايشا «ناي» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ءسۇت»، ءسۇتتى تاعامدار وندىرەتىن سيۋننۋ-حۇڭداردى قىتايلاردىڭ «ءسۇت ەلى» ماعىناسىدا «ناي» دەپ اتاپ كەتۋى زاڭدىلىق. وسى دەرەك قىتايلار IV عاسىردان كەيىن وڭتۇستىك حۇڭدارىن «ناي» دەپ اتاي باستاعانىن بايقاتادى. سول ناي-حۇڭداردىڭ كەي توپتارى قىتاي قىسىمىنان باتىسقا كەتكەن. ولاردى اسىلۇيا توبى باستاپ ءجۇردى، ويتكەنى حۇڭدار تەك اسىلۇيا ديناستياسىن «بيلەۋشى» دەپ تانىعان.

قىتاي دەرەكتەرىندە جۋجاندار اسكەر رەتىندە قولدانعان تەلە-تەلەگۋت تايپاسى بۇلىك شىعارىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرعانى تۋرالى مالىمەت بار. شىندىعىندا، سول بۇلىكتى باستاعان وڭتۇستىكتەن بارىپ تەلە-تەلەۋتتەردى ءوز بيلىگىنە كوندىرگەن ناي-حۇڭدار ءتارىزدى. سەبەبى، «حۋن دەرجاۆاسى» دەلىنەتىن يۋەۆان مەملەكەتى سول كەزدە سول ايماقتا پايدا بولدى. ونىڭ الدىندا قىتاي شەكاراسىندا بولعان حۇڭ مەملەكەتى دە يۋيۆەن دەپ اتالدى. ەكەۋى ءوزارا ۇقساس اتاۋ جانە ەكەۋىن دە ورناتقان حۇڭدار ەكەنىن قىتاي دەرەگى دالەلدەيدى. سول يۋەۆان مەملەكەتىنىڭ ايماعىنا قازىرگى الماتى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ جەرى كىرەتىنىن قىتاي دەرەكتەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس (قازىر نايمان تايپاسى مەكەندەيتىن ايماقتار). دەمەك، قىتاي شەكاراسىنداعى يۋيۆەن مەملەكەتى جويىلعاندا ناي-حۇڭدار سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەن، ولار سول جەردەگى تەلەۋت تايپاسىمەن وداقتاسىپ، يۋەۆان دەرجاۆاسىن ورناتقان (نايمان قۇرامىنداعى تولەگەتاي سول تەلەۋتتەر ەكەنى تۇسىنىكتى). ارتىنان اتالعان مەملەكەتتىڭ سولتۇستىك ايماعى جۋجاندارعا باعىندى، ال وڭتۇستىك ايماعىن ەفتاليتتەر باسىپ الدى. دەگەنمەن، ناي-حۇڭدار سول ايماققا ورنىعىپ، ولاردى اسىلۇيالىق توپ باسقارىپ، بيلەدى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن بولادى. ولاردىڭ سولتۇستىكتەگى وزەن بويىن مەكەندەگەندەرى ناي وزەنىنىڭ اتاۋىن قالىپتاستىردى. ولارعا كەيىن ماڭعى تايپاسىنىڭ كەي رۋلارى ەنگەندىكتەن بولار، ناي اتاۋى «نايماڭ»، ياعني «نايمان» بولىپ وزگەردى (نايماندارداعى كوكجارلى، ماتاي، بازارحان، قاراشا، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى مەن ماڭعىلىق ادايلاردىڭ جارى، ماتاي، بازار، قاراش، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى تۋىس دەۋگە نەگىز بار). كەيىن، ءحىىى عاسىردا ولار قازىرگى ماڭعوليادا جەكە نايمان حاندىعىن ورناتتى (نايماندار قۇرامىنداعى اسان رۋى مەن اقنايمان رۋى سول اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن). دەمەك نايمان تايپاسى حۇڭ حالقىنىڭ ءى عاسىردا قىتاي شەكاراسىندا قالعان بولىگىنىڭ ءVى عاسىردا قازىرگى ماڭعوليا مەن قازاقستان اۋماعىنا كوشىپ كەلۋىمەن قالىپتاستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن ديناستيا كەيىنىرەك «شيۆەي» دەپ اتالدى. اۋەلگى اتاۋلارى «ءسۇربوراس» ەكەنىن ايتتىق. ءسۇربورى (سيۋيبۋ) – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى (قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس، ياعني «كوك» پەن «سۇر» ءسوزى قاتار قولدانىلادى). جۋجان اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى، دۇرىسىندا ونىڭ اتاۋى – ءجۇرجان، بيلەۋشى ديناستيا – «ءسۇربوراس». «ءسۇربور» اتاۋى پارسى-گرەك جازبالارىندا «ساۆير» دەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان جۋجاندار زاكاۆكازەدە ورناتقان مەملەكەت تاريحقا ساۆير بولىپ ەندى. ول زاماندا كاسپي تەڭىزى «جۋرجان» دەپ اتالسا، كاۆكازداعى ساۆير مەملەكەتىنىڭ حالقى كەيىن «جۋرجان» دەگەن حريستيان ءدىندى ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال-ماسۋدي جازباسى ايعاقتايدى.

ۇيسۇندەر – ەجەلگى تاۋلىق ءجۇندى حالقىنان، جۇندىلەردىڭ تاڭباسى تاۋدىڭ تازقارا قۇسى بولعان. ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنىنا جۋجان يمپەرياسىن ورناتقاندار دا ۇيسۇندىك ديناستيانىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن ايتتىق. سول سەبەپتەن ءسىيبوراس ديناستياسىنىڭ تاڭباسى تازقارا بولىپ ساقتالدى. كەيىنگى تۇركى اشيندەرمەن بولعان بيلىككە تالاس ءسۇربوراس اتاۋىن «ءشيبوراش» ەتتى. ونى قىتاي جازبالارى «شيۆەي» دەپ كورسەتەدى. «شىڭعىسحان اۋلەتى – ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى» دەلىنەدى، كەيىنگى مانجۋرلىق جۇرجەن بيلەۋشىلەرى دە وزدەرىن ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى رەتىندە تانيدى. شىڭعىسحان اۋلەتى جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» (قىتايشا «بودجيگين») دەپ وزگەرتۋگە قول جەتكىزدى. ال ولاردىڭ مۇسىلماندىققا وتكەن ورتا ازيالىق تۋىستارى قارا تايپالارمەن قۇدالاسىپ، قاراپايىم قازاق تايپاسىنا اينالدى. ولار جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن «شاپىراش» دەپ وزگەرتكەن. ياعني شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ارعى تەگى شىڭعىسحاننىڭ بورىجىگىڭ رۋىمەن تۋىس، ەكەۋىنىڭ ارعى تەگى جۋجان يمپەرياسىن بيلەگەن ءشيبوراش-ءسۇربوراس ديناستياسىنا بارىپ تىرەلەدى.

 

ەفتاليتى پاتشالىعى. IV عاسىر سوڭىندا جۋجان قاعاناتى يەلىگىندە قازىرگى قازاق دالاسى مەن ماڭعوليا ايماعى قالدى. وڭتۇستىك قازاقستان، ورتا ازيا، شىڭجان، اۋعانستان ايماقتارىن بۇگىنگى تۇركىمەنستان جەرىنەن كەلگەن ەفتاليت اسكەرى باسىپ الدى. ال باتىس ايماقتا دەربەس گۋنن يمپەرياسى پايدا بولدى (زاكاۆكازەدەگى جۋجان-ءجۇرجاندار كەيىن دەربەس ساۆير يمپەرياسىن ورناتتى). ەفتاليت ەلىن كەيدە "اق گۋنندەر" دەپ تە اتايدى. قازىرگى تۇركىمەنستاندا ءى عاسىردا «حۋن» تايپاسى بولعانىن قىتاي دەرەگى ناقتىلايدى. لەۆ گۋميلەۆ: «ولار حۋن بولۋى مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن حيونيدتەر بولار» دەپ بۇرمالاپ جىبەردى. الايدا، حۋنداردى جاقسى بىلەتىن قىتاي قاتەلەسە قويماس، ياعني حۋن يمپەرياسى جويىلعاندا حۇڭداردىڭ ءبىر توبى سول ايماققا بارىپ ورنىققان.

ەفتاليتتەر ساقتاردىڭ يازىگي تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتان شىقتى، ال يازىگي – گرەك ءتىلى بۇرمالاعان ۇزىكۇي تايپاسى. كەيىن ۇزىك اتاۋى قىسقارىپ «ءۇز» بولعان، ال بيلەۋشى تايپا «اق-ءۇز» دەپ اتالعان. اراب ءارىپتى جازبالارداعى «اق-ءۇز» اتاۋىن «وق-ءۇز» دەپ تاريحقا بۇرمالاپ ەنگىزگەن – رەسەي يمپەرياسى. ولاردى ءبىز ءۇز (وعىز) ەلى دەيمىز، تۇركىمەندەر – سولاردىڭ ۇرپاقتارى. ءۇز ەلى (ەفتاليت) كەلىپ باسىپ العان ايماق – ەجەلگى ءۇيسۇن جەرى، ولارعا وتىرىقشى ۇيسۇندەر عانا باعىندى. ال قىتاي تاريحشىلارى ۇيسۇندەر بي-كوسەمدەرىن «بەك» دەپ اتايتىنىن جازعان. ۇيسۇندەر سول ادەتىمەن وزدەرىن بيلەپ باستاعان ءۇز تايپاسى ادامدارىن «ءۇز-بەك» دەپ اتاپ كەتكەنىن، كەيىن وسى اتاۋ ورتا ازيانىڭ بارشا وتىرىقشىلارىنا ورتاق اتاۋ بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ۇزبەك ۇلتى قۇرامىندا سانالاتىن 92 رۋدىڭ قاتارىندا ءۇز رۋىدا كورسەتىلگەن، ال ءۇيسۇن (ۋيشۋن) تايپاسى ۇزبەك ۇلتىنىڭ نەگىزى (فۋندامەنتى) ەكەنىن عالىمدار مويىندايدى. ءۇز ءتىلى (وعىز) مەن ءۇيسۇن ءتىلى ارالاسىپ، ۇزبەك ءتىلى پايدا بولدى. ۇزبەك ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى وسىلايشا V عاسىردان باستالدى.

تۇركىمەندەردى تانىتاتىن ءبىر ەرەكشەلىك – الاباي ءيتى، تۇركىمەن ۇلتى قالىپتاسپاي تۇرىپ ونداي يت بولعان. وسىنداي «ەپتى الىپ ءيتى» بار ءۇز (وعىز) ەلىن كورشىلەرى «ەپتىالپيت ەلى» دەپ اتاعان، وسى اتاۋدى وزگەتىلدى جازبالار «ەفتاليت» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن دەپ تۇجىرىمدايمىز. ال ولاردىڭ بيلەۋشىلەرى – «اق گۋنندەر»، ياعني حۋندىق بيلەۋشى ديناستيا, دالىرەك ايتساق، اسىلۇيا ديناستياسى.

 

زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى. رەسەي ساۆير مەملەكەتى سولتۇستىك كاۆكازدا بولدى دەپ بۇرمالادى. الايدا، ونىڭ ورنى زاكاۆكازەدە بولعانىن تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرا قاراساق، انىق اڭعارامىز. ساۆير مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادام ەكەنى دە انىق بايقالادى. ال گۋنندار زاكاۆكازەنى IV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاۋلاپ العانى بەلگىلى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءوز زامانىندا يران مەن ۆيزانتيانى تىتىرەتكەن ايبىندى يمپەريا بولدى، ونىڭ اسكەري كۇشىن ابار، ءسۇربور (ساۆير), ماڭعى (اداي رۋىدا بار) تايپالارى قۇراعان (ابار تايپاسى ءوزىن حۋنزاح حالقىنان دەپ تانىدى، ال ءسۇربورى مەن ماڭعى تايپالارى شەتتەگى ماڭعىستاۋ جارتى ارالىنان شىققاندىقتان وزدەرىن حۋنزاح حالقىنان دەپ ساناماعان).

بۇلاق (بولاح) پاتشا ولگەن سوڭ ورنىنا جەسىرى بورىقىز (بواريكس) وتىردى. سول كەزدەن باستاپ ساۆير بيلەۋشىلەرى ۆيزانتيالىق حريستياندىققا وتە باستادى. ونىڭ ورنىن باسقان جىلىكتى (زيليگدا) پاتشا دا، ودان سوڭ بيلەگەن مۇراگەر (مۋاگەر) پاتشا دا ۆيزانتيامەن تىعىز وداقتاس بولعانى جانە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانى راس. ساۆير يمپەرياسىن اسىلۇيا ديناستياسىنا جاتاتىن ءسىيبوراس ديناستياسى بيلەدى، حالقى جۋرجان دەپ اتالدى. ۆيزانتيالىق شىركەۋ تىلىمەن حريستياندىق قابىلداعان سول جۋرجاندار ح عاسىردا كىشى كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان حريستيان ءدىندى جۋرزان دەگەن ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازادى. جۋرزان اتاۋى كەيىن گۋرزان، سوسىن گرۋزين بولىپ ورنىقتى. وسىلايشا زاكاۆكازەدە ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان جۋرجاندار ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى قابىلداۋ ارقىلى گرۋزين ۇلتىن قالىپتاستىردى.

گرۋزين ءتىلىنىڭ 18 ديالەكتىگە ءبولىنۋى ولاردىڭ قۇرامىنا كوپتەگەن كاۆكازدىق ەتنوستار ەنگەنىن ايعاقتايدى. الايدا، ۇلتتىڭ نەگىزىن سالعان تۇركىلىك ءجۇرجان-جۋجاندار بولعان. ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى جۋرجان-گرۋزيندەر ءتىلىن مۇلدە وزگەرتتى دەۋگە بولادى. دەسە دە، گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى قازاقىلىعىن ساقتاعان. «مەن، سەن، سەنىڭ، قالا، وشاق، ادام، نازىك، بار، تاپال، قارىپ، ساقتاۋشى، كوشە، شيشا، شالبار، ساعات، پەردە، ەلتىرى، زەرە، سىپىرعى، سۋرەت، شابىس، داربازا، ەستىمەۋ، سۇراۋ-ءبىلىس، كەشە، ساپارجۇگى، قاعاز، شانىشقىلى، بولدى، تالقان، قولى، شوشۋ، اقشام، بابام، ساتىلى، ايران، باق، سامارادان، ۇشقىر، شوشقا ەتى، ءشالى (ورامال)" دەگەن قازاق سوزدەرى گرۋزينشە دە وتە ۇقساس ايتىلادى. گرۋزين تىلىندەگى كوپتەگەن قازاقى سوزدەر مەن گرۋزيندەردىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابىنىڭ قازاقى دومبرانىڭ تاپ ءوزى ەكەنى ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. گرۋزيانى يمپەريا ەتكەن اتاقتى داۆيد سترويتەل پاتشا اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ وكىلى. ونىڭ دۇرىس تەگى – «داۆيد ءاستارتولى» ء(استارتولى – «اس ۇرپاعى» دەگەن ماعىنادا، ول تاريحقا «سترويتەل» بولىپ بۇرمالانىپ ەنگەن).

 

قوسىمشا: 

ا) اتيللا ساقتاردىڭ سيراق تايپاسىن باعىندىرعان سوڭ، ولارعا كوسەم ەتىپ اسىلۇيا ادامدارىن تاعايىندادى. وسى سەبەپتى سيراق تايپاسى «سيراق-اس» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. سول سيراقاس تايپاسى ۇرپاعى قازىرگى شەركەش تايپاسى بولۋى مۇمكىن (سيراقاس-شەركاس-شەركەش دەگەن وزگەرىستەرمەن قالىپتاسقان ءتارىزدى).

ب) «نايمان – سەگىز تايپالى قيداندار» دەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ بولجامى قاتە، ويتكەنى قيداندار ۇرپاعى كازىرگى حالحا-ماڭعولدار. نايماندار – قىتايلار IV عاسىردان كەيىن «ناي» دەپ اتاپ كەتكەن وڭتۇستىك حۇڭدارى, ولاردىڭ كوبى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. قىتاي قىسىمىنان باتىسقا اۋعان ناي-حۇڭدار ءوز مەملەكەتىن ورناتقان. كەيىن ماڭعى تايپاسىمەن وداقتاس بولىپ، «ناي» اتاۋى «نايماڭ» بولىپ وزگەردى. ال ولاردىڭ وداقتاس اسكەرى بولعان تەلە-تەلەۋت حالقى نايمانداردىڭ ءۇش تارماعىنىڭ ءبىرى «تولەگەتاي» بولىپ ساقتالدى (تەلە-تەلەۋت حالقى ءى عاسىرداعى ديلين حالقىنىڭ ناق ءوزى بولىپ تابىلادى).

ۆ) تابگاچي-توبا تايپاسىنىڭ سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەندەرى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. ولاردىڭ ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيالىق بولىگىندە قالعان توبى قازاقتىڭ تابىن تايپاسى بولىپ ساقتالدى. حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسىنىڭ ءبىر تارماعى تابىن قۇرامىنا قوڭىر رۋى بولىپ ءسىڭدى. تابگاچي-توبالاردىڭ «تۋفا» دەپ كورسەتىلەتىن رۋى كەيىن تۋۆا ۇلتىن قالىپتاستىردى. سىبىرگە بارعان تابىندار باشقىر ۇلتى قۇرامىندا قالدى، ولاردى «ءۇيسۇن» دەپ تە اتايدى. ياعني، وسى فاكت تابىن ەجەلگى ءجۇندى-ءۇيسۇن حالقىنان ەكەنىن ايعاقتايدى.

گ) شىڭجاندا اۋەلگى كىشىگىرىم ءۇيسۇن كنيازدىگىن ورناتقان وشاق-يۋەچجي تايپاسى كەيىن قازاقتىڭ وشاقتى تايپاسى بولىپ ساقتالدى. ال حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسى – وشاقتى تايپاسىنىڭ ءتورت رۋىنىڭ ءبىرى قوڭىر رۋى.

د) ورىس-گرۋزين سوزدىگى: يا – مە، تى – شەن، تۆوي – شەني، يز – دان، گورود – كالاك، سەميا – ودجاح، چەلوۆەك – اداميان، نيزكي – دابالي، نەجنىي – نازي، بەدنىي – گاريبي، ەست – ۆار، ۆودكا – اراك، ۋحوديت – كەتيلي، كامەرا حرانەنيە – ساكاني، ۋليتسا – كۋچا، ستەكلو – شۋشا، بريۋكي – شارۆال، كوجا – پەتري، پلاتا – كيريس، رۋچكا – كالام، ساحار – شاكار، (قۋىرداق) – كحاۋرما، رىنوك – بازار، چاسى – ساات، شتورى – پاردە، تمين – دزيرا، بريتۆا – ساپارسي، كارتينا – سۋراتيا، زال – دارباز، رابوتا – مۋشابس، پلوحو سلىشنو – يسميس، رازگوۆور – ساۋبريس، ۆچەرا – گۋشين، باگاجنيك – سابارگۋلي، بۋماگا – كاگالدي، ۆيلكا – چانگالي، كونەتس – بولو، رەپا – تالگاني، رۋكا – حەلي، ستراح – شيشي، ۋجين – ۆاحشامي، موي دەد – بابۋاچەم، ەتاج – سارتۋلزە، سمەتانا – اراجان، ساد – باگي، يا يز موسكۆى – مە ۆار موسكوۆيدان، يز سامارى – ساماريدان، سكورىي – چكاري، ۆەتچينا – شاشحي، پلاتوك - شاللي. (ورىس-گرۋزين ءتىلاشارى / ۆاحتانگاشۆيلي ە.ا)

 

ەۋرازيانى بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

 

تۇركى قاعاناتى، اۆار قاعاناتى،

ون اق ءتۇتىن-باتىس تۇركى قاعاناتى

 

7)      تۇركى قاعاناتى. ورحوندا قالعان حۇڭداردى IV عاسىردا بيلەگەن رۋ قىتاي جازباسىندا «تۋگە»، «اسيان-شە» دەگەن ەكى اتاۋمەن كەزدەسەدى. ولاردىڭ دۇرىس اتاۋى «تورگى اسۇياڭ-شى»، ياعني اسىلۇيا تايپاسىنىڭ تورگى دەگەن رۋى. سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن ۇيسۇندىك حۋنمو-توبا (تابىن) ديناستياسى V عاسىردا ورحون حۇڭدارىن باسىپ الدى، بيلىكتەن ايرىلعان «تورگى اسۇياڭ-شى» (تۋگە اسيان-شە) رۋى التاي تاۋىنا بارىپ ورنىقتى. ولاردىڭ «حۋن حانزاداسى ۇرپاقتارى» ەكەنى جانە تاريحقا «تيۋركي اشينا» بولىپ ەنگەنى بەلگىلى. وسى تورگى اسۇياڭ-شى رۋى ايەلدى تەك ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان الۋدى ءداستۇر ەتكەن، ياعني تورگى اسۇياڭ-شى (تيۋركي اشينا) رۋى انالارى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزدارى بولعان. سۇربورىلىك بولعاندىقتان ولاردى «ءبورى قىز» دەپ تە اتاعان. وسىنى دۇرىس تۇسىنبەۋدەن «تيۋركي اشينلاردى ءبورى قانشىق ەمىزىپ وسىرگەن» دەگەن قيسىنسىز اڭىز قالدى. وسىعان ۇقساس جاعداي: زاكاۆكازەدەگى ساۆير يمپەرياسىن بولاح (بۇلاق) پاتشانىڭ جەسىرى بواريكس حانىم بيلەگەنى بەلگىلى. عالىمدار بواريكس ەسىمى دۇرىسىندا بورىقىز ەكەنىن ءبىراۋىزدان ماقۇلداعانى ءمالىم، ياعني ول ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان «ءبورى قىز» دەپ اتالعان (كۇيەۋى بولاح اتتيلانىڭ تۋىسى، ياعني ول اسىلۇيا تايپاسى ادامى).

تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋىنىڭ ناعاشىلارى ءسۇربورى تايپاسى بولعاندىقتان، جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن «ءسۇربوراس» ديناستياسىمەن جاقىنداسا الدى  (تيۋركي اشينالار جۋجاندارعا تەمىر ءوندىرىپ بەرگەن، ياعني جۋجانداردىڭ قامقورلىعىندا بولعان). بۇل جاعداي تيۋركي اشينالار بيلىكتى ءسۇربوراس توبىنان تارتىپ العانشا جالعاستى. اۋەلى ءسۇربوراس ديناستياسىمەن جاقىن بولعان «تورگى اسۇيا» (تيۋركي اشينا) توبى كەيىن بيلىكتى تارتىپ الىپ، جۋجان يمپەرياسى ورنىنا VI عاسىردا تورگى قاعاناتىن ورناتتى (تۇركى قاعاناتى). وسىلايشا، اسىلۇيانىڭ «تورگى اسۇياڭ-شى» (قىتايشا – تۋگە اسيان-شە) رۋى تاريحقا «تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا ديناستياسى» بولىپ ەندى.

تۇركى (تورگى) قاعاناتى زامانىندا قازىرگى قازاقستانداعى حۇڭزاق حالقى «حازاق» دەپ اتالاتىن، ياعني قازاق حالقى ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعان. الدىڭعى ماقالالاردا ارعىن، كەرەي، وشاق، ۋاق، قاڭلى، البان، سىبان (سۋان), جاپپاس، قوڭىرات، ماڭعى (اداي), تازجۇرەك (تاز), تانا تايپالارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن ايتتىق، ال قىتاي شەكاراسىندا قالعان «وڭتۇستىك قۇڭدارى» ءىV عاسىردان كەيىن «ناي» (قىتايشا «ءسۇت ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەپ اتالىپ كەتتى. ولاردىڭ قىتايلانۋدان امان قالىپ، ءVى عاسىردا سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەنى قازاق حالقى قۇرامىنا نايماڭ (نايمان) اتاۋىمەن جەكە تايپا بولىپ كىردى (قۇرامىنا ماڭعى رۋلارى دا كىرىگىپ كەتكەندىكتەن، «ناي» اتاۋى نايمان بولىپ وزگەردى). اتالعان تايپالار ءVىى عاسىردا وزدەرىن قازاق دەپ تانىپ ۇلگەرگەن (قىتاي جازباسى ءVىى عاسىردا قاشقار ايماعىندا «حاسا» دەگەن حالىق بولعانىن دالەلدەيدى، قىتاي بەرتىنگە دەيىن قازاقتى «حاسا» دەپ اتاعانى داۋسىز. وسى دەرەك قازاق حالقىنىڭ سول ءجۇز جىلدىقتاعى شىعىس شەكاراسى قاشقار ايماعى بولعانىن اڭعارتادى). الايدا، بيلەۋشى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋى تاۋلى التايدان كەلگەندىكتەن ءارى حان اۋلەتىنەن بولعاندىقتان، اۋەلدە وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاي قويماعان. بيلەۋشى سول رۋ بولعاندىقتان مەملەكەت تورگى (تيۋركي) قاعاناتى دەپ اتالىپ، مەملەكەت حالقىنىڭ «قازاق» دەگەن ءوز اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. ءۇندىستان ايماعىنا جەتكەن تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى اراب ءارىپتى جازبالاردا «حالاج» نەمەسە «حيلج» دەپ كورسەتىلگەن (ولاردىڭ جەكە رۋ-تايپانىڭ اتاۋى ەمەستىگى، كەرىسىنشە، بارلىق رۋ-تايپا جاۋىنگەرلەرىنە ورتاق اتاۋ ەكەنى دالەلدەنگەن). وسى ەكى اتاۋ مەن «قازاق» اتاۋى ارابشادا ۇقساس جازىلاتىنى تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاق حالقى ەكەنىن ايعاقتايدى («قازاق» اتاۋىن بىلمەيتىن زەرتتەۋشىلەر ولاردى «حيلج» نەمەسە «حالاج» دەپ ءتۇسىنىپ، تاريحقا سولاي ەنگىزگەن).

حذح (حازاح)      حلج (حالاج)

تۇركى قاعاناتى باتىستاعى بيلىگىن قارا تەڭىزگە دەيىن جايدى، ول ايماقتاعى اسكەري كۇشى بۇلعار تايپاسى بولدى. تۇركى قاعاناتى ورتا ازيانى بيلەگەن ەفتاليت-ءۇز پاتشالىعىن جويىپ، يرانعا دەيىنگى ايماقتى دا باعىندىردى. سول قىسىمنان قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنداعى ءۇز (وعىز) حالقىنىڭ حازار تايپاسى ءVى عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋىپ كەتكەن (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە بولعانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى، ال 562 جىلى حازارلاردىڭ زاكاۆكازەگە انىق ورنىققانىن عالىمدار دا مويىندايدى). وسىلايشا تيۋركي اشينا, ناقتىراق ايتساق تورگى اسۇيا ديناستياسى ورناتقان اتاقتى تۇركى قاعاناتىن ورناتقاندار اسىلۇيانىڭ تورگى دەگەن رۋى بولىپ تابىلادى.

8) ەۋروپاداعى اۆار قاعاناتى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءVى عاسىردا يران-ۆيزانتيا وداعىنان جەڭىلىپ، جويىلدى. وسى سوعىستا يراننىڭ اسكەري كۇشى حازار تايپاسى بولعان (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە ورنىققانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى). ساۆير مەملەكەتى حالقى – جۋرجاندار بۇل كەزدە ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى ۇستاناتىن. ساۆير مەملەكەتى جويىلعاندا ونىڭ حالقىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەندەرى كەيىن جۋرجان (گۋرجان-گرۋزين) حالقىن قالىپتاستىردى. ولاردى ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەپ قالدى، گرۋزيننىڭ اتاقتى پاتشاسى داۆيد ءاستارتولى (داۆيد سترويتەل) – سول ديناستيا وكىلى (گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى مەن جالعاۋلارى قازاق تىلىنە ۇقسايتىندىعى جانە گرۋزين ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابى مەن دومبىرا بىردەي ەكەنى سوزىمىزگە كۋا. الايدا، ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى مەن قۇرامىنا ەنگەن وزگە ەتنوستار جۋرجان-گرۋزين ءتىلىن قاتتى وزگەرتكەن).

اراپ تاريحشىسى يبن ءال اسير جازباسىندا «XIII عاسىردا گۋرجانداردى  (گرۋزيندەردى) بيلەگەن ايەل پاتشاعا ءوز ەلىنەن پاتشا اۋلەتىنەن بولاتىن لايىقتى كۇيەۋ تابىلماعانى، سول سەبەپتەن وزگە ەلدى بيلەگەن تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى ادامىن الدىرىپ ۇيلەنگەنى» كورسەتەتىلگەن. ال «سەلدجۋك» -اسىلجىك، ياعني اسىلۇيادان تارايتىن ديناستيا. وسى دەرەكتىڭ ءوزى جۋرجان (گۋرزان-گرۋزين) حالقى بيلەۋشى دەپ تەك اسىلۇيا ديناستياسى ادامىن مويىنداعانىن دالەلدەيدى. گرۋزين استاناسى تبيليسي ەلتاڭباسىندا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەن، ول – ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا.

ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن كاۆكازدا قالعاندارى (نەگىزىنەن، حۋنزاح حالقىنىڭ ابار تايپاسى) كەيىن وندا تاۋلىق سارير مەملەكەتىن ورناتتى. كوپ ۇزاماي سارير مەملەكەتى بيلىگىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسى تارتىپ العانىن اۆار حاندارى تۋىنداعى ءبورى بەينەسى دالەلدەيدى. الايدا اۆارلاردىڭ باتىس بولىگىنىڭ تاڭباسىندا بۇركىت بەينەلەنگەن (تازقارا كەيىن بۇركىت دەلىنىپ كەتكەن دەۋ ورىندى، ياعني، ول دا ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا). داعىستاندىق اۆارلاردىڭ اتا قونىسى حۋنزاح دەپ اتالادى، وندا سارير مەملەكەتىنىڭ استاناسى حۋنزاح قالاشىعى ورنى ساقتالعان جانە حۋنزاح اتاۋىنىڭ اۆارشا ماعىناسى «حۋن جەرى» دەگەندى بىلدىرەدى.

اراب تاريحشىسى ءال ءماسۋديدىڭ: «ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر بولىگى – سىياۆۋردا» دەگەن دەرەگى ح عاسىردا تاۋداعى ارميان ەلى بيلىگىندە سىياۆۋردا-ءسۇربوراس ديناستياسى وتىرعانىن بايقاتادى.

ءسۇربوراس ديناستياسى قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىندە دە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالعانىن دەرەكتەر ايعاقتايدى. ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبى قىسقاشا «ءبورى» دەپ اتالىپ كەتكەن، كەيىن حريستيان-بولگارلار كوپشە تۇردە ولاردى «بيۋريكي» دەپ اتاعاندىقتان، «بورىك» بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. وسى اتاۋ ەۋروپالىق جازبالارعا «ۆارياگ» بولىپ ەنگەن، ال رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ زىميان ساياساتى «بورىك» اتاۋىن «ريۋريك» ەتىپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزدى («ب» ءارپىن «ر» ەتىپ وزگەرتتى، سول ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ تۇركىتىلدى قولجازباسىن «سلاۆيانداۋ» ارقىلى «سلوۆا و پولكە يگورەۆو» جازباسى پايدا بولعانىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كىتابىندا بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن بەرگەن).

رەسەي ەلتاڭباسىنداعى ەكى باستى بۇركىت ەمەس، ول ۇشكىر قۇيرىقتى تازقارا ەكەنىن حVII عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسى ەلتاڭباسىنان انىق كورىنەدى. (ورتاسىنداعى «سالت اتتىنىڭ نايزامەن ايداحاردى تۇيرەپ تۇرعان» بەينەسى، بورىك-ريۋريك اۋلەتى «ايداحارلى قىتايمەن الىسىپ وتكەن حۋن پاتشالارى ۇرپاعى ەكەنىن» دالەلدەيدى).  تازقارا بەينەسى جۋجاندىق ءسۇربوراس ديناستياسىنا تيەسىلى، رەسەي يمپەرياسىن ورناتقان ريۋريك-بورىك اۋلەتى سول ديناستيا ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.

دەمەك، اسىلۇيالىق ءسۇربوراس ديناستياسى ءوز بيلىگىن كىشى كاۆكازدىڭ جەتۋى قيىن تاۋلى ايماقتارىندا (گرۋزين مەن ارميان ەلىندە) جانە قىرىم جارتى ارالىندا عانا ساقتاپ قالدى (ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىندە). گرۋزين، ارميان جانە قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىن بيلەگەن ءسۇربوراس توپتارى ءوزارا بايلانىستا بولعانىن تاريحي دەرەكتەر انىق كورسەتەدى. وسى سۇربوراستىق «ۇشتىك وداق» ح عاسىردىڭ سوڭىندا اتاقتى حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن جانە تاۋداعى اۆارلاردىڭ سارير مەملەكەتىن جويدى، ياعني، باقتالاستارى تيۋركي اشينا توبى بيلەيتىن ءۇش مەملەكەتتى دە جويعان سول «ۇشتىك وداق» ەكەنىن كەيىن دالەلدەپ بەرەمىز.

 

تاز قارا (چەرنىي گريف)  گەرب روسسي XVII ۆ.                             

جويىلعان ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن توبى (نەگىزگى بولىگى ابار تايپاسى) ءVى عاسىردا ەۋروپا ايماعىنا قونىس اۋداردى. ولار قازىرگى دون-ۋكراينا دالالارىنان ورىن تاپپادى، ويتكەنى ول ايماق باقتالاستارى بيلەيتىن تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا ەنىپ قويعان بولاتىن (ۆيزانتياعا جورىق جاساعان بۇلعار اسكەرىنىڭ ءوز جەرىنە اۆارلار كەلگەنىن ەستىپ كەرى قايتقانى جازبا دەرەكتەردە ساقتالعان). ساۆير-اۆارلاردى باستاعان ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ بايان حانى ەۋروپادا اۆار قاعاناتىن (ورتالىعى ۆەنگريا ايماعى) ورناتتى. اۆار تايپاسى ول جاققا «حۋنزاح» دەگەن حالىقتىق اتاۋىن الىپ باردى، ۆەنرگياداعى «كيشكۋنزاك» پەن «نادكۋنزاك» اتاۋلارى سونىڭ دالەلى (ابار تايپاسى I-IV عاسىرلاردا تارباعاتايدا وتىرعان، حۇڭ مەن ساق قوسىلىپ «حۇڭزاق» حالقىنا اينالعان، IV عاسىردا كاۆكازعا كەتكەن، ال وتانىندا قالعان حۇڭزاق حالقى اتاۋى قىسقارىپ كەيىن حازاق بولدى).

ۆەنگرياداعى قازىرگى سومباتحەي قالاسى اۆار قاعاناتى زامانىندا «ساۆار» دەگەن ورتالىق قالا بولعانى، اۆار قاعاناتىن بيلەگەن ساۆير-ءسۇربوراس توبى ەكەنىنەن حابار بەرەدى. ياعني، ەۋروپادا VI-ءىح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اۆار قاعاناتىن جۋجاندىق اسىلۇيا ۇرپاعى – ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەگەن.

 

9) «ون اق ءتۇتىن» – باتىس تۇركى قاعاناتى. ءسۇربوراس ديناستياسى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعان. ولار ءVIى عاسىردا وڭتايلى ءساتتى پايدالانىپ تۇركى قاعاناتىن ەكىگە ىدىراتىپ، قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتى قايتا قولدارىنا الدى. وسىلايشا تاريحي جازبالاردا «ون اق ءتۇتىن» دەپ كەزدەسەتىن باتىس تۇركى قاعاناتى پايدا بولدى (اراپشا جازىلۋىنداعى ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ، «ون اق ءتۇتىن» اتاۋىن «ون وق بۋتۋن» دەپ بۇرمالاعان رەسەي). ال تيۋركي اشينا (تورگى اسۇيا) ديناستياسى تەك شىعىس تۇركى قاعاناتىندا جانە باتىستاعى بۇلعار دالاسىندا بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى تيۋركي اشينالار جاۋلارى ءسۇربوراس ديناستياسىن «ءشيبوراش» (شاكال گولودنىي) دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» (ۆولكوداۆ) دەپ اتاپ كەتتى. قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتەن ايرىلعان سول ءبورىشى-تيۋركي اشينالار (تورگى اسۇيا) ءVIى عاسىردا قازاق حالقىنىڭ وزدەرىن قولدايتىن بولىگىن ەرتىپ، باتىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ بۇلعار دالاسىنا بارعاندارى ونداعى بيلىكتى قولدارىنا الىپ، نىعايتىپ، ول ايماقتا ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. ولارمەن بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ كورسەتىلسە (رەسەيلىكتەر بۇرمالاپ «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ اۋدارعان), ءحى عاسىرداعى تاريحي دەرەكتەردە «كاسوگ كوشپەندىلەر» دەپ جازىلعان، ال ءحىىى عاسىرداعى قىرىم جازبالارىندا ولاردى «كازاك» دەپ باياندايدى.

ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ زاكاۆكازەگە بارعاندارى ونداعى حازار تايپاسىن ءوز بيلىگىنە كوندىرىپ، ول ايماقتى يران-ۆيزانتيا وداعىنان تارتىپ الىپ، زاكاۆكازەدە حازار قاعاناتىن ورناتتى. ولارمەن ىلەسىپ بارعان قازاقتار ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى قىراتتى دالاعا ورنىقتى (كولحيدا جانە كۋرا-اراكس جازىقتارى). زاكاۆكازەدەگى قازىرگى قازاق قالاسى ءVIىى عاسىرداعى اسكەري بەكىنىس ەكەنىن اراب جازبالارى باياندايدى. ۆيزانتيا يمپەراتورى ءىح عاسىردا ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى ەلدى «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتتى، ال اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ح عاسىردا سول جەردىڭ حالقىن «كاشاك» دەپ جازدى. وسى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارىپ ورنىعىپ، وندا كەم دەگەندە ءحىV عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن، سوسىن دون ء(دوڭ) ايماعىن مەكەندەپ، كەيىن حVI-ءحVIى عاسىرلاردا رەسەي اسكەرىنە اينالىپ، حريستياندىق قابىلداپ، ۇلتتىق كيىمدەرى – زاكاۆكازەلىك، ال ءتىلى ورىسشا كازاك دەگەن توپقا اينالعانىن دالەلدەيدى. دون كازاكتارىنىڭ ەسكى سوزدەرى «كيرگيز-كايساكسكي» بولعانىن ورىس تاريحشىلارى مويىندايدى. لەۆ تولستوي كاۆكاز كازاكتارى ورىستارمەن ورىس تىلىندە، ال ءوزارا «تاتارشا» سويلەسەتىنىن جازعان («تەرسكيە كازاكي» - تەرىسكەي قازاقتارى). اتاقتى اكادەميك بارتولد «كازاكتار كيرگيز-كايساكتاردان تاراعان» دەپ انىقتاپ كەتكەن.

تۇركى قاعاناتىن ىدىراتقان «جۋجاندىق اسىلۇيا» قازىرگى قازاقستان ايماعىندا ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) ورناتتى، ولاردىڭ ءسۇربوراس اتاۋى «ءشيبوراش» بولىپ وزگەرگەنىن ايتتىق. بوتەن اتاۋلاردى قىسقارتقىش ءارى «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى «ءشيبوراش» اتاۋىن «شيۆەي»، «نۋشيۆي» دەپ اتادى. شىڭعىسحان اۋلەتى «ەجەلگى شيۆەي» ۇرپاعى دەپ كورسەتىلەدى. ال نۋشيۆي دۇرىسىندا «ون ءۇي-شيۆي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، ياعني «ون تايپا ءشيبوراش». ولار ورناتقان مەملەكەتتىڭ «ون اق ءتۇتىن» دەپ اتالۋى دا سوزىمىزگە دالەل. «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاندارىنىڭ قىتايشا جازباداعى «شابالوكەحان»  (شيبورى قاعان), «سيليبيدولۋكەحان»  (سۇريبوريدە ۇلى قاعان), لاقاپ اتى «نۋشيبي باتىرى» دەلىنەتىن «يربيس ىشبارا حان» (ەرباس ءشيبورى حان), «شابولوحيليشي-كەحان» ء(شيبورى حىلىشى قاعان), «تونگالپ سيليبيدولۋ-كەحان» (تانگە الىپ سۇربوريدە ۇلى قاعان), «سيبير حان» ء(سۇربور حان) دەگەن اتاۋلارى ولاردىڭ ءسۇربوراش-ءشيبوراش توبى ەكەنىن بايقاتادى.

كەيىن وسى «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاناتى نۋشيۆي مەن دۋلا تايپالارى اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىستار ناتيجەسىندە جويىلدى. «بەس تايپا وداعى» دەلىنەتىن دۋلا تايپاسى قۇرامىندا 5 رۋ بولعان، ونىڭ ءبىرى – «تيۋركاش» دەگەن تۇركى اشينا ديناستياسى. وسى دەرەك تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى دۋلا تايپاسى ەكەنىن انىقتايدى (الان تايپاسى دۋلا كوسەمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن). دۋلا قۇرامىنداعى «چۋمۋكۋن»، «شۋنيشي»،  «حۋلۋتسزۋي» دەگەن رۋلار دۇرىسىندا «شىمىرقۇڭ»، «جانىسى»،  «قۇلسىزۇي» ەكەنى انىق. ال شىمىر، جانىس، قۇلي – قازىرگى دۋلات تايپاسى قۇرامىنداعى رۋلار.

ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ «ءشيبوراش» دەپ وزگەرۋى ولاردىڭ جاقىن وداقتاسى، تۋىسى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ دا اتاۋىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولعان ءتارىزدى. جاعىمسىز «ءشيبورى» اتاۋى تاڭىلۋىنان قورىققان تايپا كوسەمدەرى اتاۋلارىن جالايىر كوسەمنىڭ ەسىمىنە وزگەرتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ياعني، جالايىر ەجەلگى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ ءوزى بولىپ تابىلادى. جالايىر تايپاسىنىڭ ۇيسۇندىك تايپالار اراسىندا جولى ۇلكەن سانالۋى، شەجىرەدە جالايىر اتاۋى باتىر-كوسەمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تارقاتىلۋى جانە شىڭعىسحاننىڭ نەگىزگى سەنىمدى تىرەگى جالايىر تايپاسى بولعانى ءبىزدىڭ تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن نىعىرلاي تۇسەدى.  شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى سول «ءشيبوراش» (شيۆەي) اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» ەتىپ وزگەرتكەنى قىتاي دەرەكتەرىندە بايقالادى («بورىجىگىڭ» اتاۋىنىڭ ءوزى شىڭعىسحاننىڭ حالقا-ماڭعول ەمەس، قازاق ءتىلدى حالىقتان ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى).

 

قوسىمشا: 

ا) «ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ، يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىمدى ەنگىزگەن رەسەي عالىمدارى. يران-ۆيزانتيا وداعى زاكاۆكازەگە پارسىلاردى نەمەسە گرەكتەردى ەمەس، وزدەرىنە ەش تۋىستىعى جوق حازارلاردى كوشىرۋى اقىلعا سيمايدى. رەسەيدىڭ ولاي بۇرمالاۋ سەبەبى، زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ حازاق ەكەنىن جاسىرۋ قاجەت بولدى. ورىس وقىمىستىلارى حازار مەن حازاق اتاۋلارى ۇقساستىعىن پايدالانىپ، «زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى – حازارلار» دەگەن تۇجىرىمدى ەنگىزدى. وسىلايشا باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاقتار ەكەنىن جاسىرىپ باقتى. قىتاي دەرەكتەرىندەگى «حاسا» اتاۋىن دا «حازار» دەپ تۇجىرىمداتتى. حازار تايپاسىنىڭ زاكاۆكازەگە VI عاسىردا ورنىعىپ قويعانىن كورسەتەتىن دەرەكتى ءوز وتىرىكتەرىنە سايكەستەندىرۋ ءۇشىن «يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان ءبورىشى-تيۋركي اشينالاردىڭ اسكەرى قازاقتار بولعانىمەن، وندا ورناعان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ويتكەنى ول ايماقتا حازارلار VI عاسىردا وتىرعاندىقتان، وندا ورناعان مەملەكەتتى كورشى حالىقتار حازاريا دەپ اتاعان. وسى جايت تا رەسەيدىڭ جالعان تۇجىرىمىنىڭ ورنىعۋىنا سەپتەستى.

ب) قازاق حالقىنىڭ اۋەلگى اتاۋى قۇڭزاق (حۋنزاح) ەكەنىن ابار تايپاسىمەن بايلانىستى دەرەكتەر دالەلدەيدى. حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسى ءى عاسىردا تارباعاتايدى مەكەندەگەنىن، ءىV عاسىردا كاۆكازعا اۋىپ بارعانىن تاريحشىلار راستايدى. رەسەي، ارينە بايىرعى ادەتىمەن «ابار تايپاسى مەن داعىستاندىق اۆارلاردىڭ ەش بايلانىسى جوق» دەيدى. الايدا، اۆارلار دا ساۆيرلەر ءتارىزدى شاشتارىن ارتىنا بۋىۋ ءداستۇرى بولعان), اۆارلاردا شىعىس جەكپە-جەگىنە ۇقساس كۇرەس ءتۇرى بار. بۇل اۆارلاردىڭ شىعىستان، ياعني تارباعاتايدان كەلگەن ابار تايپاسىنان قالىپتاسقانىن انىق اڭعارتادى. ويتكەنى، شاشتى ارتىنا بۋ كوشپەندىلەرگە ءتان، قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان حۇڭ حالقىندا شىعىس جەكپە-جەگى ونەرى بولۋى زاڭدىلىق.

اۆارلاردىڭ حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسىنان ەكەنىن دالەلدەۋگە «حۋنزاح» دەگەن ءبىر اتاۋ دا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، داعىستان اۆارلارىنىڭ اتا قونىسى حۋنزاح دەپ اتالادى، ال ونىڭ ماعىناسى اۆارلار تىلىندە «حۋن ايماعى» دەگەندى بىلدىرەدى. حۋن يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا حۇڭ (حۋن) حالقى ءبىزدىڭ ولكەمىزگە كەلىپ، ساق حالقىنا قوسىلعانى انىق دەرەك. حۋن حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى باتىسقا كەتكەنىن قىتاي جازبالارى دالەلدەيدى، ياعني حۇڭدار بىزدەگى ساقتار دالاسىنا كەلگەن. بيلىك قۇڭداردا بولعانىنا، ەدىل وزەنى بويىنداعى گۋنندەردىڭ اتتيلا پاتشاسىنىڭ ارعى باباسى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مودە شانيۋ ەكەنى دالەل، ياعني قۇڭدار بيلىگى ۇزىلمەي جالعاسقان. بيلىك حۇڭداردا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دالانى التايداعى تۇركىلىك ەتنوستار «قۇڭزاق» دەپ اتاپ كەتكەن («قۇڭ جاق»، ياعني «قۇڭدار ايماعى» دەگەن ماعىنادا). ال ءىV عاسىردا وسى قۇڭزاق اتاۋى سول ايماق حالقىنىڭ اتى بولىپ كەتكەن، ياعني، قۇڭ مەن ساق حالىقتارى ءبىرتۇتاس قۇڭزاق دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاسقان. ابار تايپاسى وسى حالىقتىڭ اتاۋىن داعىستانعا دا، ۆەنگريا ايماعىنا دا الىپ باردى. داعىستانداعى اۆارلاردىڭ قونىسى حۋنزاح دەپ اتالۋى، كەزىندە اۆار قاعاناتىنىڭ ورتالىعى بولعان ۆەنگرياداعى كۋنزاك اتاۋلى جەرلەر سول ابار تايپاسىنىڭ حالىقتىق اتاۋى قانداي بولعانىن پاش ەتەدى. ال ءوز جەرىندەگى قۇڭزاق حالقىنىڭ اتاۋى ءVIى عاسىرعا دەيىن وزگەرىپ، قازاق بولعانىن ناقتى تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. قازاق اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ ءوزى ۇلتىمىزدىڭ ەجەلگى قۇڭ (حۋن) مەن ساق (سكيف) حالىقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن زاڭدى جالعاسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

ۆ) قازاق حالقى ءVIى عاسىردا ءوز جەرىندە ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسقانى انىق. دالەل مىنە: قىتاي دەرەگىندە ءVIى عاسىردا «حاسا» دەپ اتالاتىن حالىق بولعانى كورسەتىلگەن، ال قىتايلار قازاقتاردى بەرتىنگە دەيىن «حاسا» دەپ اتادى; ۇندىستانعا دەيىن جاۋلاعان تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى  اراب جازبالارىندا «حالاج» دەپ كەزدەسەدى، ول اتاۋ مەن «قازاق» ءسوزىنىڭ ارابشا جازىلۋى وتە ۇقساس; VII عاسىردا قازىرگى قازاقستان جەرىنەن بارىپ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان جالپاق بەت، قىسىق كوز ازياتتار قازاق دەپ اتالعان، ولاردىڭ ۇرپاعى كيىمدەرى – كاۆكازدىق، تۇرلەرى – قارا، ەسكى تىلدەرى كيرگيز-كايساكشا بولعان – كازاكتار. سول VII عاسىردا قىرىمعا جاقىن باتىس دالاعا ورنىققان قازاقتاردى ح عاسىردا ءال ماسۋدي «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ جازدى. ونى رەسەي اۋدارماشىسى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ بۇرمالاعان. ال ءحى عاسىر وقيعالارىن باياندايتىن «درەۆنەرۋسسكيە لەتوپيسي» دەرەكتەرىندە ول قازاقتار «كاسوگ» دەپ كورسەتىلەدى.

ورىس، گرۋزين، ارميان ۇلتتارى وزدەرى جايلى وسىنداي ناقتى دەرەكتەر تاپسا، ونى ۇتىمدى پايدالانار ەدى. ورىستار وزدەرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلىن «رۋس-سلاۆيان» دەپ بۇرمالاپ، ءوز اتالارىنا اينالدىرىپ جىبەردى. وسىلايشا «ورىس ەرتەدەن بار» دەگەن تۇجىرىمعا وتىرىك بولسا دا سەندىردى. گرۋزيندەر اتام زاماندا كولحيدا ويپاتىندا بولعان ەلدى ەش دالەلسىز بابالارىمىز دەسە، ارمياندار ودان دا ارى جاتقان ەجەلگى ۋرارتۋ جۇرتىن ەش دەرەكسىز ارعى اتالارىمىز دەپ سوقتى. ال «يۆانوۆ، سيدوروۆتاردىڭ» ايتقانىنا سەنىپ قالعان  قازاق عالىمدارى ەشكىم تالاسا الماس ايقىن دەرەكتەردى پايدالانا الماي، بەيشارا كۇيدە وتىر. ءتىپتى، قىپشاق رۋىنان تارايتىن كەي بەدەلدى تاريحشىلارىمىز قازاق حالقى ەرتەدەن بار بولعانى دالەلدەنسە، قازاقتىڭ قىپشاقتان قالىپتاسقانى وتىرىك بولىپ شىعاتىنىنا كۇيىنىپ، شىنايى تاريحتى قاۋزاۋعا قارسىلىق تانىتۋدا.

ۆ) تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىن بيلەگەن ىسدەمى مەن ىسىق قاعاندار ەسىمى قازاق تىلىندە «اس» (اسىلۇيا) اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە «ىس» اتاۋى ورنىعا باستاعانىن بايقاتادى. كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى ىسسىق پەن ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى ىستى تايپالارىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان قالىپتاسقان دەۋگە نەگىز بار. ىستى مەن ىسسىق تايپالارى تۇركى قاعاناتى مەن تۇرگەش قاعاناتى زاماندارىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعىن بيلەگەن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا نەمەسە تيۋرگەش) ديناستياسىنان قالىپتاسقان.

گ) ال تورگى اسۇيا ديناستياسىنىڭ باتىسقا كەتكەن «ءبورىشى» دەگەن توبى زاكاۆكازەگە جانە قارا تەڭىز جاعاسىنا ورنىققانىن ايتتىق. ازاربايجاندار قۇرامىنداعى قاراپاپاقتاردا «حان تايپاسى» دەپ اتالاتىن «بورچالا» دەگەن رۋ بار، وسى بورچالا دۇرىسىندا – بورىشىلەر. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگى حازار قاعاناتىمەن وداقتاس بولعانىن جازادى، ياعني، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن اشينالىق ءبورىشى توبى بيلەگەن (نەگىزگى بولىگىن اشينالاردىڭ جاۋى ءسۇربوراس توبى بيلەگەنىن ايتتىق).

مىسىردى بيلەگەن بەيبارىس سۇلتان قىرىمنان شىققانى، ونىڭ رۋى اراب دەرەكتەرىندە «بۋرشي» دەپ كورسەتىلگەنى بەلگىلى. قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى كەمەلەرمەن تەڭىز ساۋداسىن جاساعان، بەيبارىس سۇلتان بالا كەزىندە قۇلدىققا ءتۇسىپ، كەمەدە ەسكەك ەسۋشى بولعانى دا ءمالىم. ونى قۇلدىققا سالىپ، كەيىن ەگيپەتتە ساتىپ جىبەرگەن اشينا ءبورشى ديناستياسىنا جاۋ ءسۇربوراس توبى ادامدارى. بەيبارىس سۇلتان بيلىككە كەلگەن سوڭ، قىرىمدا يسلام ءدىنىن ورناتۋعا قاتتى كۇش سالدى، وندا بەيبارىس سالدىرعان مەشىتتىڭ ورنى ساقتالعان. كەيىن بەيبارىس سۇلتان شىققان ءبورىشى رۋى بەرىش بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. ولاردىڭ ءبىرازى بيلەۋشى تاپ بولعاندىقتان ۋكراين، كازاك، البان جانە باسقا دا ەۋروپالىق ۇلتتار قۇرامىنا ءسىڭدى. ولاردان امان قالىپ ساقتالعانى قازاقتىڭ كازىرگى بەرىش تايپاسى ەكەنى تۇسىنىكتى.

 

ەۋرازيانى بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

10) ۇلى بۇلعاريا مەن حازار قاعاناتىن بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

VII عاسىردا اسىلۇيالىق جۋجان ءسىيبوراس (ول كەزدە ءشيبوراش بولىپ وزگەرگەن) توبى مەن اسىلۇيالىق تيۋركي اشينا توبى اراسىنداعى باقتالاستىقتان تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىرادى. ونىڭ شىعىس تۇركى قاعاناتى بولىگىندەگى بيلىك تيۋركي اشينالاردا قالدى، ال ون اق ءتۇتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) بولىگىن ءشيبوراش توبى يەلەندى. بيلىكتەن ايرىلعان تۇركى اشينا توبى قازاق حالقىنىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ باتىسقا كەتتى. ولار باقتالاس جاۋلارى ءسۇربوراس توبىن «ءشيبوراش» دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» دەپ اتاپ كەتكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سونىمەن ءبورىشى-اشينا توبىنىڭ 626 جىلى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العاندارى وندا حازار قاعاناتىن ورناتسا، بۇلعار تايپاسى وتىرعان باتىس دالاعا بارعاندارى 632 جىلى ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. جالپى، بۇلعار تايپاسى وتىرعان ايماق تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا VI عاسىردا ەنىپ قويعان بولاتىن، ال VII عاسىردا كەلگەن قۇبرات حان باستاعان ءبورىشى-اشينا توبى سول بۇلعار دالاسىنداعى ديناستيالىق بيلىكتەرىن نىعايتىپ، ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە ۇلى بۇلعار دەپ جازىلعان يمپەريانى ورناتتى. ولار باقتالاستارى ءسۇربوراس (ساۆير) توبى بيلەيتىن ەۋروپاداعى الىپ اۆار قاعاناتىن ىدىراتىپ تىندى (اۆار قاعاناتى قازىرگى ۆەنگريا ايماعىندا كىشىگىرىم كنيازدىك دەڭگەيدە ءىح عاسىرعا دەيىن ساقتالعان). گۋنن يمپەرياسى زامانىنان باتىس دالا مەن كاۆكازدى بيلەپ كەلگەن جۋجاندىق اسىلۇيا ءسۇربوراس توبى وسىلايشا VI-ءVIى عاسىرلار اراسىندا بيلىكتەن شەتتەتىلدى، ولاردىڭ ورنىن اۋەلگى وداقتاستارى ءارى كەيىنگى باقتالاستارى تۇركى اشينا توبى باستى. ياعني، اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورنىن تاعى ءبىر اسىلۇيالىق تۇركى اشينا ديناستياسى باستى.

وسىلايشا ەدىل وزەنىنەن باستاپ ۆيزانتيا شەكاراسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان الىپ ايماقتا تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەيتىن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى پايدا بولدى. ءدال وسى كەزدە كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىنان باستاپ ازۋ (ازوۆ) تەڭىزىنە دەيىنگى ايماقتا حازار قاعاناتى پايدا بولدى، ونى دا ورناتقان – قازىرگى قازاقستاننان بارعان ءبورىشى-اشينا توبى. وسى ءبورىشى-اشينالارعا ەرىپ بارعان اسكەر قازاق حالقى بولعانىمەن، ەكى مەملەكەت تە سول ايماقتاردىڭ نەگىزگى حالقى بولعان تايپالار اتاۋىمەن «ۇلى بۇلعار» جانە «حازار قاعاناتى» بولىپ تاريحقا ەندى. سول سەبەپتى ول مەملەكەتتەردى ورناتۋدا باستى رول اتقارعان قازاق اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. دەگەنمەن، ۇلى بۇلعار ايماعىنا بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى اراب عالىمى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەر» دەپ كورسەتىلسە، ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى وقيعالاردى باياندايتىن كونە ۋرۋس جازبالارىندا «كوشپەندى كاسوگ حالقى» دەگەن اتاۋمەن كەزدەسەدى. ءتىپتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سول جازبالاردا «گزاح» اتاۋى دا ساقتالعانىن ايتقان بولاتىن. ال ءحىىى عاسىردا سول قازاقتاردىڭ قىرىم ايماعىنادا ورنىققاندارى «سۋگدەيسكي سيناكسار»، «كودەكس كۋمانيكۋس» جازبالارىندا «كازاك» دەپ جازىلعان.

حازار قاعاناتىن ورناتۋدا باستى كۇش بولعان قازاقتار سول زاكاۆكازەدە ورنىعىپ قالعانىن وندا ساقتالعان قۇجاتتارداعى «قازاق» پەن «كاساح» اتاۋلارى راستايدى. ۆيزانتيانىڭ ءىح عاسىرداعى يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىي جازباسى كولحيدا جازىعىنداعى قازاق ەلىن «سترانا كاساحيا» دەپ ايقىنداسا، ءال ماسۋدي جازباسىنان زاكاۆكازەدەگى قازاق حالقى ح عاسىردا مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس بولىپ ەكىگە بولىنگەنىن، ەكەۋىنىڭ ورتاسىن كاۆكاز جوتاسىندا وتىرعان قاراپاپاح، الان ەلدەرى ءبولىپ جاتقانىن اڭعارامىز. وسى دەرەكتەرگە سەنسەك، قازىرگى ازاربايجانداعى كۋرا-اراكس دالاسىندا مۇسىلمان كنيازدىگى (ورتالىعى قازاق قالاسى) بولعان. سول قازاقتاردىڭ شىعىسىندا جيدان پاتشانىڭ ەلى (ەۆرەي پاتشا ەلى), وڭتۇستىگىندەگى تاۋدا ارمياندار، سولتۇستىگىندە حريستيان ءدىندى قۇمىقتار، باتىسىنداعى تاۋ جوتاسىندا مۇسىلمان قاراپاپاح ەلى (ورتالىعى تبيليسي), سولتۇستىك باتىسىندا ەسكى سەنىمدەگى الاندار، ال وڭتۇستىك باتىسىنداعى تاۋدا ابحاز جانە جۋرزان (گرۋزين) ەلدەرى بارى باياندالادى. قازىرگى گرۋزياداعى كولحيدا جازىعىن مەكەندەگەن قازاقتار ەسكى سەنىمىن ۇستاناتىنىن، ورتاسىنان حان سايلاپ، باعىنۋدى بىلمەگەندىكتەن، كورشىلەرى تاراپىنان ۇدايى قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعانى دا جازىلعان. سونىمەن قاتار ول قازاقتاردىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، ولار «ءشالى» دەپ اتالاتىن وتە قىمبات ماتا وندىرگەن جانە تەڭىز ارقىلى كەمەلەرمەن ساۋدا جاساۋدى دا مەڭگەرگەن. ءال ماسۋدي قازاقتار مەن بالىققا تابىناتىن ير حالقىن يرون وزەنى ءبولىپ تۇرعانىن دا كورسەتەدى (يرون – قازىرگى ريون وزەنى، ير حالقى – قازىرگى ءوزىن يرون دەپ تانيتىن وسەتيندەر). سول قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى كورشىسى شەمار (شەشەن مەن ينگۋشتەردىڭ اتا-بابالارى) ەلى ەكەن. شەمار حالقىنىڭ سوزگە شەشەن بولىگىنە «شەشەن» اتاۋىن، تاۋدى ۇڭگىپ ءۇي سالىپ تۇرعان توبىنا «ۇڭگىش» اتاۋىن، اسا قۋ، ايلاكەر توبىنا «اككى» اتاۋىن بەرگەن سول قازاقتار دەگەن ورىندى. ياعني قازىرگى شەشەن، ينگۋش جانە اككينتسى دەگەن ءوزارا تۋىس ءۇش ۇلتقا اتاۋ بەرگەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار. كازىرگى شەشەنستان، سولتۇستىك وسەتيا، ينگۋشەتيا ايماعىنداعى دالالى جەرلەردە دە ول كەزدە قازاقتار مەكەندەگەن دەپ بىلەمىز. ولار كولحيدا دالاسىنداعى قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعاندىقتان «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتالعان (كولحيداداعى قازاقتار بەرگەن اتاۋ). كەيىن «تەرىسكەي قازاقتارى» رەسەي ىقپالىمەن شوحىنىپ ءسلاۆيانتىلدى بولعاندا «تەرسكيە كازاكي» دەپ اتالىپ كەتتى (لەۆ تولستوي «ءوزارا تاتارشا سويلەسەدى» دەپ كورسەتەتىن كازاكتار سول «تەرسكيە كازاكي-تەرىسكەي قازاقتارى»).

رەسەيدى بيلەپ-توستەگەن يەزۋيدتەر (ولاردىڭ جۇمىسشى كۇشى – «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆا» قوعامى) بۇرمالاپ دايىنداعان تاريحتا: «حازار قاعاناتى ايماعىنا قازىرگى داعىستان مەن باتىس قازاقستان ايماقتارى كىرگەن» دەگەن جولدار بار. ال ۇلى بۇلعاريا جايىندا: «ۇلى بۇلعاريا كوپ ۇزاماي سول VII عاسىردا ىدىراپ كەتكەن، بۇلعارلاردىڭ قازىرگى بولگارياعا بارعانى ونداعى سلاۆياندارمەن ارالاسىپ بولگار ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىرىم ايماعىندا قالعاندارى دا بار جانە ەدىل وزەنى بويىندا قونىستانعاندارى ەدىل بۇلعارياسى مەملەكەتىن ورناتقان» دەپ جازعان. شىنشىلدىعىمەن «تاريحشىلاردىڭ يمامى» اتانعان اراب زەرتتەۋشىسى ءارى گەوگرافى ءال ءماسۋديدىڭ «شيرۆان مەن ءال باب تاريحى» اتتى ەڭبەگى ورىس تاريحشىلارىنىڭ وسى تۇجىرىمدارىن تولىق جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى.. ال «شيرۆان مەن ءال باب تاريحىن» الەم عالىمدارى الدەقاشان مويىنداعان.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار قازىرگى ازاربايجاندا بولعانىن (گياندج قالاسى ءتارىزدى), ول جەردى مۇسىلمان حاليفاتى باسىپ العان سوڭ حازار استاناسى قازىرگى ازوۆ تەڭىزىنە جاقىن وزەن بويىنا كوشىرىلگەنىن جازادى (امال قالاسى) جانە ح عاسىردا مۇسىلمان حاليفاتى مەن حازار قاعاناتى شەكاراسىن كاۆكاز جوتاسى ءبولىپ جاتقانىن بايقاتادى. سونىمەن قاتار كابح (كاۆكاز) تاۋىنىڭ ءال باب قالاسى ورنالاسقان ءبىر سىلەمى حازار (كاسپي) تەڭىزىنە، ەكىنشى سىلەمى ترابزۋند (تراپەزوند) قالاسى ورنالاسقان مايتاس (قارا) تەڭىزىنە جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. قازىرگى تراپەزوند قالاسى ورنالاسقان جەر ءال ماسۋدي ايتىپ وتىرعان تاۋ كىشى كاۆكاز ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. دەمەك، ءال باب قالاسى دەپ بۇگىنگى دەربەنت قالاسىن نۇسقاعان رەسەي تۇجىرىمى قيسىنسىز، حازار قاعاناتى ەشقاشان داعىستاندا بولماعان. ءال باب قالاسى ءحى عاسىردا بولعان 11 بالدىق جويقىن ءزىلزالادان قيراپ قالعان دەۋ ورىندى، سول توسىن وقيعادان شامامەن 250 مىڭ ادام قازا بولعانى جانە كياپاز تاۋى دا سول تۇستا جويىلعانى جايىندا ناقتى جازبالار بار (يبن ءال اسير جازباسى).

اراب عالىمى ءال ءماسۋديدىڭ دەرەكتەرىندە حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى اراسىن حازار وزەنى ءبولىپ تۇرعانى، ەكى مەملەكەت بەيبىت ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. حازار وزەنى قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزىن قوسىپ جاتقان. ول وزەننىڭ ورنى جاقىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قارا تەڭىزدى كاسپي تەڭىزىنە قوساتىن كانال سالۋ جوباسىندا ايتىلعان كۋما-مانىچ ويپاتى ەكەنىن ماماندار مويىندايدى. قىرىمدا وتىرىپ، كەمەلەرىمەن كوپتەگەن ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساعان ساكالبا مەن ۋرۋس ەلى كوپتەگەن رۋلاردان قۇرالاتىنى جانە ولار ولگەندە دەنەلەرى ورتەلەتىنى، ايەلدەرى دە قوسىلا ورتەلەتىنى جايىندا ءال ماسۋدي ناقتى ايتىپ وتەدى. مۇنداعى ساكالبا – ساكالبان, ياعني ساق حالقىنىڭ البان تايپاسى. ال ۋرۋس – V عاسىرعا دەيىن ريم دەرەكتەرىندە «اورس» دەپ كەزدەسەتىن ساق-سكيفتىك ارىس تايپاسى. ولاردىڭ نەگىزگى توبى ۇلى بۇلعار حانىنا دا، حازار قاعانتىنا دا باعىنبايتىنىن، الايدا ەكىنشى از توبى حازار قاعاناتىنا باعىنىشتى بولعانىن ءال ماسۋدي باياندايدى.

ۇلى بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي» دەپ اتالعانى بولگاريا تاريحىندا ساقتالعان. ونىڭ «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. حازار قاعاناتىن بيلەگەن تيۋركي اشينا ديناستياسى ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان، ال «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋى ۇلى بۇلعاريانى دا بيلەگەن اسىلۇيا توبى ەكەنىن دالەلدەيدى، ناقتىراق ايتساق تيۋركي اشينا توبىنىڭ وكىلدەرى. قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ولارعا باعىنبايتىن ۇلكەن توبى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلىگىندە بولعان (العاشىندا ءبورى دەپ، كەيىن بورىك دەپ اتالعان، سودان سوڭ رەسەي ساياساتىنىڭ سالدارىنان ريۋريك بولىپ قالىپتاستى). ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ حازار قاعاناتىنا باعىناتىن توبىن تيۋركي اشينالاردىڭ  ءبورىشى رۋى بيلەگەن، اتاقتى بەيبارىس سۇلتان سول ءبورىشى رۋىنىڭ ۇرپاعى (ولاردىڭ از بولىگى كەيىن بەرىش دەپ اتالىپ قازاق حالقى قۇرامىنا كىرىگىپ كەتتى). البانيا مەملەكەتىنىڭ حالقى الباندار سول قىرىمنان اۋىپ بارعان ساكالبان-ۋرۋستاردان قالىپتاسقان، مۇنى البان حالقى قۇرامىنداعى اربەرەش توبىنان اڭعارۋعا بولادى (ۋرۋس ەلى اتاۋى دۇرىسىندا – ارىس (اورس), اربەرەش اتاۋى اۋەلدە «ارىس بەرەش» بولعان).

البانيا مەن رەسەيدىڭ ەلتاڭبالارى بىردەي – ەكى باستى تازقارا قۇسى (كەيىن «دۆۋحگلاۆىي ورەل» دەپ بۇرمالاعان). بۇل ەكى مەملەكەتتى دە اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورناتقان دالەلدەيدى (بورىك-ريۋريك توبى). سول جۋجان ءسۇربوراس ء(شيبوراش) ديناستياسىنىڭ ۇرپاعى شىڭعىسحاننىڭ تۋىندا دا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەنى ءمالىم، ونى ورىس وقىمىستىلارى «قارعا» دەپ بۇرمالايدى. شىڭعىسحان رۋىنىڭ بورىجىگىڭ ء(بورى رۋىڭ) اتاۋى دا ارعى تەگى جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبىنان ەكەنىن بايقاتادى. شىڭعىسحان اۋلەتىن ەجەلگى شيۆەي توبىنان دەپ تانۋ ونىڭ اۋلەتى ءشيبوراش ديناستياسىنا جاتاتىنىن كورسەتەدى. ءحى عاسىردا قىرىمنان كەلىپ اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان ۋرۋس توبى مەن شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ وداقتاستىعى دا كوپ دەرەكتىڭ بەتىن اشادى. بورىك-ريۋريك توبى بيلەگەن بۇلعار ەلى (رەسەي عالىمدارى «ماسكەۋ كنيازدىگى» دەپ بۇرمالاعان) شىن مانىندە شىڭعىسحان ديناستياسىنىڭ قامقورلىعىندا بولعانىن رەسەي تاريحشىلارى مويىنداي باستادى (ەشقانداي كۋليكوۆا شايقاسى بولماعانىن دا مويىنداۋعا ءماجبۇر). وسى دەرەكتەر اسىلۇيالىق ءسۇربوراس-ءشيبوراس ديناستياسى ءوز تۋىستارى قاي ەلدە بيلىكتە وتىرعانىنان جاقسى حاباردار بولعانىن جانە ولاردى شىڭعىسحان تاراپى تولىق قولداعانىن ايعاقتايدى.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىن بيلەپ وتىرعاندار ەۆرەيلەر ەكەنىن، ولاردىڭ بيلىككە حازار بيلەۋشىلەرىنە قىزدارىن ۇزاتۋ ارقىلى كەلگەنىن، ياعني سول قىزدان تۋعان جيەندەرىنىڭ ارقاسىندا حازار قاعاناتى بيلىگىن يەلەنگەنىن باياندايدى. سونىمەن قاتار حازار قاعانى «قۋىرشاق بيلەۋشى» ەكەنىن، ونى تەك مەرەكە كەزىندە ەل الدىنا شىعارىپ، قالعان ۋاقىتتا «ءۇي قاماقتا» ۇستايتىنىن، بيلىك نەگىزى ەۆرەي پاتشانىڭ قولىندا ەكەنىن جانە ول قالاسا قاعاندى ولتىرە الاتىنىندا جازادى. كازىر الەمدىك بيلىكتى يەلەنەتىن ەۆرەيلىك توپتار بوتەن ەلدى بيلەۋ تاجىربيەسىن ەڭ العاش رەت سول حازار قاعاناتىندا جۇزەگە اسىرعان (ولار اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بيلىك تاسىلىنەن ساباق الىپ جەتىلگەن). اراب عالىمىنىڭ دەرەگىنشە، سول ح عاسىردا ۋرۋس-ساكالبا ەلى حازار پاتشاسىنا سىي-سياپات جاساپ، حازار وزەنى ارقىلى جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە كەمەلەرىمەن بارۋعا رۇقسات الىپ، 500 كەمەمەن حازار وزەنىمەن كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنا ءوتىپ، مۇسىلمانداردىڭ قالالارىن توناعان. ولاردىڭ مۇسىلمانداردى توناعانىن ەستىگەن حازار قاعاناتىنىڭ جالدامالى اسكەرى – مۇسىلمان ارىسى تايپاسى قايتىپ كەلە جاتقان ۋرۋس-ساكالبان كەمەلەرىن توناپ، قىرىپ، مۇسىلماندار ءۇشىن كەك العان، ال حازار قاعاناتىن بيلەگەن ەۆرەي پاتشا مۇسىلمان ارىسىلاردى توقتاتۋعا قورىققان، تەك ۋرۋس-ساكالباندارعا شابۋىل بولاتىنىن ەسكەرتىپ حابارشى جىبەرگەن. وسى قۇجاتتار رەسەيدىڭ: «رۋس ادامدارى ىشكى رەسەيدەن ۆولگا وزەنى ارقىلى كەمەلەرىمەن بارىپ، كاسپي جاعالاۋىن توناعان» دەگەن تۇجىرىمىن تولىق جوققا شىعارادى. ءال ماسۋدي جازباسى رەسەي عالىمدارىنىڭ «رۋس» پەن «سلاۆيان» دەپ اتايتىندارى ۋرۋس پەن ساكالبان ەكەنىن، ولاردىڭ رەسەيدە ەمەس قىرىمدا مەكەندەگەنىن انىق دالەلدەيدى. ولاردىڭ كوپ رۋلاردان قۇرالاتىنىن جانە ءبىر بولىگىنىڭ حازار قاعاناتى اسكەرى ەكەنىن كورسەتىپ، ولاردىڭ تۇركىتىلدەس ەكەنىن بايقاتادى (ورىس حالقى رۋلاردان قۇرالماعان دەلىنەدى، ولار وتىرعان مەكەندەرىنە بايلانىستى «نوۆگورودتسى، سۋزدالتسى، چەرنيگوۆتسى...» دەپ بولىنگەن دەپ تانىلادى).

ءال ماسۋدي ۋرۋس ەلىنىڭ ۇلكەن بولىگى – ءال-ۋزدگان تايپاسى ەكەنىن ايتادى، ونى «ۋزدان» دەگەنىمىز ءجون. ياعني، «ءۇز تايپاسىنان» دەگەن ماعىنادا جانە ونداعى «دان» جالعاۋى اتاۋدىڭ تازا تۇركىلىك ەكەنىن اڭعارتادى (قازىرگى تۇركىتىلدى ءارى حريستيان ءدىندى گاگاۋز ۇلتى سول تايپادان قالىپتاسۋى مۇمكىن، «كاكا ۋز» – «جامان ءۇز»). ءال ماسۋدي جازباسىن اۋدارعان رەسەيلىك وسى «ءال-ۋزدگان» اتاۋىن «ءال-ۋرمان» دەپ تۇسىندىرەدى، وسىلايشا «ۋرۋس ەلى قىرىمعا ەرتەدە سولتۇستىكتەن كەلىپ ورنىققان نورماندار» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋعا تىرىسىپ باعادى. ۋرۋس ەلىنىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارىنان ولاردىڭ ح عاسىردا ەسكى سەنىمدى ۇستانعانىن بايقايمىز، ياعني ولار ورىس زەرتتەۋشىلەرى ايتقانداي، پراۆوسلاۆتىق حريستياندار ەمەس. جالپى قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى ءحى عاسىردا كاتوليكتىك حريستياندار ەكەنى الدەقاشان مويىندالعان، ونى مۇرات ادجي ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن. كاتوليكتىك ءدىني كىتاپتاردىڭ لاتىن ارپىمەن تۇركى تىلىندە جازىلعان جيىنتىعى – «كودەكس كۋمانيكۋس» ءحىىى عاسىردا قىرىمدا باسىلعان، ونىڭ ءتىلى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) تىلىنە وتە جاقىن ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان. دەمەك اتالعان جازبانىڭ قىپشاقتار مەن قازاقتارعا ەش قاتىسى جوق، ول – تۇركىتىلدى ءارى كاتوليك ءدىندى ۋرۋس-ساكالبا ەلىنىڭ ءدىني كىتابى. ولار بەيبارىس سۇلتان زامانىندا – حV عاسىردا مۇسىلماندىققا كوشىپ، وتىرعان ورنىنا بايلانىستى قىرىملار دەپ اتالعان تۇركىتىلدى مۇسىلمان ۇلت بولىپ قالىپتاسقان. رەسەي «يندياعا كەمەمەن بارعان تۆەرلىك ورىس ساۋداگەرى» دەيتىن نيكيتا افاناسي، شىنىندا قىرىمدىق تۇركىتىلدى ۋرۋس ەلىنىڭ مۇسىلمان ءدىندى ادامى. سولاي ەكەنىن ونىڭ جازباسىندا ساقتالعان «ا رۋس ەر تانگرىد ساكلاسىن، وللو ساكلا، حۋدو ساكلا. ۋرۋس ەر ابودان بولسىن» دەگەن تۇركىلىك سوزدەرى مەن اراپشا دۇعالارى دالەلدەيدى (جازبانى ءسلاۆيانتىلدى ەتىپ وزگەرتكەن رەسەيلىك كەي سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتەن ورىسشا بالاماسىن تابا الماعان، سول سەبەپتەن ونداي سوزدەردى قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان). وسى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنىپ، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ورىس حالقىنا ەش تۋىستىعى جوق، ورىس حالقى كەيىن حريستياندىققا وتكەن بۇلعارلاردان تاراعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن نەگىز بار.

ءال ءماسۋديدىڭ جازۋىنشا، ۇلى بۇلعار الىپ يمپەريا بولعان، ونىڭ ءبىر شەتى ۆيزانتيا شەكاراسىنا بارىپ تىرەلگەن جانە بۇلعار حانى ەۋروپالىق ەلدەرگە ءجيى اسكەري جورىقتار جاساپ كەلگەن. يمپەريانىڭ كەي ايماعىندا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇن وتە قىسقا ەكەنىن دە بايانداعان سول اراب عالىمى. ول جەر قازىرگى ماسكەۋ ايماعى ەكەنىن ءحىV عاسىردا بۇلعار قالاسىندا (قازىرگى ماسكەۋ) بولعان اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا جازادى. سولاي ەكەنىن ماسكەۋ كليماتى جايىنداعى ناقتى فاكتىلەر دە دالەلدەيدى، ياعني ۇلى بۇلعار يمپەرياسى قۇرامىنا قازىرگى ماسكەۋ ايماعى كىرگەن. ءال ماسۋدي دەرەكتەرىندە ح عاسىردا ۇلى بۇلعار حانى يسلام ءدىنىن قابىلداعانى، ونىڭ بالاسى ودان بۇرىن مۇسىلمان بولىپ قاجىلىققا بارىپ كەلگەنى جانە باعداتتا وتىرعان حاليف ونىڭ اكەسىنە (ۇلى بۇلعار حانىنا) سىي رەتىندە قاعبا جامىلعىسىنان جىرتىس بەرىپ جىبەرگەنى تۋرالى جولدار بار. ۇلى بۇلعار حانى ورتا ازيامەن كەرۋەن ساۋداسى ارقىلى بايلانىسقان، ول جولدا كەرۋەن قاۋىپسىز بولعان. وسى ناقتى دەرەكتەر ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءVىى عاسىردا ىدىراپ كەتپەگەنىن، كەرىسىنشە ءحى عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن الىپ يمپەريا بولعانىن كورسەتەدى.

ۇلى بۇلعاريانىڭ مۇسىلمان ءدىندى حانىنىڭ ورتا ازيامەن ساۋدا جاسايتىن كەرۋەندەرى قازىرگى قازاقستان ارقىلى وتكەن جانە قاۋىپسىز بولعان. بۇل ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى قيماق پەن قاراحانيد دەپ ەكى بولەك كورسەتىلەتىن مەملەكەتتەردىڭ شىنىندا مۇسىلمان ءدىندى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعى ەكەنىن جانە كورشىلەس مۇسىلمان مەملەكەتتەرى اراسىندا ساۋدا كەرۋەندەرى قاۋىپسىز جۇرگەنىن بايقاتادى (ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى وشكەن كونە ارابشا قولجازبالارداعى «قازاق» اتاۋىن «قيماق» نەمەسە «قاراق» دەپ شاتاسۋ ابدەن مۇمكىن، رەسەي ءبىزدى قۇلشا بيلەگەن يمپەريا بولعانىن ەسكەرسەك، ادەيى سولاي بۇرمالانعان دەسەك تە، قاتەلەسە قويمايمىز). ۇلى بۇلعار يمپەرياسىنىڭ ايماعى مەن بۇلعار حانى بالاسىنىڭ قاجىلىعى جايلى دەرەكتەر «يبن فادلاننىڭ ەدىل بۇلعارلارىنا ساياحاتى» دەگەن جازبانىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى (ول ەڭبەكتىڭ جالعان ەكەنىن يسلام دىنىنەن جەتكىلىكتى حابارى بار كەز كەلگەن ادام وقىسا دا تۇسىنە الادى). رەسەي عالىمدارى وسى جالعان جاريالانىم ارقىلى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قازاق دەگەن ۇلت بولماعانداي، وندا تەك وعىزدار مەن باشقىرلار مەكەندەگەندەي، مۇسىلمان ءدىندى بۇلعار حانى الىپ يمپەريانى ەمەس، شاعىن عانا ەدىل بۇلعارلارىن بيلەگەندەي ەتىپ كورسەتۋدى، ال ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىن قىرىمدا عانا ەمەس، ورال تاۋى ايماعىندا، ياعني، ىشكى رەسەيدە ءومىر سۇرگەن رۋس-سلاۆيان ەلى ەتىپ تانىتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان «حازار قاعاناتى – زاكاۆكازەدەن باستاپ، قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان مەملەكەت ەمەس، داعىستاننان باستاپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىسىن عانا الىپ جاتقان مەملەكەت» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىم جاسادى.

حازار قاعاناتى تۋرالى دەرەكتەر جيناعان لەۆ گۋميلەۆتىڭ ءوزى حازارلار بولدى دەگەن ايماقتان حازار-ەۆرەي بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى ەش جادىگەر تابا الماعانىن وكىنىشپەن جازعانى بەلگىلى (قايدان تاپسىن، مۇلدە باسقا جاقتان ىزدەسە). كەڭەس وداعى كەزىندەگى ساياسات ءال ماسۋدي مەن يبن باتۋتا ەڭبەكتەرىن قاساقانا ەلەۋسىز قالدىردى، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ويتكەنى، اتالعان عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ شىنايىلىعىن الەم وقىمىستىلارى مويىنداسا دا، ونداعى ناقتى دەرەكتەر رەسەي تاريحىنىڭ مۇلدەم وزگەشە ەكەنىن كورسەتەدى. ەسەسىنە، ورىس بيلىگى ارنايى دايىنداتقان يبن فادلان، راشيد اد-دين، ماحمۋد قاشقاري، جالايىري، «يگور پولكى تۋرالى داستان»، دۋلاتي جازبالارى بارىنشا وقىتىلدى، جارنامالاندى. ەڭ وكىنىشتىسى، سول جالعان جازبالار ارقىلى ورىستىڭ عانا ەمەس، قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، تۇركىمەن، ازاربايجان، قۇمىق، باشقىر، نوعاي ۇلتتارىنىڭ دا تاريحى تۇگەل  بۇرمالاندى. وندا تۇركىتىلدى حالىقتار «كەشە عانا پايدا بولعان، بۇرىن مەملەكەتتىلىك دەگەندى بىلمەگەن جابايىلار» كەيپىندە باياندالدى. ال حريستيان ءدىندى ورىس، گرۋزين جانە ارميان تاريحتارى كونەدەن بار حالىقتار رەتىندە جاساقتالدى.

ۇلى بۇلعاريانى بيلەۋشى اۋلەتتىڭ يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا نارازى توبى، ياعني «حان ءاسۇي بەكتەرىنىڭ» ءبىر توبى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن. ولار IX عاسىردا الان ەلى بيلىگىن قولدارىنا الدى. VII عاسىردا الان ەپارحياسىن قۇرىپ حريستياندىق قابىلداعان الان ەلىنىڭ IX عاسىردا حريستيان دىنىنەن باس تارتۋى وسىنداي سەبەپتەن دەپ بىلەمىز (بۇل وقيعا ماسۋدي جازباسىندا ايتىلادى). الانداردى بيلەپ كەلگەن اسىلۇيالىق اش-ديگور توبى بيلىكتەن ايرىلدى، وسىلايشا ولار ءوز حالقىنان بولەكتەنىپ، كەيىنگى زامانداردا وزدەرى بيلەگەن يرون حالقىمەن بىرىگىپ وسەتين حالقىن قالىپتاستىرعان. ۇلى بۇلعاريادان كەلىپ الاندار بيلىگىن قولىنا العان بۇلعارلىق اسىلۇيا توبىنان بالقار ۇلتى ىرگە قالادى. ال قاراشا حالىقتان, ياعني قاراپايىم الانداردان قاراشاي ۇلتى تارادى. بالقارلاردى XVIII عاسىرعا دەيىن گرۋزيندەر باسيانى، ال وسەتيندەر اس دەپ اتاعان ەكەن. سونداي-اق بالقار حالقىنىڭ بيلىك جۇيەسى مەن قۇڭ يمپەرياسىنىڭ بيلىك جۇيەسى جاقىن ەكەنى كورىنىپ تۇر جانە ونداي جۇيە باسقا كورشى حالىقتاردا جوق (تەك وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبىندا ۇقساس جۇيە بار، ول ديگورلاردىڭ اسىلۇيالىق اس-تۇعىر رۋى ەكەنىن اڭعارتادى). بالقارلاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتى «ولي» ء(ۇلىۇي) دەپ اتالادى، ولاردىڭ تورەلىگىنە قاراشايلار مەن ديگورلار دا (وسەتيندەر قۇرامىنداعى) جۇگىنگەن. وسى دەرەكتەردەن بالقار حالقىن بيلەگەن اسىلۇيا توبى مەن ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن اسىلۇيا اۋلەتى تۋىس ەكەنىن كورەمىز. ديگورلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كاسوگتا» توبى مەن بالقارلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كازاك» توبى ءحى عاسىردا الاندارعا قۇلدىققا تۇسكەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار ەكەنى تۇسىنىكتى.

حازار قاعاناتى اۋەلدە زاكاۆكازەدە ورناعان. ازاربايجانداردى قۇمىق جانە ۆايناح حالىقتارى وسى كەزگە دەيىن «حاجاري» دەپ اتاپ كەلدى. دەمەك، ءوزىن «ازەربايجان» ەمەس، «ازاربايجان» دەپ اتايتىن حالىق حازار قاعاناتى زامانىندا قالىپتاسا باستاعان. حازار تايپاسى كاۆكازعا ورتا ازيادان ءVى  عاسىردا كەلگەن جانە وعىزدىق تايپا بولىپ تابىلادى. قازىرگى تۇركىمەن حالقى قۇرامىندا حاسار تايپاسى بار. تۇركى قاعاناتى ىعىستىرعان حازار تايپالارى VI عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋعان، وندا ولار يرانمەن وداقتاس رەتىندە ساۆير يمپەرياسىن جويۋعا اتسالىستى. كەيىن ولار VII عاسىردا كەلگەن تيۋركي اشينالارعا باعىندى، ول ايماقتا حازارلار باسىم بولعاندىقتان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ءال ماسۋدي ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر توبى سياۆۋردا تايپاسى ەكەنىن جازادى، وسى دەرەك ساۆير يمپەرياسىن بيلەگەن ءسۇربورى توبىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنداعى ارميانداردى بيلەپ قالعانىن بايقاتادى (ولار جۋرزان (گرۋزين) ەلى مەن قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى بيلىگىندە ءوز قولدارىندا ۇستاپ قالعان).

ءال ماسۋدي X عاسىردا گرۋزين (جۋرزان دەلىنگەن) مەن ابحاز كنيازدىكتەرى تبيليسي ايماعىنداعى يسكاح ب. يسمايل دەگەن بيلەۋشى باسقارعان مۇسىلمان مەملەكەتىنە سالىق تولەپ تۇرعانىن جازادى. IX عاسىردا ۆيزانتيا يمپەراتورى وسى ەلدى پاپاگيا دەپ كورسەتكەن. بۇل – "تۇركىمەن بوركىن" مىسقىلداعان اتاۋ. باس كيىمدەرىنىڭ تۇسىنە قاراپ كورشىلەرى «قارا پاپاحتار» دەپ اتاعان. قازىرگى قارا پاپاح توبى ازاربايجان ۇلتىنىڭ قۇرامىندا جانە ءبىرازى گرۋزيا ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قارا پاپاحتار قۇرامىنداعى "حان تايپاسى" دەپ اتالاتىن بورچالو توبىنىڭ دۇرىس اتاۋى بورشىلەر ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ونىڭ تەركاۆيۋن دەگەن ەكىنشى اتاۋىن توركى مەن كوپۇي دەپ ءبولىپ قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، XI عاسىرداعى كيەۆ كنيازدىگىندەگى چەرنوكلوبۋك حالقى قۇرامىندا توركي مەن كوپۋي توپتارى بولعان. وسى دەرەكتەر كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن چەرنوكلوبۋك حالقى زاكاۆكازەدەن بارعان قارا پاپاحتار ەكەنىن دالەلدەيدى، ياعني كۋاب (كيەۆ) كنيازدىگىندە بيلەگەن اسىلۇيا توبى. دەمەك، ولاردى بيلەگەن ءبورىشى (قازىرگى بەرىش رۋى) تايپاسى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) توبىنان.

قاراپاپاح حالقى تبيليسي اۋماعىندا قالىپتاستى. ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ تبيليسي ءVى عاسىردا يران بيلىگىندە بولدى، يران اسكەرى حازار تايپاسىنان قۇرالدى. دەمەك ءVى عاسىردا تبيليسي ايماعىن حازارلار مەكەندەدى، ال ءVىى عاسىردا ول جەردى تيۋركي اشينا اسكەرى بولىپ كەلگەن قازاقتار باسىپ الدى. سول قازاقتار قىسىمىنان كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن حازارلار ح عاسىردا ادجار ۇلتى بولىپ قالىپتاسا باستاعانىن ءال ماسۋدي جازباسىنان اڭعارامىز. ال ورنىندا قالىپ قويعان حازارلار مەن جاڭا كەلگەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ ارالاسۋىمەن قاراپاپاق حالقى پايدا بولعان. ول قازاقتار حازارلارشا تۇركىمەن بوركىن كيۋدى ادەتكە اينالدىردى. ولار عانا ەمەس، سول ماڭداعى بارشا حالىقتار سول باس كيىمدى كيۋدى ءداستۇر ەتە باستادى جانە ول باس كيىم «پاپاح» دەگەن ورتاق اتاۋعا يە بولدى. وسىلايشا تبيليسي ايماعىنداعى حازارلار مەن قازاقتاردان ءبىر حالىق قۇرالدى. ولار وزدەرىنە باعىنىشتى اينالاداعى وزگە حالىقتاردان ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن تەك قارا ءتۇستى پاپاح كيدى. وسى سەبەپتەن ولاردىڭ حالىقتىق اتاۋى قاراپاپاح بولىپ قالىپتاستى. قاراپاپاحتى بيلەگەن – اسىلۇيا ديناستياسى، ولاردىڭ ءبورىشى دەگەن تيۋركي اشينالىق توپ ەكەنىن ازاربايجان قاراپاپاحتارى قۇرامىنداعى «حان تايپاسى بورچالا» توبىنىڭ اتاۋى دالەلدەيدى. قاراقالپاق ۇلتى سول زاكاۆكازەدەن كەلگەن قاراپاپاحتاردان قالىپتاسقانىن كەيىنگى جازبالارىمىزدا ايتاتىن بولامىز. قاراپاپاح حالقى ءتارىزدى قاراقالپاق ۇلتى دا تەك قارا ءتۇستى تۇركىمەن باسكيىمىن كيەتىنى انىق فاكت.

ازاربايجان جەرىندە «قارا بورىك» دەگەندەر دە بولعان، الايدا ولار قارا پاپاح توبىنان ەمەس. ولار – ءحىىى عاسىردا ورتا ازيادان زاكاۆكازەگە كەلگەن قىپشاق اسكەرى قۇرامىنداعى قارا بورىكتەر. قىپشاق تايپاسى – حورەزمشاح دجالەليديننىڭ اسكەرى بولاتىن، ولاردى وكشەلەگەن شىڭعىسحان اسكەرى ەكەنى بەلگىلى. ياعني، قارا پاپاح توبى زاكاۆكازەگە ونداعى قارا بورىكتەردەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن كەلگەن.

سونىمەن ح عاسىردا حازار قاعاناتىن، ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن، تبيليسي اۋماعىنداعى  قاراپاپاح مەملەكەتىن، جارتىلاي تاۋلىق الان ەلىن جانە ۇلكەن كاۆكاز تاۋىنداعى سارير مەملەكەتىن بيلەگەندەر اسىلۇيانىڭ تيۋركي اشينا ديناستياسى بولىپ تابىلادى. ال جۋرزان (گرۋزين) كنيازدىگى مەن ارميان ەلىن جانە قىرىمدا دەربەس وتىرعان ساكالبان-ۋرۋستاردى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلەگەن. سوڭعىلارى ىڭعايلى ساتتە باقتالاس جاۋلارى – تيۋركي اشينالار بيلەگەن مەملەكەتتەردى جويىپ جىبەرەدى. ول جايىندا كەزەكتى ماقالامىزدا جازامىز.

 

حۋن حالقى ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتاعى حۋن-يۋي («حوڭىر ءۇي») تايپاسىنان قالىپتاسقان. حالىقتىڭ ءوز اتاۋى حوڭىر، «ر» دىبىسى جوق قىتاي «حوڭىر ءۇي» اتاۋىن «حۋن-يۋي» دەپ، ياعني «حوڭىر» اتاۋىن «حۋن» دەپ جازبالارىنا ەنگىزگەن. ورىس تىلىندە حوڭىر «حۋنر» دەلىنسە، «ر» دىبىسى جوق قىتايلار حوڭىر حالقىن «حۋن» دەگەن.

ب.د.د. V-IV عاسىرلاردا اتاقتى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى قالىپتاستى. يمپەريا بيلىگى "سيليۋان-دي" تايپاسىندا بولدى. حۇڭدار 24 تايپالى حالىق، «سيليۋان-دي»، «حۋيان»، «ليان»، «سيۋيبۋ» دەگەن 4 تايپا مەملەكەت بيلىگىندە ءوز ورىندارى بار تاڭداۋلى «اق» تايپالار، قالعان 20-سى – ءوز كوسەمى مەن جاساعى بار قاراپايىم تايپالار. بيلەۋشى  "سيليۋان-دي" تايپاسى تەك تاڭداۋلى 3 تايپامەن عانا قىز الىسىپ، بەرىسكەن. بيلىك جۇيەسىندەگى مانساپتاردى تاڭداۋلى 4 تايپا ءوزارا بولىسكەن، ەڭ جوعارعى پاتشالىق بيلىك «شانيۋ» تەك «سيليۋان-دي» تايپاسىنا تيەسىلى بولسا، «سيۋيبۋ» تايپاسى مەملەكەتتىڭ سوت جۇيەسىن قولىندا ۇستاعان. قىتاي ءتىلىنىڭ بىلىكتى مامانى وڭداسىن بيتانوۆتىڭ كومەگىمەن «حۋيان» – قۇمان تايپاسى، «ليان» – ۇلان (الان) تايپاسى، «سيۋيبۋ» ءسۇربورى تايپاسى ەكەنىن انىقتادىق ء(سۇربورى – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى، قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس). ال بيلەۋشى "سيليۋان-دي" "اسىلۇياڭ-دار" دەگەن تايپا بولىپ شىقتى، ياعني «اسىلۇياڭ» دەپ اتالعان (حۇڭدىق "دار" جالعاۋىن قىتاي "دي" دەپ قىسقارتىپ جىبەرگەن). بيلەۋشى تايپانىڭ ادامدارىن «اسىلۇياڭ-دار» دەيتىنىن ەستىگەن قىتاي ونى «سيليۋان-دي» دەپ كورسەتكەن. دەمەك، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن تايپا اتاۋى – اسىلۇيا.

لەۆ گۋميلەۆتىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە مىناداي جولدار بار: «قىتاي بيلىگى ءى عاسىردا حۋيان تايپاسىنىڭ ءبىر وكىلىن الداپ شاقىرىپ، ونى شانيۋ ەتىپ سايلاۋعا تىرىسقان، الايدا ول ادامنىڭ ءوزى دە، تايپاسى دا وعان كونبەگەن». وندا بارشا حۇڭ حالقى تەك سيليۋان تايپاسى ادامىن عانا شانيۋ دەپ مويىنداعانى جازىلعان. قىتاي يمپەرياسى حۇڭداردىڭ بيلەۋشى ديناستياسىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە، ىڭعايى كەلسە بيلەۋشى ءتورت تايپا اراسىنا «سىنا» قاعۋعا تىرىستى. ويتكەنى قىتاي يمپەرياسى قالايدا حۇڭ يمپەرياسىن السىرەتۋگە مۇددەلى بولدى. سوندىقتان «مودە اكەسى توۋماندى ءولتىرىپ، بيلىككە كەلگەن» دەگەن قىتاي دەرەگىنە سەنە بەرۋ ورىنسىز.

جوعارىدا قىتاي جازبالارى حۇڭ اتاۋىن تاريحقا وزگەرتىپ ەنگىزگەنىن ايتتىق. سەبەبى قىتاي تىلىندە «ر» دىبىسى بولماۋىندا جانە كەي ارىپتەردىڭ وزگەشە دىبىستالۋىندا دەدىك. مىسالى، قىتاي ءتىلى زاڭدىلىعىنا سايكەس قازاق – حاساكى, ساق – ساكى, وشاق – يۋەچجاكى, حوڭىرمىن حۋنمۋنى دەپ دىبىستالۋى ءتيىس. الايدا قىتاي بوتەن اتاۋلاردى «قىسقارتقىش»، ماسەلەن ولاردىڭ جازبالارىنا قازاق – حاسا، ساق – سي، وشاق – يۋەچجي، حوڭىرمىن حۋنمو بولىپ ەنگەن. مۇحيات زەردەلەگەن ادامعا مودە ەسىمى «مۇدە»، ونىڭ اكەسىنىڭ توۋمان ەسىمى «تاۋماڭ»، ال شانيۋ «ءشىڭۇي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ول ەسىمدەر مەن اتاۋلار حۇڭداردىكى، ال حۇڭدار تۇركىتىلدى بولعانى بەلگىلى. شانيۋ يمپەريا بيلەۋشىسى، ونى «ءشىڭۇي» دەپ تۇزەسەك، ماعىناسى ناعىز پاتشاعا لايىق اتاۋ بولىپ شىعادى («شىڭ» – ۆەرشينا، ال «ءۇي» – دوم، ءشىڭۇي – ۆىسوچايشي دوم), ءشىڭۇي – «ءحانۇي» نەمەسە «ءپاتشاۇي» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، قىتاي جازباسىنداعى «شانيۋ» – حۇڭ تىلىندە «ءشىڭۇي». قىتاي جىلناماسى ءشىڭۇي تۋىستارى (حانزادالار) «شىعىس دجۋك حانزاداسى» جانە «باتىس دجۋك حانزاداسى» دەپ ەكىگە بولىنەتىنىن كورسەتەدى. ونداعى «دجۋك» دەگەنى «جىك» – قازىرگى «رۋ» ورنىندا قولدانىلعان ءسوز. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، «شىعىس رۋ حانزاداسى» جانە «باتىس رۋ حانزاداسى» بولادى. قازاقتىڭ «جىك-جىككە بولىنبە» دەگەن ءسوزى «رۋعا بولىنبە» دەگەن ماعىنادا ءالى دە ايتىلادى. مىسالى، «سەلدجۋك»، دۇرىسىندا – «اسىلجىك»، ال «بوردجيگين» «بورىجىگىڭ» بولادى («جىك» پەن «جىگىڭ» – «رۋ» مەن «رۋىڭ» ماعىناسىندا). جىگىت ءسوزى دە «جىك ەتى» اتاۋىنان قالىپتاسقان، وزبەك، تۇركىمەن، ازەربايجاندار ەتتى «گۋش» (كۇش) دەيدى، قازاقشا «بۇلشىق ەت» ءسوزى دە «كۇش» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني ول زاماندا جىكتىڭ (رۋدىڭ) بۇلشىق ەتتى جاستارىن «جىك ەت» («رۋ كۇشى») دەپ اتاعان، ودان «جىگىت» ءسوزى قالىپتاسقان. وسى دەرەكتەر ەرتەدە «رۋ» ءسوزى ورنىندا «جىك» اتاۋى قولدانىلعانىن ايعاقتايدى.

اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ حالقى قازاق ەكەنىن، ياعني قازاق حۇڭ حالقىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى ەكەنىن وسى «اسىلۇيا» اتاۋىنىڭ حۋن-حۇڭدار زامانىنان ەش وزگەرمەي «قازاقى» كۇيدە بىزگە جەتۋى ايقىن دالەلدەيدى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەت ورتالىعىن، ياعني بيلەۋشىلەر وتىراتىن مەكەندى قازاق «استانا» دەپ اتايدى، ول «اس-ستانى» اتاۋىنان قالىپتاسقان. بارشا تۇركىلىك ۇلتتار مەملەكەت اتاۋىنا «ستان» ءسوزىن قوسىپ اتايدى، ارعى تەگى قازاقتان بولعان ورىس ءتىلدى كازاكتار دا جورىققا جينالار ورىندى «ستان» دەيدى (تىلدەرى سلاۆياندالعاندا ول «ستانيتسا» بولىپ وزگەرگەن). ال تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) كونستانتينوپول قالاسىن باسىپ الىپ، ونى «يستانبۋل» دەپ اتادى. ونىسى «ۇستان بول»، ياعني «ءبىز قول ۇستاسىپ، جينالاتىن ورتالىق بول» دەگەن ماعىنادا. وسى دەرەكتەر «ستان» اۋەلدە «ۇستان» بولعانىن، ونىڭ ماعىناسى «قول ۇستاسىپ جينالار ورىن» ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني قازاقستان – قازاقتار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر، تاتارستان – تاتارلار قول ۇستاناتىن (جينالاتىن) جەر ماعىناسىندا. سوندا بيلەۋشى اس ادامدارى وتىرعان ورتالىقتى قازاق حالقى «اس-ستانى» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋ كەيىن «استانا» بولىپ ورنىققانىن اڭعارامىز.

وعىز ەلىن ءحى عاسىردا بيلەگەن، سوسىن وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اسىلجىك ديناستياسى اتاۋى اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن «سەلدجۋك» بولىپ وزگەردى. اسىلجىك (سەلدجۋك) حانزادالارى مەن كەيىنگى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى «سۇلتان» دەپ اتالدى، ول اتاۋ اۋەلدە «اسىلدان» بولعان. ولار اسىلۇيا ديناستياسىنان بولعاندىقتان «اسىلدان» دەپ اتالعان، كەيىن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالىمەن الدىڭعى «ا» ءتۇسىپ قالىپ، «سۇلتان» بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.

اسىلجىكتەر (سەلدجۋك) ءVى عاسىردا تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا رۋىنان تارايدى. تيۋركي اشينا رۋىن قىتايلار «تۋگە اسيان-شە» دەپ جازادى. ولار ءىV عاسىردا وردوستاعى حۇڭداردى بيلەگەن، سوسىن V عاسىردا التايعا اۋىپ كەلگەن. «تۋگە اسيان-شە» دۇرىسىندا – «تورگى اسۇياڭ-شى» («اسۇياڭ-شى» - «اسىلۇيا ديناستياسىنان»، ال «تورگى» – جوعارى توردەگى رۋ، ياعني «بيلەۋشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى). ياعني، «تيۋركي اشينا» – اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ «تورگى» دەگەن رۋى. تورگى اسۇياڭشى اتاۋىن «ر» دىبىسى جوق قىتاي «تۋگە اسيان-شە» ەتسە، يران-اراب جازبالارى «تيۋرك اشينا» ەتىپ تاريحقا ەنگىزدى. ال «تيۋرگەش» – «تيۋرك اشينا» اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى. دەمەك، ورتا ازيانى ءVىى عاسىردا بيلەگەن تۇرگەش توبى دا تورگى اسۇياڭشى – تيۋرك اشينا ديناستياسىنان بولىپ تابىلادى.

ەۋروپانى ءىV عاسىردا تىتىرەتكەن اتتيلا (اتتىلى) پاتشانىڭ اتاسى بالامير ء(بالامىر) ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇيدىڭ (شانيۋ) 15-ءشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار انىقتاعان. ياعني اتيللا پاتشا دا – اسىلۇيا ۇرپاعى. سول اتيللا بيلەگەن ايماقتا ءVىى عاسىر مەن ءحى عاسىر اراسىندا ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءومىر ءسۇردى. ونىڭ ءحى عاسىردا ۆيزانتياعا باعىنعان ايماعىنداعى حالقى (بۇلعارلار) ءحىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى «بولگار» دەگەن ۇلتقا اينالعان. ولاردىڭ اسەان دەگەن رۋى باس بولىپ ۆيزانتيادان بوستاندىق الىپ، سول جۇزجىلدىقتا بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتتى. وسى بيلەۋشى «اسەان» رۋى «اسۇياڭ» بولۋى ابدەن مۇمكىن. بولگاريا تاريحىندا بيلەۋشىلەر اۋەلدە «حاناسيۋۆەگي» دەگەن ماعىناسى بەلگىسىز اتاۋمەن اتالعانى، سوسىن «كنياز» دەلىنىپ، كەيىن بولگار پاتشالىعى ورناعاندا «تسار» اتاۋى ورنىققانى ايتىلعان. مۇنداعى «حاناسيۋۆەگي» دۇرىسىندا «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنى انىق كورىنىپ تۇر. دەمەك، بولگارلاردىڭ تۇركىتىلدى اتالارى – بۇلعارلار حاننىڭ تۋىستارىن، ياعني حانزادالاردى «حان ءاسۇي بەگى» دەگەن. وسى «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋىنداعى «ءاسۇي» ۇلى بۇلعار پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى وكىلدەرى ەكەنىن راستايدى. بولگارسكوە تسارستۆو مەملەكەتىن ورناتقان اسەان (اسۇياڭ) رۋى مەن بولگار تاريحىندا كورسەتىلەتىن اسپارۋح حان ەسىمى دە ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

كەيىنگى جىلدارى وزبەك عالىمدارى يبن باتۋتا جازباسىن تۇپنۇسقاسىنان وزبەكشەگە اۋداردى. ولار التىن وردا استاناسى تۇپنۇسقادا «اس-ساراي» ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. دەمەك، شىڭعىسحان نەگىزىن سالعان التىن وردانىڭ استاناسى، رەسەي ايتقانداي، «اق ساراي» ەمەس، «اس ساراي» دەگەن قالا ەكەن. حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن ادام «ءشىڭۇي» (شانيۋ) دەپ اتالدى، ال شىڭعىسحاننىڭ ءوز ەسىمى – تەمىرشىڭ («ر» دىبىسى جوق قىتاي «تيمۋچين» دەگەن). تەمىرشىڭ مەن شىڭعىسحان دەگەن ەكى ەسىمدە دە «شىڭ» ءسوزى بولۋى بەكەر ەمەس، «شىڭ» – شىڭعىسحاننىڭ ەجەلگى حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە ءشىڭۇيدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى.

شىڭعىسحان ۇستانعان «كونستيتۋتسيا» «ياسسى» دەپ جازىلادى. ال ونىڭ دۇرىسى «اسسى» بولۋى مۇمكىن. شىڭعىسحان ۇستانعان ءتارتىپ – «اس ءداستۇرى»، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى قالىپتاستىرعان «كونستيتۋتسيا» بولىپ تابىلادى. ول بيلىككە كەلگەن سوڭ تەمىرشىڭ ەسىمىن شىڭعىسحان دەپ وزگەرتتى، ونىڭ سەبەبى بەلگىسىز. بىراق شىڭعىسحان ەسىمىنىڭ دۇرىسى «شىڭ-اس-حان» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماعىناسى. «شىڭ» دارەجەلى، «اس» ۇرپاعى بولعان «حان». ونىڭ شىڭاسحان ەسىمىن شىڭعىسحان ەتكەن وزگە ءتىلدى جازبالار ىقپالى ەكەنى انىق.

سونىمەن، حۇڭ يمپەرياسىن بيلەگەن – اسىلۇيا تايپاسى. وسى تايپا ۇرپاقتارى بارلىق تۇركىلىك ەلدەردى، ءتىپتى ەۋرازيالىق مەملەكەتتەردى كەم دەگەندە 20 عاسىرعا دەيىن بيلەگەن. ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك:

 

كانگيۋ (قاڭلى) مەملەكەتى. ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى دەرەكتەرىندە

كانگيۋ تايپاسى ساق-سكيف حالقىنان ەكەنى جازىلادى. قىتاي دەرەكتەرى ب.د.د. ءىى عاسىردا كانگيۋ تايپاسى فەرعانا ويپاتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ايماقتا وتىرعانىن، ولارعا كورشى حۇڭداردىڭ الان (ۇلان) تايپاسى بارىن باياندايدى. وسى جازباداعى «كانگيۋ» ءسوزىن «قاڭعى-ءۇي» دەيمىز، ويتكەنى، دالانى تاستاپ تاۋعا «قاڭعىپ» كەتكەندىكتەن، وزگە ساقتار «قاڭعى-ءۇي» دەپ اتاعان. ولار سول تاۋدا وتىرىپ حۋن يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسكەنىن، ولارمەن الان (ۇلان-ليان) تايپاسى ارالاس وتىرعانى بايقاتادى. ب.د.د. ءى عاسىردا ولار قازىرگى قازاق دالاسىنداعى ساق حالقى بيلىگىن قولىنا الىپ، كانگيۋ پاتشالىعىن ورناتتى، ال بۇل حۋن يمپەرياسى كومەگىمەن ىسكە استى. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ پاتشالىعى حۋن يمپەرياسىنا تولىق تاۋەلدى بولعانىن دالەلدەيدى. ونى لەۆ گۋميلەۆ تە قىتاي دەرەكتەرىمەن انىقتاپ كورسەتكەن. قىتاي دەرەكتەرى كانگيۋ مەملەكەتى «اش دالادا» ورنالاسقانىن جانە ءۇيسۇن مەملەكەتىمەن كورشى ءارى جاۋ بولعانىن راستايدى. ال رەسەي تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن «اش دالانى» ءمىرزاشول دەپ كورسەتتى، دۇرىسىندا ول بەتپاقدالا. وسى دەرەكتەردەن كانگيۋ پاتشالىعى ايماعى بەتپاقدالادان باستالىپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقانىن، ءۇيسۇن يمپەرياسى شەكاراسى سول زاماندا ارال تەڭىزىنە قۇيعان شۋ وزەنى مەن بالقاش كولى بويىندا جاتقانىن بايقاتادى. قاڭلى تايپاسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جەتىسۋ مەن ارال (سىرداريا) ايماعىندا وتىرۋىدا سول زامانداردان قالىپتاسقان دەۋ ورىندى.

ءۇيسۇن پاتشالىعى ب.د.د. ءى عاسىردان باستاپ قىتاي يمپەرياسى ىقپالىندا بولدى، ياعني، كانگيۋ مەن ءۇيسۇن مەملەكەتتەرىنىڭ جاۋلىعى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى جاۋلىعىمەن تىعىز بايلانىستى. حۇڭ يمپەرياسىندا بۇلىك شىعارعان حانزادانىڭ كانگيۋ پاتشالىعىنا بارىپ بوي تاسالاعانىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار بار. حۇڭ يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى بيلىككە تالاسقان حانزادالار بۇلىگىنەن باستالدى، قاڭعىۇي تايپاسىنىڭ بۇلىكشى حانزادانى قولداعانىن ءشىڭۇي اۋلەتى كەشىرمەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، حۇڭ يمپەرياسى ىدىراپ، حالقى ءى عاسىردا ءبىزدىڭ دالاعا كەلگەننەن كەيىن كانگيۋ پاتشالىعى تاريح ساحناسىنان كورىنبەي كەتتى. بيلىكتەن ايرىلعان قاڭعىۇي تايپاسى كەشەگى جاۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىمەن ءتىل تابىسىپ، سوندا ىعىسقانى بايقالادى. ولار «كانگارى» («قاڭعىلار») اتاۋىمەن ءVى عاسىردا تاريح ساحناسىنان قايتا كورىندى.

سىرداريا اۋماعىنان بارىپ، ءحى عاسىردا ءۇز (وعىز) ەلىن باعىندىرىپ، وندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعان تۇركى اسىلجىكتەردىڭ (تيۋركي سەلدجۋك) نەگىزگى كۇشى قاڭلى تايپاسى بولعانى بەلگىلى، ياعني اتاۋ ول كەزدە «قاڭلى» بولىپ ورنىققان. وسى دەرەكتەر ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن جانە ءVى-ءحى عاسىرلارداعى قاڭلى تايپاسىن اسىلۇيا ديناستياسى بيلەگەنىن ايعاقتايدى. جەتىسۋ قاڭلىلارىنداعى «اق قاڭلى» رۋى ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا توبىنان قالىپتاسقان، ال سىرداريا قاڭلىلارىنداعى تۇركە رۋى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) تايپاسىنان ىرگە قالاعان دەگەنىمىز ءجون. تيۋركي سەلدجۋك-تۇركى اسىلجىك ديناستياسىنىڭ نەگىزىن سالعان – مالىك سەلدجۋك ءال-عازي دەگەن بيلەۋشى، ونىڭ اكەسىنىڭ لاۋازىمى – سيۋ-باشي، اكەسى ولگەن سوڭ مالىك سەلدجۋك ءال-عازي سيۋ-باشي بولعان. وسىنداعى «سيۋ-باشي» دۇرىسىندا – «ءاسۇي-باسى» دەگەن قازاقى اتاۋ («ءاسىلۇي باسشىسى» نەمەسە «اس ديناستياسىنىڭ باسشىسى» دەگەن ماعىنادا), ونى دا «سيۋ-باشي» ەتكەن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالى.

 

الان مەن كاۆكاز. ب.د.د. ءى عاسىردا كاۆكازدى جاۋلاعان الانداردى

(ۇلان، قىتايشا – «ليان») اسىلۇيا تايپاسىنىڭ «اس-تۇعىر» رۋى بيلەدى، ارميان جازباسى ءىV عاسىردا الانداردا «اش-ديگور» رۋى بولعانىن ايعاقتايدى. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي الانداردىڭ ءVىى عاسىردا حريستيان ءدىنىن قابىلداعانىن، الايدا ولاردىڭ ءىح عاسىردا سۆياششەننيكتەرىن ۆيزانتياعا قۋىپ جىبەرىپ ەسكى سەنىمدەرىنە اۋىسقانىن، ال تاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى دالادا ۇلى بۇلعاريا حانى سول جۇزجىلدىقتا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن جازادى. بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي»، ياعني «حان ءاسۇي بەگى» دەپ اتالعانى بەلگىلى. دەمەك ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن – اسىلۇيا ادامدارى.

ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن شىعاتىن قورىتىندى:  ۇلى بۇلعاريادا يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا قارسى كەي حانزادالار كاۆكازعا كەتىپ، ونداعى الان ەلى بيلىگىن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىنان تارتىپ الىپ، الانداردى ەسكى «ءتاڭىرى» سەنىمىنە قايتارعان. الاندار ۇرپاعى – بالقار مەن قاراشاي ۇلتتارى جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبى. الان ەلىن بيلەگەن سول «بۇلعارلىق» ديناستيا بالقار ۇلتىن قالىپتاستىرسا، قاراشا حالىق، ياعني  قاراپايىم الاندار – قازىرگى قاراشاي ۇلتى. بيلىكتەن ايرىلعان اش-ديگور توبى «ير» حالقىن باعىندىرىپ، وسەتين ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالادى ء(ال ماسۋدي الاندارعا كورشى ير دەگەن حالىق وتىرعانىن كورسەتكەن جانە وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىن «يرون» دەيتىندەر).

«وسەتين» اتاۋى گرۋزيندىك «اس-ەتين» («اس ەدى») سوزىنەن شىققانىن عالىمدار دالەلدەيدى. ياعني، ير حالقىن بيلەگەن اس-تۇعىر (اش-ديگور) توبىن گرۋزيندەر «اس-ەتين» دەپ اتاعاندىقتان، حالىق اتاۋى «وسەتين» بولىپ ورنىقتى. قازىر وسەتين ۇلتىنىڭ 80 پايىزى «يرون» دەپ اتالاتىن ءپارسىتىلدى ەتنوس، ال قالعانى – سولارعا ءسىڭىپ ءوز تۇركىتىلىن  جوعالتا باستاعان الاندىق «ديگور» توبى. قاراشايلار مەن ديگورلاردىڭ ۇلكەن بولىگى كەيىنگى زامانعا دەيىن بالقار تورەلەرى بيلىگىنە جۇگىنىپ كەلگەنى بەلگىلى. بالقارلاردىڭ سوسلوۆيەلىك قۇرىلىمى حۇڭ يمپەرياسى جۇيەسىنە وتە ۇقساس، ەڭ بيىك بيلىك «ءۇلىۇي» تورەنىڭ قولىندا. وسى دەرەكتەر بالقار ۇلتى الانداردى بيلەگەن بۇلعارلىق اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقانىن كورسەتەدى.

قىتاي دەرەكتەرى حۇڭداردىڭ تاڭداۋلى حۋيان (قۇمان) تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ I عاسىرىندا (93 جىلى دەلىنگەن) باتىسقا اۋىپ كەتكەنىن جازادى. ب.ز. ءى عاسىرىندا قۇمان (حۋيان) تايپاسى ورنىققان وزەن قۇمان دەپ اتالعانىن ريم دەرەكتەرى راستايدى. قازىر ول وزەن كۋبان دەپ اتالادى. ولاردىڭ ءبىر توبى كەيىنگى اتيللا زامانىندا قىرىمداعى ساق-سكيفتىك ۋرۋس-ساكالبان ەلىنە كەتكەن، ال نەگىزگى بولىگى زاكاۆكازەگە كەتىپ سوندا «قۇمىق» دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاستى. ءال ماسۋدي جازباسى زاكاۆكازەدەگى قۇمىق حالقى ح عاسىردا حريستيان ءدىندى جانە الان بيلەۋشىلەرىنە تاۋەلدى بولعانىن ايعاقتايدى. ياعني ەجەلگى حۇڭ حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقان قۇمىق ەلى اسىلۇيا ديناستياسى بيلىگىن مويىنداۋدان اينىماعان.

 

قوسىمشا:

سول ءى-ءىىى عاسىرلاردا باتىس دالاعا ورنىققان اسىلۇيا تايپاسى قازاقتىڭ

جاپپاس تايپاسىن قالىپتاستىرعان بولۋى مۇمكىن (كورشىلەرىنىڭ «جاپپاي اس» دەۋىمەن «جاپپاس» اتاۋى شىققان). ال اسىلۇيا تايپاسىنىڭ شىعىس دالادا قالعانى قوڭىرات رۋى ءتارىزدى («قارامەن» قۇدالاسپايتىن شىڭعىسحان اۋلەتى تەك قوڭىرات تايپاسىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىستى، وسى جايت قوڭىرات «اق تايپا» ەكەنىن كورسەتەدى). جاپپاس پەن قوڭىرات تايپالارىنىڭ ارعى تەگى «التىن ادام» دەپ كورسەتىلۋى سوزىمىزگە دالەل. حۇڭ حالقىنىڭ الان (ۇلان) تايپاسى ۇرپاقتارى دا قازاق حالقىندا ساقتالدى. ولار – تاريحي دەرەكتەردە «الان-تانايدى» دەپ كورسەتىلەتىن تانا تايپاسى مەن قۇرامىندا بايتانا رۋى بار دۋلات تايپاسى (الان كوسەمى دۋلا ەسىمى كەيىن «الان» اتاۋى ورنىن باسقانىن ۆەنگر-ماجارلارى دەرەگى كورسەتەدى).

 

كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ كانگيۋ-قاڭلى تايپاسىنا ەش قاتىسى جوق. ول

قالاشىق – تاجىك-پارسىلاردىڭ تاۋ ەتەگىندەگى مەكەنى. قالاشىقتان تابىلعان كىرپىشتەگى جازبالاردا «كانگيۋ» اتاۋىنا جانە كانگيۋ تايپاسىنا قاتىستى ەش دەرەك جوقتىعىنا قاراماستان، قازاقستان ارحەولوگى پودۋشكين ول شاھاردى كانگيۋلەردىكى دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. كانگيۋ تايپاسى ساك-سكيف حالقىنا جاتاتىنىن ەجەلگى گرەك جازبالارى كورسەتكەنى ءمالىم. ال رەسەي بولسا ساق-سكيفتەر – پارسى تىلدىلەر دەپ بۇرمالاپ كەلدى. پودۋشكيننىڭ پيعىلى – كۇلتوبەدە تابىلعان پارسىلىق جازبالاردى «كانگيۋ تايپاسىنىڭكى» دەپ، رەسەيلىك سول جالعان تۇجىرىمدى سانامىزعا سىڭىرە ءتۇسۋ.

 

يرون-وسەتين ءتىلى يران تىلىنە تۋىس ەكەنىن جانە وسەتيندەر قۇرامىنداعى

ديگور توبىنىڭ الانداردان ەكەنىن پايدالانعان رەسەي «الاندار ۇرپاعى – وسەتيندەر، وسەتين ءتىلى (يرون ءتىلى) پارسى-يران تىلىنە تۋىس، دەمەك الاندار ءيرانتىلدى بولعان. ال الان تايپاسى سكيف-سارماتتارعا جاتادى، ولاي بولسا سكيف-سارمات حالقى (ساكتار) ءپارسىتىلدى بولعان» دەپ بۇرمالادى. ءبىر-ءبىرىن «الان» دەيتىن تۇركىتىلدى قاراشاي مەن بالقارلاردىڭ ناعىز الاندار ەكەنىن ادەيى كوزگە ىلمەدى، ونى ايتسا بار وتىرىكتەرىنىڭ كۇلى كوككە ۇشاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. مىنە، ساق-سكيف حالقىنىڭ پارسىتىلدىلەر ەكەنىنە رەسەي دالەل رەتىندە كەلتىرەتىن وسى ەكى جايت تا نەگىزسىز ەكەنىن كورەمىز، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر تۇتام» دەگەن وسى.

وسى تۇستا ايتا كەتەر ءبىر ماڭىزدى جايت: سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ ءبىر تاريحشى قىزى يراننان قازاق حالقى جايلى تىڭ دەرەك تاپقانى بەلگىلى. ول ح عاسىردا قاڭلى تايپاسىن قازاق حالقىنان دەپ كورسەتكەن يراندىق جازبانى تاپتى (وكىنىشكە وراي، قازاق تاريحي عىلىمىن بيلەپ وتىرعان ورىسقۇل قازاقتار ول دەرەكتى كوزگە ىلمەدى، ءتىپتى ول جايتتى ۇمىتتىرۋعا كۇش سالدى). مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – ءحى عاسىردا سىر بويىنان (قازاق دالاسىنان) بارىپ وعىز ەلىن باعىندىرعان تۇلعا، ونىڭ اسكەرىندە قاڭلى تايپاسى دا بولعانى بەلگىلى.

يراننىڭ اتاقتى جىرشىسى فەرداۋسي «رۋستام» داستانىندا ءبىزدىڭ دالادا ح عاسىردا قازاق حاندىعى بولعانىن، ونىڭ ات ۇستىندە نايزا ۇستاعان جاۋىنگەر حالقى قازاق دەپ اتالاتىنىن جازىپ كەتكەنى ءمالىم. دەمەك مالىك سەلدجۋك ءال-عازي – قازاق حاندىعىن بيلەگەن ديناستيا وكىلى، ونىڭ ەسىمىنىڭ سوڭىنداعى «ءال-عازي» دەگەن ءسوزدىڭ دۇرىسى «ءال-عازاق» بولىپ تابىلادى («قازاقتان» دەگەن ماعىنادا، ياعني «مالىك سەلدجۋك قازاقتان» دەپ اتالعان). اراب ءارىپتى جازباداعى «عازاق» اتاۋىن «عازي» دەپ بۇرمالاعان رەسەي ساياساتى، ولار وسىلايشا «قازاق» اتاۋىنىڭ بولعانىن جاسىردى (كونە جازبادا سوڭعى «ق» ءارپىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ «ي» ارپىنە ۇقساپ كەتكەنىن پايدالانعانى تۇسىنىكتى). مالىك اسىلجىك ءال-قازاق باستاعان قازاقتار وعىز ەلىن («ۇزىك»، كەيىن «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل) باعىندىرىپ بيلەدى، ول ەلدە يسلام ءدىنىن ورناتتى. اراب جازبالارىندا ول ەلدىڭ «بازۋح» جانە «ۋشۋك» دەگەن ەكى توپتان تۇراتىنى ايتىلادى. «ۋشۋك»، دۇرىسىندا «ۇزىك» دەگەن سول ەلدىڭ ءوز اتاۋى، ال «بازۋح» – «كازاح»  دەگەن اتاۋ (ارابتىڭ «ك» ءارپى مەن «ب» ءارپىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ «كازاح» اتاۋىن «بازۋح» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى ەكەنى داۋسىز). تاريحشىلاردىڭ «سەلدجۋك توبى كىنىك تايپاسىنان» دەپ تانىيتىنىدا سوزىمىزگە دالەل، ويتكەنى «قىنىق» پەن «قازاق» اتاۋلارى اراپشا جازىلۋىندا وتە جاقىن ەكەنى بەلگىلى. «ن» مەن «ز» ارىپتەرى اراپشا جازىلۋىندا وتە ۇقساس، وسىنى پايدالانعان رەسەي «سەلدجۋك قازاق توبىنان» دەگەن دەرەكتى «سەلدجۋكتەر قىنىق تايپاسىنان» دەپ بۇرمالاپ كەتكەن. ارينە ۇزاق عاسىرلار وعىز ء(ۇز) ەلىن بيلەگەندىكتەن ولار قازاقتىلدىلىگىنەن ايرىلىپ وعىزتىلدىلەر بولىپ وزگەرگەنى تۇسىنىكتى، وسى سەبەپتەن تورگى اسىلجىكتەر (تيۋركي سەلدجۋك) قالىپتاستىرعان تۇرىك حالقى مەن وعىزدار ۇرپاعى تۇركىمەندەر ءتىلى جاقىن بولىپ تابىلادى.

 

 

اسىلۇيا - ەۋرازيانى بيلەگەن ديناستيا

گۋنن يمپەرياسى. شامامەن IV عاسىردا ورناعان گۋنن يمپەرياسىن بيلەگەندەر دە اسىلۇيا ۇرپاقتارى. اتتيلا (اتتىلى) كوسەمنىڭ اكەسى – مۋندزۋك (مىڭجىك), ال ارعى اتاسى ءبالاميردىڭ ء(بالامىر) اتاقتى مودە (مۇدە) ءشىڭۇي-ءشانيۋدىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار دالەلدەگەن. جالپى گۋنن يمپەرياسى مەن جۋجان قاعاناتى اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعان ءتارىزدى. ياعني، ول – ماڭعىستاۋدا كۇش جيناعان ۇيسۇندىك ديناستيا مەن اسىلۇيا توبى ورناتقان الىپ يمپەريا (ماڭعىستاۋداعى التىنقازعان دەگەن جەردەن تابىلعان «گۋنن بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى» دەلىنگەن اسىل زاتتار سوزىمىزگە كۋا).

جۋجاندار باسىپ العان زاكاۆكازەدە ساۆير مەملەكەتى پايدا بولعانى جانە ونىڭ پاتشالارى مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادامدار ەكەنى جۋجان مەن گۋنن اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعانىن بايقاتادى.

 

جۋجان قاعاناتى. جۋجان بيلەۋشىلەرى – ب.د.د. ءى عاسىردا ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلىگىنەن ايرىلعان توپتىڭ ۇرپاقتارى. ءۇيسۇن ەلى ءجۇندى حالقىنان بولعانىمەن، ولاردى بيلەگەن حوڭىر (حۇڭ) حالقى ادامدارى (وزدەرىن «حوڭىرمىن» دەگەندىكتەن، قىتاي جازباسىنا «حۋنمو» بولىپ ەنگەن).

قىتاي دەرەكتەرى ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرى ايەلدى تەك حۇڭ حالقىنان الاتىنىن، حۇڭ قىزىنان تۋعان ادام عانا تاق مۇراگەرى بولاتىنىن كورسەتەدى. وسى دەرەك ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا مەن اسىلۇيا تايپاسى قۇدالىقتى ءداستۇر ەتكەنىن دالەلدەيدى. ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار (حۋنمو) ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان سياقتى، ال حۇڭ يمپەرياسىندا ءسۇربورى تايپاسى سوت جۇيەسىن باسقارعانى ءمالىم. ءۇيسۇن كنيازدىگى حالقى قىتاي دەرەكتەرىندە يۋەچجي دەپ تە كورسەتىلەتىنىن ايتتىق. حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇي سول يۋەچجي-ءۇيسۇن ەلىندە ەر جەتتى، ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار ونىڭ ناعاشى جۇرتى بولۋى مۇمكىن. دەمەك ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن سۇربورىلىك ديناستيا مەن حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇيالىق ديناستيا قۇدالىق بايلانىستا بولعان، بۇل ءۇيسۇن بيلىگى «قىتاي جيەندەرىنە» تيگەنشە جالعاسقان. ءۇيسۇن مەملەكەتى ب.د.د. ءىىى عاسىردا شىڭجاندا كىشىگىرىم كنيازدىك بولىپ تۇرعاندا، حالقى وشاق (يۋەچجي) تايپاسى بولاتىن (قىتاي «وشاق» اتاۋىن «يۋەچجاكى» دەۋدىڭ ورنىنا، قىسقاشا «يۋەچجي» دەگەن). قىتاي يمپەرياسى كومەگىنە سۇيەنگەن ءۇيسۇن كنيازدىگى (وشاق-يۋەچجي ەلى) ب.د.د ءىى عاسىردا ورتا ازيانى باسىپ الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسىن ورناتتى (رەسەي ونى تاريحقا كۋشان پاتشالىعى دەپ ەنگىزدى), سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايلارعا ورتا ازياعا جول اشىلىپ، ۇلى جىبەك جولى باستالدى.

سول ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيا ب.د.د. 1 عاسىردا «قىتايشىل» جانە «حۋنشىل» بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا بيلىككە تالاسقانى بەلگىلى، اقىرى «قىتايشىل» توپ جەڭىپ، جەڭىلگەنى كاسپي تەڭىزى جاققا كەتكەن (تاريحشىلار «يۋەچجيلەر مەن ۋيسۋندەر قاقتىعىسى» دەيتىن وقيعالار). ولاردىڭ وزدەرى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى تايپاسىنان بولعانىمەن، نەگىزگى كۇشى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ تازجۇرەك رۋى بولعان. سول سەبەپتى كاسپي تەڭىزى ماڭىنداعى جەرگىلىكتى تايپالار ولاردى «ءجۇر-جان» دەپ اتاعان (كاسپي تەڭىزى سول زاماننان ءىح عاسىرعا دەيىن جۋرجان دەپ اتالدى، ال تازجۇرەك رۋى قازىر سول ايماقتا وتىرعان تاز تايپاسى بولىپ قالىپتاستى).

ءجۇرجان ەلى ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن باسىپ الىپ ءوز بيلىگىن ورناتتى. ياعني، «اتالارىنا تيەسىلى بولعان بيلىكتى قايتارىپ الدى» (ل.گۋميلەۆ «ۇيسۇندەر جەرىن ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا حۋندار باسىپ العانىن قىتاي دەرەكتەرى دالەلدەيتىنىن» جازعان). وسىلايشا ءىV عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادا ءجۇرجان مەملەكەتى (قىتايشا «جۋجان») پايدا بولدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلەۋشىلەرى قازىرگى شىڭجان ايماعىندا عانا ءوز بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى جانە سولتۇستىك قىتاي بيلىگىن دە قولدارىنا الدى. ولاردىڭ باستى اسكەري كۇشى تابىن تايپاسى بولعان (قىتايشا «تابگاچي» نەمەسە «توبا»).

ءجۇرجاندار (جۋجان)  ىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا (367 جىلى) سول شىعىس ايماقتى دا جاۋلاي باستادى. وسى تۇستا «توبا مەن جۋجاندار سوعىسى» دەگەن اتاۋعا يە تاريحي وقيعالار ورىن الدى. جۋجانداردىڭ ارعى تەگى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيادان ەكەنىن ايتتىق. جۋجاندار وزدەرى مەن توبگاچ-توبا ديناستياسى ءبىر حالىق ەكەنىن مويىندايتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەن. ياعني، جۋجان مەن توبگاچ-توبا بيلەۋشىلەرى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستياعا جاتاتىندىقتان، ءوزارا تۋىستىعىن مويىنداعان. قازىرگى تابىن تايپاسىنىڭ قوڭىر رۋى سول ۇيسۇندىك «قوڭىر» (حۋنمو) ديناستياسىنان قالىپتاسقان. وسى سەبەپتەن «توبگاچ-توبا» دەگەندەر تابىن تايپاسى، ال باسقارۋشىلارى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيا دەگەنىمىز ورىندى.

رەسەيلىكتەر توبگاچتار مەن جۋجاندار سيانبي حالقىنان، ياعني ماڭعول تىلدىلەر دەپ بۇرمالادى. قىتايلىق «ليانشۋ» دەرەگى مەن «نانشي» دەرەگى جۋجاندار حۋندارعا تۋىس تايپا دەيدى، ال «ۆەيشۋ» دەرەگى «جۋجاندار سۋنشۋ تايپاسى» دەپ كورسەتەدى. قىتاي جازبالارى حۋنداردى «سيۋننۋ» دەپ تە اتاعان، «سيۋننۋ» مەن «سۋنشۋ» ۇقساس دىبىستالاتىنى كورىنىپ تۇر. ياعني، ءۇشىنشى دەرەك الدىڭعى ەكەۋىن راستايدى. رەسەي عالىمدارى وسى «سۋنشۋ» اتاۋىن «سيانبي» دەپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى «جۋجاندار – سيانبيلىك تايپا» دەدى. سوسىن جۋجانداردىڭ توبا-تابگاچتارعا تۋىستىعى جايلى دەرەكتى پايدالانىپ، «توبا-تابگاچتار دا سيانبيلەر» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا ءۇش دەرەكتىڭ ەكەۋى «جۋجاندار – حۋندارعا تۋىس تايپا» دەيدى، دەمەك، ءۇشىنشى دەرەكتى دە سولاي تۇسىنۋگە بولادى. سوندا جۋجاندار دا، توبعاچ-توبالار دا – تۇركىتىلدىلەر. جۋجان بيلەۋشىلەرىنىڭ ارعى تەگى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان بولسا، انالارى اسىلۇياڭ (سيليۋان) تايپاسىنان. وسى سەبەپتەن ولار «ءسۇربور-اس» دەپ اتالعان دەپ بىلەمىز.

جۋجان-گۋنن زامانىندا حۇڭزاق حالقىنىڭ ابار تايپاسى كاۆكازعا ورنىقتى (قازىرگى اۆار ۇلتى سولاردان قالىپتاستى). ماڭعىستاۋلىق ماڭعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى زاكاۆكازەگە سول زاماندا باردى، ولاردىڭ ەكىنشى ۇلكەن بولىگى قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن مەكەندەدى. شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى سول جۋجاندار زامانىندا ماڭعىستاۋدان بارعان ماڭعى تايپاسى بولاتىن (شىڭعىسحان زامانىندا ماڭعىل تايپاسىندا تايدجۋت رۋى بولدى، ال ول ادايجۇرت اتاۋىنىڭ قىتايشا جازباعا تۇسكەن نۇسقاسى بولاتىن). جۋجان-گۋنندەردىڭ كاۆكازداعى اسكەرى ابار مەن ماڭعى تايپالارى، قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنداعى اسكەرى ماڭعى مەن جەرگىلىكتى تەلە (دەلە) تايپاسى بولعانىن تاريحي جازبالار راستايدى.

سيانبي-قيداندار وزدەرىن باعىندىرىپ بيلەگەن ءجۇرجان-جۋجانداردى «مانجۋر» دەگەندىكتەن، ولاردىڭ ايماعى كەيىن مانجۋريا دەپ اتالىپ كەتتى («مان» – ماڭعى، ال «جۋر» – ءجۇرجان). قيداندار – ەجەلگى سيانبيلەردىڭ ءوزى، ال سيانبيلەر ەجەلگى قىتايلىق سيا ەلىنىڭ سولتۇستىككە كەتىپ ونداعى حۋ تايپاسىمەن ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان (حۋ تايپاسى جاپون مەن كورەيلەردىڭ ارعى تەگى). ياعني سيانبيلەر قىتاي مەن حۋ حالقى ارالاسۋىمەن پايدا بولعان، وسى سەبەپتەن حۇڭ تىلىندە ولار «حۋدان» دەپ تە اتالدى (ماعىناسى – حۋ حالقىنان). وسى «حۋدان» اتاۋى تاريحقا قىتاي جازبالارى ىقپالىمەن «حيدان» بولىپ ەنگەن. ال جۋجان-مانجۋرلار بولسا قيدان-سيانبيلەردى، وزدەرىنە بوتەن بولعاندىقتان، «حالىق» دەپ اتاعان ءتارىزدى. سوندىقتان سيانبي-قيداندار كەيىن «حالحا» دەپ اتالىپ كەتكەن (قازىرگى ماڭعولدار سول حالحالار ەكەنى، ماڭعول مەن جاپون، كورەي تىلدەرى ءوزارا تۋىس ەكەنىدە اقيقات).

قول استىنداعى قيدان-حالحالار ىقپالىمەن مانجۋرلار «جۋجاندىق» تۇركىلىك ءتىلىن جوعالتتى. الايدا، ولاردا قازاقى بەلگىلەر ءالى دە بار دەسەدى. كەيىنگى ءىح-ءحى عاسىرلاردا قيدان مەملەكەتىن بيلەگەن سول مانجۋر-جۋجاندىق ديناستيا. ولاردى قىتاي دەرەگى «سياو» دەپ كورسەتەدى، دۇرىسى – «اسۇيا» (اسىلۇيا اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى). ال ءحVى عاسىردا قىتايدى باسىپ الىپ، مانجۋر-تسين يمپەرياسىن ورناتقان رۋ «جۋرجەن» دەپ اتالعان. ولاردىڭ اسكەرى قيدان-حالحالار بولدى، قازىر ماڭعول ساناتىنداعى سول حالحالار ماڭعولياعا ءحVى عاسىردا عانا كەلىپ ورنىقتى. وعان دەيىن بۇل ايماقتى تەك قازاق تايپالارى يەلەندى. وسى دەرەكتەر جۋجانداردىڭ دۇرىس اتاۋى «ءجۇرجان» ەكەنىن، شىڭعىسحان زامانىنداعى «ماڭعىل» تايپاسى كاسپيدەن بارعان «ماڭعى» تايپاسى ەكەنىن دالەلدەيدى (تايدجۋت رۋى – ادايجۇرت، ياعني اداي رۋى). شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى مەن قازىرگى حالحا-ماڭعولداردىڭ ەش تۋىستىق بايلانىسى جوق. دەسە دە، ولاردى بيلەگەن توپتار ءوزارا تۋىس جانە جۋرجاندىق اسىلۇيانىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. قىتاي دەرەگى قيدانداردىڭ سولتۇستىگىندە تاتاب (تاتار) تايپاسى وتىرعانىن ايتادى. ولاردىڭ سولتۇستىك شىعىسقا بارعاندارى ساحا (ياكۋت-جاحۇت) حالقىن قالىپتاستىردى، قالعانى – شىڭعىسحان زامانىنداعى تاتار تايپاسى.

قىتاي شەكاراسىنداعى وڭتۇستىك حۇڭدارى (وردوس حۋنندارى) قىتاي جازبالارى «يۋيۆەن»، «حەسسي»، «ليان» دەگەن اتاۋلارمەن كەزدەسەتىن كىشىگىرىم مەملەكەتتەر ورناتقان. بىراق ول مەملەكەتتەردى جۋجاندار زامانىندا قىتاي يمپەرياسى جويىپ جىبەردى. قىتاي جازبالارى حۇڭداردى «سيۋننۋ» دەپ تە كورسەتەدى، ماعىناسى «جابايى» دەگەنگە سايادى. وسى «سيۋننۋ» اتاۋى كەيىن قىتايشا «ناي» دەپ تە وقىلعانىن فرانسۋز عالىمى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى. قىتايشا «ناي» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ءسۇت»، ءسۇتتى تاعامدار وندىرەتىن سيۋننۋ-حۇڭداردى قىتايلاردىڭ «ءسۇت ەلى» ماعىناسىدا «ناي» دەپ اتاپ كەتۋى زاڭدىلىق. وسى دەرەك قىتايلار IV عاسىردان كەيىن وڭتۇستىك حۇڭدارىن «ناي» دەپ اتاي باستاعانىن بايقاتادى. سول ناي-حۇڭداردىڭ كەي توپتارى قىتاي قىسىمىنان باتىسقا كەتكەن. ولاردى اسىلۇيا توبى باستاپ ءجۇردى، ويتكەنى حۇڭدار تەك اسىلۇيا ديناستياسىن «بيلەۋشى» دەپ تانىعان.

قىتاي دەرەكتەرىندە جۋجاندار اسكەر رەتىندە قولدانعان تەلە-تەلەگۋت تايپاسى بۇلىك شىعارىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرعانى تۋرالى مالىمەت بار. شىندىعىندا، سول بۇلىكتى باستاعان وڭتۇستىكتەن بارىپ تەلە-تەلەۋتتەردى ءوز بيلىگىنە كوندىرگەن ناي-حۇڭدار ءتارىزدى. سەبەبى، «حۋن دەرجاۆاسى» دەلىنەتىن يۋەۆان مەملەكەتى سول كەزدە سول ايماقتا پايدا بولدى. ونىڭ الدىندا قىتاي شەكاراسىندا بولعان حۇڭ مەملەكەتى دە يۋيۆەن دەپ اتالدى. ەكەۋى ءوزارا ۇقساس اتاۋ جانە ەكەۋىن دە ورناتقان حۇڭدار ەكەنىن قىتاي دەرەگى دالەلدەيدى. سول يۋەۆان مەملەكەتىنىڭ ايماعىنا قازىرگى الماتى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ جەرى كىرەتىنىن قىتاي دەرەكتەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس (قازىر نايمان تايپاسى مەكەندەيتىن ايماقتار). دەمەك، قىتاي شەكاراسىنداعى يۋيۆەن مەملەكەتى جويىلعاندا ناي-حۇڭدار سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەن، ولار سول جەردەگى تەلەۋت تايپاسىمەن وداقتاسىپ، يۋەۆان دەرجاۆاسىن ورناتقان (نايمان قۇرامىنداعى تولەگەتاي سول تەلەۋتتەر ەكەنى تۇسىنىكتى). ارتىنان اتالعان مەملەكەتتىڭ سولتۇستىك ايماعى جۋجاندارعا باعىندى، ال وڭتۇستىك ايماعىن ەفتاليتتەر باسىپ الدى. دەگەنمەن، ناي-حۇڭدار سول ايماققا ورنىعىپ، ولاردى اسىلۇيالىق توپ باسقارىپ، بيلەدى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن بولادى. ولاردىڭ سولتۇستىكتەگى وزەن بويىن مەكەندەگەندەرى ناي وزەنىنىڭ اتاۋىن قالىپتاستىردى. ولارعا كەيىن ماڭعى تايپاسىنىڭ كەي رۋلارى ەنگەندىكتەن بولار، ناي اتاۋى «نايماڭ»، ياعني «نايمان» بولىپ وزگەردى (نايماندارداعى كوكجارلى، ماتاي، بازارحان، قاراشا، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى مەن ماڭعىلىق ادايلاردىڭ جارى، ماتاي، بازار، قاراش، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى تۋىس دەۋگە نەگىز بار). كەيىن، ءحىىى عاسىردا ولار قازىرگى ماڭعوليادا جەكە نايمان حاندىعىن ورناتتى (نايماندار قۇرامىنداعى اسان رۋى مەن اقنايمان رۋى سول اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن). دەمەك نايمان تايپاسى حۇڭ حالقىنىڭ ءى عاسىردا قىتاي شەكاراسىندا قالعان بولىگىنىڭ ءVى عاسىردا قازىرگى ماڭعوليا مەن قازاقستان اۋماعىنا كوشىپ كەلۋىمەن قالىپتاستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن ديناستيا كەيىنىرەك «شيۆەي» دەپ اتالدى. اۋەلگى اتاۋلارى «ءسۇربوراس» ەكەنىن ايتتىق. ءسۇربورى (سيۋيبۋ) – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى (قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس، ياعني «كوك» پەن «سۇر» ءسوزى قاتار قولدانىلادى). جۋجان اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى، دۇرىسىندا ونىڭ اتاۋى – ءجۇرجان، بيلەۋشى ديناستيا – «ءسۇربوراس». «ءسۇربور» اتاۋى پارسى-گرەك جازبالارىندا «ساۆير» دەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان جۋجاندار زاكاۆكازەدە ورناتقان مەملەكەت تاريحقا ساۆير بولىپ ەندى. ول زاماندا كاسپي تەڭىزى «جۋرجان» دەپ اتالسا، كاۆكازداعى ساۆير مەملەكەتىنىڭ حالقى كەيىن «جۋرجان» دەگەن حريستيان ءدىندى ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال-ماسۋدي جازباسى ايعاقتايدى.

ۇيسۇندەر – ەجەلگى تاۋلىق ءجۇندى حالقىنان، جۇندىلەردىڭ تاڭباسى تاۋدىڭ تازقارا قۇسى بولعان. ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنىنا جۋجان يمپەرياسىن ورناتقاندار دا ۇيسۇندىك ديناستيانىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن ايتتىق. سول سەبەپتەن ءسىيبوراس ديناستياسىنىڭ تاڭباسى تازقارا بولىپ ساقتالدى. كەيىنگى تۇركى اشيندەرمەن بولعان بيلىككە تالاس ءسۇربوراس اتاۋىن «ءشيبوراش» ەتتى. ونى قىتاي جازبالارى «شيۆەي» دەپ كورسەتەدى. «شىڭعىسحان اۋلەتى – ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى» دەلىنەدى، كەيىنگى مانجۋرلىق جۇرجەن بيلەۋشىلەرى دە وزدەرىن ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى رەتىندە تانيدى. شىڭعىسحان اۋلەتى جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» (قىتايشا «بودجيگين») دەپ وزگەرتۋگە قول جەتكىزدى. ال ولاردىڭ مۇسىلماندىققا وتكەن ورتا ازيالىق تۋىستارى قارا تايپالارمەن قۇدالاسىپ، قاراپايىم قازاق تايپاسىنا اينالدى. ولار جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن «شاپىراش» دەپ وزگەرتكەن. ياعني شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ارعى تەگى شىڭعىسحاننىڭ بورىجىگىڭ رۋىمەن تۋىس، ەكەۋىنىڭ ارعى تەگى جۋجان يمپەرياسىن بيلەگەن ءشيبوراش-ءسۇربوراس ديناستياسىنا بارىپ تىرەلەدى.

 

ەفتاليتى پاتشالىعى. IV عاسىر سوڭىندا جۋجان قاعاناتى يەلىگىندە قازىرگى قازاق دالاسى مەن ماڭعوليا ايماعى قالدى. وڭتۇستىك قازاقستان، ورتا ازيا، شىڭجان، اۋعانستان ايماقتارىن بۇگىنگى تۇركىمەنستان جەرىنەن كەلگەن ەفتاليت اسكەرى باسىپ الدى. ال باتىس ايماقتا دەربەس گۋنن يمپەرياسى پايدا بولدى (زاكاۆكازەدەگى جۋجان-ءجۇرجاندار كەيىن دەربەس ساۆير يمپەرياسىن ورناتتى). ەفتاليت ەلىن كەيدە "اق گۋنندەر" دەپ تە اتايدى. قازىرگى تۇركىمەنستاندا ءى عاسىردا «حۋن» تايپاسى بولعانىن قىتاي دەرەگى ناقتىلايدى. لەۆ گۋميلەۆ: «ولار حۋن بولۋى مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن حيونيدتەر بولار» دەپ بۇرمالاپ جىبەردى. الايدا، حۋنداردى جاقسى بىلەتىن قىتاي قاتەلەسە قويماس، ياعني حۋن يمپەرياسى جويىلعاندا حۇڭداردىڭ ءبىر توبى سول ايماققا بارىپ ورنىققان.

ەفتاليتتەر ساقتاردىڭ يازىگي تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتان شىقتى، ال يازىگي – گرەك ءتىلى بۇرمالاعان ۇزىكۇي تايپاسى. كەيىن ۇزىك اتاۋى قىسقارىپ «ءۇز» بولعان، ال بيلەۋشى تايپا «اق-ءۇز» دەپ اتالعان. اراب ءارىپتى جازبالارداعى «اق-ءۇز» اتاۋىن «وق-ءۇز» دەپ تاريحقا بۇرمالاپ ەنگىزگەن – رەسەي يمپەرياسى. ولاردى ءبىز ءۇز (وعىز) ەلى دەيمىز، تۇركىمەندەر – سولاردىڭ ۇرپاقتارى. ءۇز ەلى (ەفتاليت) كەلىپ باسىپ العان ايماق – ەجەلگى ءۇيسۇن جەرى، ولارعا وتىرىقشى ۇيسۇندەر عانا باعىندى. ال قىتاي تاريحشىلارى ۇيسۇندەر بي-كوسەمدەرىن «بەك» دەپ اتايتىنىن جازعان. ۇيسۇندەر سول ادەتىمەن وزدەرىن بيلەپ باستاعان ءۇز تايپاسى ادامدارىن «ءۇز-بەك» دەپ اتاپ كەتكەنىن، كەيىن وسى اتاۋ ورتا ازيانىڭ بارشا وتىرىقشىلارىنا ورتاق اتاۋ بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ۇزبەك ۇلتى قۇرامىندا سانالاتىن 92 رۋدىڭ قاتارىندا ءۇز رۋىدا كورسەتىلگەن، ال ءۇيسۇن (ۋيشۋن) تايپاسى ۇزبەك ۇلتىنىڭ نەگىزى (فۋندامەنتى) ەكەنىن عالىمدار مويىندايدى. ءۇز ءتىلى (وعىز) مەن ءۇيسۇن ءتىلى ارالاسىپ، ۇزبەك ءتىلى پايدا بولدى. ۇزبەك ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى وسىلايشا V عاسىردان باستالدى.

تۇركىمەندەردى تانىتاتىن ءبىر ەرەكشەلىك – الاباي ءيتى، تۇركىمەن ۇلتى قالىپتاسپاي تۇرىپ ونداي يت بولعان. وسىنداي «ەپتى الىپ ءيتى» بار ءۇز (وعىز) ەلىن كورشىلەرى «ەپتىالپيت ەلى» دەپ اتاعان، وسى اتاۋدى وزگەتىلدى جازبالار «ەفتاليت» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن دەپ تۇجىرىمدايمىز. ال ولاردىڭ بيلەۋشىلەرى – «اق گۋنندەر»، ياعني حۋندىق بيلەۋشى ديناستيا, دالىرەك ايتساق، اسىلۇيا ديناستياسى.

 

زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى. رەسەي ساۆير مەملەكەتى سولتۇستىك كاۆكازدا بولدى دەپ بۇرمالادى. الايدا، ونىڭ ورنى زاكاۆكازەدە بولعانىن تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرا قاراساق، انىق اڭعارامىز. ساۆير مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادام ەكەنى دە انىق بايقالادى. ال گۋنندار زاكاۆكازەنى IV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاۋلاپ العانى بەلگىلى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءوز زامانىندا يران مەن ۆيزانتيانى تىتىرەتكەن ايبىندى يمپەريا بولدى، ونىڭ اسكەري كۇشىن ابار، ءسۇربور (ساۆير), ماڭعى (اداي رۋىدا بار) تايپالارى قۇراعان (ابار تايپاسى ءوزىن حۋنزاح حالقىنان دەپ تانىدى، ال ءسۇربورى مەن ماڭعى تايپالارى شەتتەگى ماڭعىستاۋ جارتى ارالىنان شىققاندىقتان وزدەرىن حۋنزاح حالقىنان دەپ ساناماعان).

بۇلاق (بولاح) پاتشا ولگەن سوڭ ورنىنا جەسىرى بورىقىز (بواريكس) وتىردى. سول كەزدەن باستاپ ساۆير بيلەۋشىلەرى ۆيزانتيالىق حريستياندىققا وتە باستادى. ونىڭ ورنىن باسقان جىلىكتى (زيليگدا) پاتشا دا، ودان سوڭ بيلەگەن مۇراگەر (مۋاگەر) پاتشا دا ۆيزانتيامەن تىعىز وداقتاس بولعانى جانە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانى راس. ساۆير يمپەرياسىن اسىلۇيا ديناستياسىنا جاتاتىن ءسىيبوراس ديناستياسى بيلەدى، حالقى جۋرجان دەپ اتالدى. ۆيزانتيالىق شىركەۋ تىلىمەن حريستياندىق قابىلداعان سول جۋرجاندار ح عاسىردا كىشى كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان حريستيان ءدىندى جۋرزان دەگەن ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازادى. جۋرزان اتاۋى كەيىن گۋرزان، سوسىن گرۋزين بولىپ ورنىقتى. وسىلايشا زاكاۆكازەدە ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان جۋرجاندار ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى قابىلداۋ ارقىلى گرۋزين ۇلتىن قالىپتاستىردى.

گرۋزين ءتىلىنىڭ 18 ديالەكتىگە ءبولىنۋى ولاردىڭ قۇرامىنا كوپتەگەن كاۆكازدىق ەتنوستار ەنگەنىن ايعاقتايدى. الايدا، ۇلتتىڭ نەگىزىن سالعان تۇركىلىك ءجۇرجان-جۋجاندار بولعان. ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى جۋرجان-گرۋزيندەر ءتىلىن مۇلدە وزگەرتتى دەۋگە بولادى. دەسە دە، گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى قازاقىلىعىن ساقتاعان. «مەن، سەن، سەنىڭ، قالا، وشاق، ادام، نازىك، بار، تاپال، قارىپ، ساقتاۋشى، كوشە، شيشا، شالبار، ساعات، پەردە، ەلتىرى، زەرە، سىپىرعى، سۋرەت، شابىس، داربازا، ەستىمەۋ، سۇراۋ-ءبىلىس، كەشە، ساپارجۇگى، قاعاز، شانىشقىلى، بولدى، تالقان، قولى، شوشۋ، اقشام، بابام، ساتىلى، ايران، باق، سامارادان، ۇشقىر، شوشقا ەتى، ءشالى (ورامال)" دەگەن قازاق سوزدەرى گرۋزينشە دە وتە ۇقساس ايتىلادى. گرۋزين تىلىندەگى كوپتەگەن قازاقى سوزدەر مەن گرۋزيندەردىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابىنىڭ قازاقى دومبرانىڭ تاپ ءوزى ەكەنى ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. گرۋزيانى يمپەريا ەتكەن اتاقتى داۆيد سترويتەل پاتشا اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ وكىلى. ونىڭ دۇرىس تەگى – «داۆيد ءاستارتولى» ء(استارتولى – «اس ۇرپاعى» دەگەن ماعىنادا، ول تاريحقا «سترويتەل» بولىپ بۇرمالانىپ ەنگەن).

 

قوسىمشا: 

ا) اتيللا ساقتاردىڭ سيراق تايپاسىن باعىندىرعان سوڭ، ولارعا كوسەم ەتىپ اسىلۇيا ادامدارىن تاعايىندادى. وسى سەبەپتى سيراق تايپاسى «سيراق-اس» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. سول سيراقاس تايپاسى ۇرپاعى قازىرگى شەركەش تايپاسى بولۋى مۇمكىن (سيراقاس-شەركاس-شەركەش دەگەن وزگەرىستەرمەن قالىپتاسقان ءتارىزدى).

ب) «نايمان – سەگىز تايپالى قيداندار» دەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ بولجامى قاتە، ويتكەنى قيداندار ۇرپاعى كازىرگى حالحا-ماڭعولدار. نايماندار – قىتايلار IV عاسىردان كەيىن «ناي» دەپ اتاپ كەتكەن وڭتۇستىك حۇڭدارى, ولاردىڭ كوبى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. قىتاي قىسىمىنان باتىسقا اۋعان ناي-حۇڭدار ءوز مەملەكەتىن ورناتقان. كەيىن ماڭعى تايپاسىمەن وداقتاس بولىپ، «ناي» اتاۋى «نايماڭ» بولىپ وزگەردى. ال ولاردىڭ وداقتاس اسكەرى بولعان تەلە-تەلەۋت حالقى نايمانداردىڭ ءۇش تارماعىنىڭ ءبىرى «تولەگەتاي» بولىپ ساقتالدى (تەلە-تەلەۋت حالقى ءى عاسىرداعى ديلين حالقىنىڭ ناق ءوزى بولىپ تابىلادى).

ۆ) تابگاچي-توبا تايپاسىنىڭ سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەندەرى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. ولاردىڭ ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيالىق بولىگىندە قالعان توبى قازاقتىڭ تابىن تايپاسى بولىپ ساقتالدى. حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسىنىڭ ءبىر تارماعى تابىن قۇرامىنا قوڭىر رۋى بولىپ ءسىڭدى. تابگاچي-توبالاردىڭ «تۋفا» دەپ كورسەتىلەتىن رۋى كەيىن تۋۆا ۇلتىن قالىپتاستىردى. سىبىرگە بارعان تابىندار باشقىر ۇلتى قۇرامىندا قالدى، ولاردى «ءۇيسۇن» دەپ تە اتايدى. ياعني، وسى فاكت تابىن ەجەلگى ءجۇندى-ءۇيسۇن حالقىنان ەكەنىن ايعاقتايدى.

گ) شىڭجاندا اۋەلگى كىشىگىرىم ءۇيسۇن كنيازدىگىن ورناتقان وشاق-يۋەچجي تايپاسى كەيىن قازاقتىڭ وشاقتى تايپاسى بولىپ ساقتالدى. ال حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسى – وشاقتى تايپاسىنىڭ ءتورت رۋىنىڭ ءبىرى قوڭىر رۋى.

د) ورىس-گرۋزين سوزدىگى: يا – مە، تى – شەن، تۆوي – شەني، يز – دان، گورود – كالاك، سەميا – ودجاح، چەلوۆەك – اداميان، نيزكي – دابالي، نەجنىي – نازي، بەدنىي – گاريبي، ەست – ۆار، ۆودكا – اراك، ۋحوديت – كەتيلي، كامەرا حرانەنيە – ساكاني، ۋليتسا – كۋچا، ستەكلو – شۋشا، بريۋكي – شارۆال، كوجا – پەتري، پلاتا – كيريس، رۋچكا – كالام، ساحار – شاكار، (قۋىرداق) – كحاۋرما، رىنوك – بازار، چاسى – ساات، شتورى – پاردە، تمين – دزيرا، بريتۆا – ساپارسي، كارتينا – سۋراتيا، زال – دارباز، رابوتا – مۋشابس، پلوحو سلىشنو – يسميس، رازگوۆور – ساۋبريس، ۆچەرا – گۋشين، باگاجنيك – سابارگۋلي، بۋماگا – كاگالدي، ۆيلكا – چانگالي، كونەتس – بولو، رەپا – تالگاني، رۋكا – حەلي، ستراح – شيشي، ۋجين – ۆاحشامي، موي دەد – بابۋاچەم، ەتاج – سارتۋلزە، سمەتانا – اراجان، ساد – باگي، يا يز موسكۆى – مە ۆار موسكوۆيدان، يز سامارى – ساماريدان، سكورىي – چكاري، ۆەتچينا – شاشحي، پلاتوك - شاللي. (ورىس-گرۋزين ءتىلاشارى / ۆاحتانگاشۆيلي ە.ا)

 

ەۋرازيانى بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

 

تۇركى قاعاناتى، اۆار قاعاناتى،

ون اق ءتۇتىن-باتىس تۇركى قاعاناتى

 

7)      تۇركى قاعاناتى. ورحوندا قالعان حۇڭداردى IV عاسىردا بيلەگەن رۋ قىتاي جازباسىندا «تۋگە»، «اسيان-شە» دەگەن ەكى اتاۋمەن كەزدەسەدى. ولاردىڭ دۇرىس اتاۋى «تورگى اسۇياڭ-شى»، ياعني اسىلۇيا تايپاسىنىڭ تورگى دەگەن رۋى. سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن ۇيسۇندىك حۋنمو-توبا (تابىن) ديناستياسى V عاسىردا ورحون حۇڭدارىن باسىپ الدى، بيلىكتەن ايرىلعان «تورگى اسۇياڭ-شى» (تۋگە اسيان-شە) رۋى التاي تاۋىنا بارىپ ورنىقتى. ولاردىڭ «حۋن حانزاداسى ۇرپاقتارى» ەكەنى جانە تاريحقا «تيۋركي اشينا» بولىپ ەنگەنى بەلگىلى. وسى تورگى اسۇياڭ-شى رۋى ايەلدى تەك ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان الۋدى ءداستۇر ەتكەن، ياعني تورگى اسۇياڭ-شى (تيۋركي اشينا) رۋى انالارى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزدارى بولعان. سۇربورىلىك بولعاندىقتان ولاردى «ءبورى قىز» دەپ تە اتاعان. وسىنى دۇرىس تۇسىنبەۋدەن «تيۋركي اشينلاردى ءبورى قانشىق ەمىزىپ وسىرگەن» دەگەن قيسىنسىز اڭىز قالدى. وسىعان ۇقساس جاعداي: زاكاۆكازەدەگى ساۆير يمپەرياسىن بولاح (بۇلاق) پاتشانىڭ جەسىرى بواريكس حانىم بيلەگەنى بەلگىلى. عالىمدار بواريكس ەسىمى دۇرىسىندا بورىقىز ەكەنىن ءبىراۋىزدان ماقۇلداعانى ءمالىم، ياعني ول ءسۇربورى تايپاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان «ءبورى قىز» دەپ اتالعان (كۇيەۋى بولاح اتتيلانىڭ تۋىسى، ياعني ول اسىلۇيا تايپاسى ادامى).

تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋىنىڭ ناعاشىلارى ءسۇربورى تايپاسى بولعاندىقتان، جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن «ءسۇربوراس» ديناستياسىمەن جاقىنداسا الدى  (تيۋركي اشينالار جۋجاندارعا تەمىر ءوندىرىپ بەرگەن، ياعني جۋجانداردىڭ قامقورلىعىندا بولعان). بۇل جاعداي تيۋركي اشينالار بيلىكتى ءسۇربوراس توبىنان تارتىپ العانشا جالعاستى. اۋەلى ءسۇربوراس ديناستياسىمەن جاقىن بولعان «تورگى اسۇيا» (تيۋركي اشينا) توبى كەيىن بيلىكتى تارتىپ الىپ، جۋجان يمپەرياسى ورنىنا VI عاسىردا تورگى قاعاناتىن ورناتتى (تۇركى قاعاناتى). وسىلايشا، اسىلۇيانىڭ «تورگى اسۇياڭ-شى» (قىتايشا – تۋگە اسيان-شە) رۋى تاريحقا «تۇركى قاعاناتىن ورناتقان تيۋركي اشينا ديناستياسى» بولىپ ەندى.

تۇركى (تورگى) قاعاناتى زامانىندا قازىرگى قازاقستانداعى حۇڭزاق حالقى «حازاق» دەپ اتالاتىن، ياعني قازاق حالقى ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعان. الدىڭعى ماقالالاردا ارعىن، كەرەي، وشاق، ۋاق، قاڭلى، البان، سىبان (سۋان), جاپپاس، قوڭىرات، ماڭعى (اداي), تازجۇرەك (تاز), تانا تايپالارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن ايتتىق، ال قىتاي شەكاراسىندا قالعان «وڭتۇستىك قۇڭدارى» ءىV عاسىردان كەيىن «ناي» (قىتايشا «ءسۇت ەلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەپ اتالىپ كەتتى. ولاردىڭ قىتايلانۋدان امان قالىپ، ءVى عاسىردا سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەنى قازاق حالقى قۇرامىنا نايماڭ (نايمان) اتاۋىمەن جەكە تايپا بولىپ كىردى (قۇرامىنا ماڭعى رۋلارى دا كىرىگىپ كەتكەندىكتەن، «ناي» اتاۋى نايمان بولىپ وزگەردى). اتالعان تايپالار ءVىى عاسىردا وزدەرىن قازاق دەپ تانىپ ۇلگەرگەن (قىتاي جازباسى ءVىى عاسىردا قاشقار ايماعىندا «حاسا» دەگەن حالىق بولعانىن دالەلدەيدى، قىتاي بەرتىنگە دەيىن قازاقتى «حاسا» دەپ اتاعانى داۋسىز. وسى دەرەك قازاق حالقىنىڭ سول ءجۇز جىلدىقتاعى شىعىس شەكاراسى قاشقار ايماعى بولعانىن اڭعارتادى). الايدا، بيلەۋشى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) رۋى تاۋلى التايدان كەلگەندىكتەن ءارى حان اۋلەتىنەن بولعاندىقتان، اۋەلدە وزدەرىن «قازاق» دەپ اتاي قويماعان. بيلەۋشى سول رۋ بولعاندىقتان مەملەكەت تورگى (تيۋركي) قاعاناتى دەپ اتالىپ، مەملەكەت حالقىنىڭ «قازاق» دەگەن ءوز اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. ءۇندىستان ايماعىنا جەتكەن تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى اراب ءارىپتى جازبالاردا «حالاج» نەمەسە «حيلج» دەپ كورسەتىلگەن (ولاردىڭ جەكە رۋ-تايپانىڭ اتاۋى ەمەستىگى، كەرىسىنشە، بارلىق رۋ-تايپا جاۋىنگەرلەرىنە ورتاق اتاۋ ەكەنى دالەلدەنگەن). وسى ەكى اتاۋ مەن «قازاق» اتاۋى ارابشادا ۇقساس جازىلاتىنى تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاق حالقى ەكەنىن ايعاقتايدى («قازاق» اتاۋىن بىلمەيتىن زەرتتەۋشىلەر ولاردى «حيلج» نەمەسە «حالاج» دەپ ءتۇسىنىپ، تاريحقا سولاي ەنگىزگەن).

حذح (حازاح)      حلج (حالاج)

تۇركى قاعاناتى باتىستاعى بيلىگىن قارا تەڭىزگە دەيىن جايدى، ول ايماقتاعى اسكەري كۇشى بۇلعار تايپاسى بولدى. تۇركى قاعاناتى ورتا ازيانى بيلەگەن ەفتاليت-ءۇز پاتشالىعىن جويىپ، يرانعا دەيىنگى ايماقتى دا باعىندىردى. سول قىسىمنان قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنداعى ءۇز (وعىز) حالقىنىڭ حازار تايپاسى ءVى عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋىپ كەتكەن (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە بولعانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى، ال 562 جىلى حازارلاردىڭ زاكاۆكازەگە انىق ورنىققانىن عالىمدار دا مويىندايدى). وسىلايشا تيۋركي اشينا, ناقتىراق ايتساق تورگى اسۇيا ديناستياسى ورناتقان اتاقتى تۇركى قاعاناتىن ورناتقاندار اسىلۇيانىڭ تورگى دەگەن رۋى بولىپ تابىلادى.

8) ەۋروپاداعى اۆار قاعاناتى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءVى عاسىردا يران-ۆيزانتيا وداعىنان جەڭىلىپ، جويىلدى. وسى سوعىستا يراننىڭ اسكەري كۇشى حازار تايپاسى بولعان (حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە ورنىققانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى راستايدى). ساۆير مەملەكەتى حالقى – جۋرجاندار بۇل كەزدە ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى ۇستاناتىن. ساۆير مەملەكەتى جويىلعاندا ونىڭ حالقىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەندەرى كەيىن جۋرجان (گۋرجان-گرۋزين) حالقىن قالىپتاستىردى. ولاردى ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەپ قالدى، گرۋزيننىڭ اتاقتى پاتشاسى داۆيد ءاستارتولى (داۆيد سترويتەل) – سول ديناستيا وكىلى (گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى مەن جالعاۋلارى قازاق تىلىنە ۇقسايتىندىعى جانە گرۋزين ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابى مەن دومبىرا بىردەي ەكەنى سوزىمىزگە كۋا. الايدا، ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى مەن قۇرامىنا ەنگەن وزگە ەتنوستار جۋرجان-گرۋزين ءتىلىن قاتتى وزگەرتكەن).

اراپ تاريحشىسى يبن ءال اسير جازباسىندا «XIII عاسىردا گۋرجانداردى  (گرۋزيندەردى) بيلەگەن ايەل پاتشاعا ءوز ەلىنەن پاتشا اۋلەتىنەن بولاتىن لايىقتى كۇيەۋ تابىلماعانى، سول سەبەپتەن وزگە ەلدى بيلەگەن تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى ادامىن الدىرىپ ۇيلەنگەنى» كورسەتەتىلگەن. ال «سەلدجۋك» -اسىلجىك، ياعني اسىلۇيادان تارايتىن ديناستيا. وسى دەرەكتىڭ ءوزى جۋرجان (گۋرزان-گرۋزين) حالقى بيلەۋشى دەپ تەك اسىلۇيا ديناستياسى ادامىن مويىنداعانىن دالەلدەيدى. گرۋزين استاناسى تبيليسي ەلتاڭباسىندا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەن، ول – ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا.

ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن كاۆكازدا قالعاندارى (نەگىزىنەن، حۋنزاح حالقىنىڭ ابار تايپاسى) كەيىن وندا تاۋلىق سارير مەملەكەتىن ورناتتى. كوپ ۇزاماي سارير مەملەكەتى بيلىگىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسى تارتىپ العانىن اۆار حاندارى تۋىنداعى ءبورى بەينەسى دالەلدەيدى. الايدا اۆارلاردىڭ باتىس بولىگىنىڭ تاڭباسىندا بۇركىت بەينەلەنگەن (تازقارا كەيىن بۇركىت دەلىنىپ كەتكەن دەۋ ورىندى، ياعني، ول دا ءسۇربوراس-جۋجاندىق تاڭبا). داعىستاندىق اۆارلاردىڭ اتا قونىسىحۋنزاح دەپ اتالادى، وندا سارير مەملەكەتىنىڭ استاناسى حۋنزاح قالاشىعى ورنى ساقتالعان جانە حۋنزاح اتاۋىنىڭ اۆارشا ماعىناسى «حۋن جەرى» دەگەندى بىلدىرەدى.

اراب تاريحشىسى ءال ءماسۋديدىڭ: «ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر بولىگى – سىياۆۋردا» دەگەن دەرەگى ح عاسىردا تاۋداعى ارميان ەلى بيلىگىندە سىياۆۋردا-ءسۇربوراس ديناستياسى وتىرعانىن بايقاتادى.

ءسۇربوراس ديناستياسى قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىندە دە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالعانىن دەرەكتەر ايعاقتايدى. ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبى قىسقاشا «ءبورى» دەپ اتالىپ كەتكەن، كەيىن حريستيان-بولگارلار كوپشە تۇردە ولاردى «بيۋريكي» دەپ اتاعاندىقتان، «بورىك» بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. وسى اتاۋ ەۋروپالىق جازبالارعا «ۆارياگ» بولىپ ەنگەن، ال رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ زىميان ساياساتى «بورىك» اتاۋىن «ريۋريك» ەتىپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزدى («ب» ءارپىن «ر» ەتىپ وزگەرتتى، سول ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ تۇركىتىلدى قولجازباسىن «سلاۆيانداۋ» ارقىلى «سلوۆا و پولكە يگورەۆو» جازباسى پايدا بولعانىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كىتابىندا بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن بەرگەن).

رەسەي ەلتاڭباسىنداعى ەكى باستى بۇركىت ەمەس، ول ۇشكىر قۇيرىقتى تازقارا ەكەنىن حVII عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسى ەلتاڭباسىنان انىق كورىنەدى. (ورتاسىنداعى «سالت اتتىنىڭ نايزامەن ايداحاردى تۇيرەپ تۇرعان» بەينەسى، بورىك-ريۋريك اۋلەتى «ايداحارلى قىتايمەن الىسىپ وتكەن حۋن پاتشالارى ۇرپاعى ەكەنىن» دالەلدەيدى).  تازقارا بەينەسى جۋجاندىق ءسۇربوراس ديناستياسىنا تيەسىلى، رەسەي يمپەرياسىن ورناتقان ريۋريك-بورىك اۋلەتى سول ديناستيا ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.

دەمەك، اسىلۇيالىق ءسۇربوراس ديناستياسى ءوز بيلىگىن كىشى كاۆكازدىڭ جەتۋى قيىن تاۋلى ايماقتارىندا (گرۋزين مەن ارميان ەلىندە) جانە قىرىم جارتى ارالىندا عانا ساقتاپ قالدى (ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىندە). گرۋزين، ارميان جانە قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىن بيلەگەن ءسۇربوراس توپتارى ءوزارا بايلانىستا بولعانىن تاريحي دەرەكتەر انىق كورسەتەدى. وسى سۇربوراستىق «ۇشتىك وداق» ح عاسىردىڭ سوڭىندا اتاقتى حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن جانە تاۋداعى اۆارلاردىڭ سارير مەملەكەتىن جويدى، ياعني، باقتالاستارى تيۋركي اشينا توبى بيلەيتىن ءۇش مەملەكەتتى دە جويعان سول «ۇشتىك وداق» ەكەنىن كەيىن دالەلدەپ بەرەمىز.

 

تاز قارا (چەرنىي گريف)  گەرب روسسي XVII ۆ.                             

جويىلعان ساۆير مەملەكەتى حالقىنىڭ ۇلكەن توبى (نەگىزگى بولىگى ابار تايپاسى) ءVى عاسىردا ەۋروپا ايماعىنا قونىس اۋداردى. ولار قازىرگى دون-ۋكراينا دالالارىنان ورىن تاپپادى، ويتكەنى ول ايماق باقتالاستارى بيلەيتىن تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا ەنىپ قويعان بولاتىن (ۆيزانتياعا جورىق جاساعان بۇلعار اسكەرىنىڭ ءوز جەرىنە اۆارلار كەلگەنىن ەستىپ كەرى قايتقانى جازبا دەرەكتەردە ساقتالعان). ساۆير-اۆارلاردى باستاعان ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ بايان حانى ەۋروپادا اۆار قاعاناتىن (ورتالىعى ۆەنگريا ايماعى) ورناتتى. اۆار تايپاسى ول جاققا «حۋنزاح» دەگەن حالىقتىق اتاۋىن الىپ باردى، ۆەنرگياداعى «كيشكۋنزاك» پەن «نادكۋنزاك» اتاۋلارى سونىڭ دالەلى (ابار تايپاسى I-IV عاسىرلاردا تارباعاتايدا وتىرعان، حۇڭ مەن ساق قوسىلىپ «حۇڭزاق» حالقىنا اينالعان، IV عاسىردا كاۆكازعا كەتكەن، ال وتانىندا قالعان حۇڭزاق حالقى اتاۋى قىسقارىپ كەيىن حازاق بولدى).

ۆەنگرياداعى قازىرگى سومباتحەي قالاسى اۆار قاعاناتى زامانىندا «ساۆار» دەگەن ورتالىق قالا بولعانى، اۆار قاعاناتىن بيلەگەن ساۆير-ءسۇربوراس توبى ەكەنىنەن حابار بەرەدى. ياعني، ەۋروپادا VI-ءىح عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اۆار قاعاناتىن جۋجاندىق اسىلۇيا ۇرپاعى – ءسۇربوراس ديناستياسى بيلەگەن.

 

9) «ون اق ءتۇتىن» – باتىس تۇركى قاعاناتى. ءسۇربوراس ديناستياسى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعان. ولار ءVIى عاسىردا وڭتايلى ءساتتى پايدالانىپ تۇركى قاعاناتىن ەكىگە ىدىراتىپ، قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتى قايتا قولدارىنا الدى. وسىلايشا تاريحي جازبالاردا «ون اق ءتۇتىن» دەپ كەزدەسەتىن باتىس تۇركى قاعاناتى پايدا بولدى (اراپشا جازىلۋىنداعى ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ، «ون اق ءتۇتىن» اتاۋىن «ون وق بۋتۋن» دەپ بۇرمالاعان رەسەي). ال تيۋركي اشينا (تورگى اسۇيا) ديناستياسى تەك شىعىس تۇركى قاعاناتىندا جانە باتىستاعى بۇلعار دالاسىندا بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى تيۋركي اشينالار جاۋلارى ءسۇربوراس ديناستياسىن «ءشيبوراش» (شاكال گولودنىي) دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» (ۆولكوداۆ) دەپ اتاپ كەتتى. قازاقستان ايماعىنداعى بيلىكتەن ايرىلعان سول ءبورىشى-تيۋركي اشينالار (تورگى اسۇيا) ءVIى عاسىردا قازاق حالقىنىڭ وزدەرىن قولدايتىن بولىگىن ەرتىپ، باتىسقا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ بۇلعار دالاسىنا بارعاندارى ونداعى بيلىكتى قولدارىنا الىپ، نىعايتىپ، ول ايماقتا ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. ولارمەن بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ كورسەتىلسە (رەسەيلىكتەر بۇرمالاپ «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ اۋدارعان), ءحى عاسىرداعى تاريحي دەرەكتەردە «كاسوگ كوشپەندىلەر» دەپ جازىلعان، ال ءحىىى عاسىرداعى قىرىم جازبالارىندا ولاردى «كازاك» دەپ باياندايدى.

ءبورىشى-تۇركى اشينالاردىڭ زاكاۆكازەگە بارعاندارى ونداعى حازار تايپاسىن ءوز بيلىگىنە كوندىرىپ، ول ايماقتى يران-ۆيزانتيا وداعىنان تارتىپ الىپ، زاكاۆكازەدە حازار قاعاناتىن ورناتتى. ولارمەن ىلەسىپ بارعان قازاقتار ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى قىراتتى دالاعا ورنىقتى (كولحيدا جانە كۋرا-اراكس جازىقتارى). زاكاۆكازەدەگى قازىرگى قازاق قالاسى ءVIىى عاسىرداعى اسكەري بەكىنىس ەكەنىن اراب جازبالارى باياندايدى. ۆيزانتيا يمپەراتورى ءىح عاسىردا ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى ەلدى «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتتى، ال اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ح عاسىردا سول جەردىڭ حالقىن «كاشاك» دەپ جازدى. وسى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارىپ ورنىعىپ، وندا كەم دەگەندە ءحىV عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن، سوسىن دون ء(دوڭ) ايماعىن مەكەندەپ، كەيىن حVI-ءحVIى عاسىرلاردا رەسەي اسكەرىنە اينالىپ، حريستياندىق قابىلداپ، ۇلتتىق كيىمدەرى – زاكاۆكازەلىك، ال ءتىلى ورىسشا كازاك دەگەن توپقا اينالعانىن دالەلدەيدى. دون كازاكتارىنىڭ ەسكى سوزدەرى «كيرگيز-كايساكسكي» بولعانىن ورىس تاريحشىلارى مويىندايدى. لەۆ تولستوي كاۆكاز كازاكتارى ورىستارمەن ورىس تىلىندە، ال ءوزارا «تاتارشا» سويلەسەتىنىن جازعان («تەرسكيە كازاكي» - تەرىسكەي قازاقتارى). اتاقتى اكادەميك بارتولد «كازاكتار كيرگيز-كايساكتاردان تاراعان» دەپ انىقتاپ كەتكەن.

تۇركى قاعاناتىن ىدىراتقان «جۋجاندىق اسىلۇيا» قازىرگى قازاقستان ايماعىندا ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) ورناتتى، ولاردىڭ ءسۇربوراس اتاۋى «ءشيبوراش» بولىپ وزگەرگەنىن ايتتىق. بوتەن اتاۋلاردى قىسقارتقىش ءارى «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى «ءشيبوراش» اتاۋىن «شيۆەي»، «نۋشيۆي» دەپ اتادى. شىڭعىسحان اۋلەتى «ەجەلگى شيۆەي» ۇرپاعى دەپ كورسەتىلەدى. ال نۋشيۆي دۇرىسىندا «ون ءۇي-شيۆي» ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، ياعني «ون تايپا ءشيبوراش». ولار ورناتقان مەملەكەتتىڭ «ون اق ءتۇتىن» دەپ اتالۋى دا سوزىمىزگە دالەل. «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاندارىنىڭ قىتايشا جازباداعى «شابالوكەحان»  (شيبورى قاعان), «سيليبيدولۋكەحان»  (سۇريبوريدە ۇلى قاعان), لاقاپ اتى «نۋشيبي باتىرى» دەلىنەتىن «يربيس ىشبارا حان» (ەرباس ءشيبورى حان), «شابولوحيليشي-كەحان» ء(شيبورى حىلىشى قاعان), «تونگالپ سيليبيدولۋ-كەحان» (تانگە الىپ سۇربوريدە ۇلى قاعان), «سيبير حان» ء(سۇربور حان) دەگەن اتاۋلارى ولاردىڭ ءسۇربوراش-ءشيبوراش توبى ەكەنىن بايقاتادى.

كەيىن وسى «ون اق ءتۇتىن – باتىس تۇركى» قاعاناتى نۋشيۆي مەن دۋلا تايپالارى اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىستار ناتيجەسىندە جويىلدى. «بەس تايپا وداعى» دەلىنەتىن دۋلا تايپاسى قۇرامىندا 5 رۋ بولعان، ونىڭ ءبىرى – «تيۋركاش» دەگەن تۇركى اشينا ديناستياسى. وسى دەرەك تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى دۋلا تايپاسى ەكەنىن انىقتايدى (الان تايپاسى دۋلا كوسەمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن). دۋلا قۇرامىنداعى «چۋمۋكۋن»، «شۋنيشي»،  «حۋلۋتسزۋي» دەگەن رۋلار دۇرىسىندا «شىمىرقۇڭ»، «جانىسى»،  «قۇلسىزۇي» ەكەنى انىق. ال شىمىر، جانىس، قۇلي – قازىرگى دۋلات تايپاسى قۇرامىنداعى رۋلار.

ءسۇربوراس ديناستياسىنىڭ «ءشيبوراش» دەپ وزگەرۋى ولاردىڭ جاقىن وداقتاسى، تۋىسى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ دا اتاۋىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولعان ءتارىزدى. جاعىمسىز «ءشيبورى» اتاۋى تاڭىلۋىنان قورىققان تايپا كوسەمدەرى اتاۋلارىن جالايىر كوسەمنىڭ ەسىمىنە وزگەرتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ياعني، جالايىر ەجەلگى ءسۇربورى تايپاسىنىڭ ءوزى بولىپ تابىلادى. جالايىر تايپاسىنىڭ ۇيسۇندىك تايپالار اراسىندا جولى ۇلكەن سانالۋى، شەجىرەدە جالايىر اتاۋى باتىر-كوسەمنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تارقاتىلۋى جانە شىڭعىسحاننىڭ نەگىزگى سەنىمدى تىرەگى جالايىر تايپاسى بولعانى ءبىزدىڭ تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن نىعىرلاي تۇسەدى.  شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى سول «ءشيبوراش» (شيۆەي) اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» ەتىپ وزگەرتكەنى قىتاي دەرەكتەرىندە بايقالادى («بورىجىگىڭ» اتاۋىنىڭ ءوزى شىڭعىسحاننىڭ حالقا-ماڭعول ەمەس، قازاق ءتىلدى حالىقتان ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى).

 

قوسىمشا: 

ا) «ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ، يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىمدى ەنگىزگەن رەسەي عالىمدارى. يران-ۆيزانتيا وداعى زاكاۆكازەگە پارسىلاردى نەمەسە گرەكتەردى ەمەس، وزدەرىنە ەش تۋىستىعى جوق حازارلاردى كوشىرۋى اقىلعا سيمايدى. رەسەيدىڭ ولاي بۇرمالاۋ سەبەبى، زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ حازاق ەكەنىن جاسىرۋ قاجەت بولدى. ورىس وقىمىستىلارى حازار مەن حازاق اتاۋلارى ۇقساستىعىن پايدالانىپ، «زاكاۆكازەنى ءVIى عاسىردا جاۋلاپ العان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى – حازارلار» دەگەن تۇجىرىمدى ەنگىزدى. وسىلايشا باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى قازاقتار ەكەنىن جاسىرىپ باقتى. قىتاي دەرەكتەرىندەگى «حاسا» اتاۋىن دا «حازار» دەپ تۇجىرىمداتتى. حازار تايپاسىنىڭ زاكاۆكازەگە VI عاسىردا ورنىعىپ قويعانىن كورسەتەتىن دەرەكتى ءوز وتىرىكتەرىنە سايكەستەندىرۋ ءۇشىن «يران-ۆيزانتيا وداعى حازارلاردىڭ ءبىر توبىن VI عاسىردا زاكاۆكازەگە زورلاپ كوشىردى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان ءبورىشى-تيۋركي اشينالاردىڭ اسكەرى قازاقتار بولعانىمەن، وندا ورناعان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ويتكەنى ول ايماقتا حازارلار VI عاسىردا وتىرعاندىقتان، وندا ورناعان مەملەكەتتى كورشى حالىقتار حازاريا دەپ اتاعان. وسى جايت تا رەسەيدىڭ جالعان تۇجىرىمىنىڭ ورنىعۋىنا سەپتەستى.

ب) قازاق حالقىنىڭ اۋەلگى اتاۋى قۇڭزاق (حۋنزاح) ەكەنىن ابار تايپاسىمەن بايلانىستى دەرەكتەر دالەلدەيدى. حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسى ءى عاسىردا تارباعاتايدى مەكەندەگەنىن، ءىV عاسىردا كاۆكازعا اۋىپ بارعانىن تاريحشىلار راستايدى. رەسەي، ارينە بايىرعى ادەتىمەن «ابار تايپاسى مەن داعىستاندىق اۆارلاردىڭ ەش بايلانىسى جوق» دەيدى. الايدا، اۆارلار دا ساۆيرلەر ءتارىزدى شاشتارىن ارتىنا بۋىۋ ءداستۇرى بولعان), اۆارلاردا شىعىس جەكپە-جەگىنە ۇقساس كۇرەس ءتۇرى بار. بۇل اۆارلاردىڭ شىعىستان، ياعني تارباعاتايدان كەلگەن ابار تايپاسىنان قالىپتاسقانىن انىق اڭعارتادى. ويتكەنى، شاشتى ارتىنا بۋ كوشپەندىلەرگە ءتان، قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان حۇڭ حالقىندا شىعىس جەكپە-جەگى ونەرى بولۋى زاڭدىلىق.

اۆارلاردىڭ حۇڭ حالقىنىڭ ابار تايپاسىنان ەكەنىن دالەلدەۋگە «حۋنزاح» دەگەن ءبىر اتاۋ دا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، داعىستان اۆارلارىنىڭ اتا قونىسى حۋنزاح دەپ اتالادى، ال ونىڭ ماعىناسى اۆارلار تىلىندە «حۋن ايماعى» دەگەندى بىلدىرەدى. حۋن يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا حۇڭ (حۋن) حالقى ءبىزدىڭ ولكەمىزگە كەلىپ، ساق حالقىنا قوسىلعانى انىق دەرەك. حۋن حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگى باتىسقا كەتكەنىن قىتاي جازبالارى دالەلدەيدى، ياعني حۇڭدار بىزدەگى ساقتار دالاسىنا كەلگەن. بيلىك قۇڭداردا بولعانىنا، ەدىل وزەنى بويىنداعى گۋنندەردىڭ اتتيلا پاتشاسىنىڭ ارعى باباسى حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مودە شانيۋ ەكەنى دالەل، ياعني قۇڭدار بيلىگى ۇزىلمەي جالعاسقان. بيلىك حۇڭداردا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دالانى التايداعى تۇركىلىك ەتنوستار «قۇڭزاق» دەپ اتاپ كەتكەن («قۇڭ جاق»، ياعني «قۇڭدار ايماعى» دەگەن ماعىنادا). ال ءىV عاسىردا وسى قۇڭزاق اتاۋى سول ايماق حالقىنىڭ اتى بولىپ كەتكەن، ياعني، قۇڭ مەن ساق حالىقتارى ءبىرتۇتاس قۇڭزاق دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاسقان. ابار تايپاسى وسى حالىقتىڭ اتاۋىن داعىستانعا دا، ۆەنگريا ايماعىنا دا الىپ باردى. داعىستانداعى اۆارلاردىڭ قونىسى حۋنزاح دەپ اتالۋى، كەزىندە اۆار قاعاناتىنىڭ ورتالىعى بولعان ۆەنگرياداعى كۋنزاك اتاۋلى جەرلەر سول ابار تايپاسىنىڭ حالىقتىق اتاۋى قانداي بولعانىن پاش ەتەدى. ال ءوز جەرىندەگى قۇڭزاق حالقىنىڭ اتاۋى ءVIى عاسىرعا دەيىن وزگەرىپ، قازاق بولعانىن ناقتى تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. قازاق اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ ءوزى ۇلتىمىزدىڭ ەجەلگى قۇڭ (حۋن) مەن ساق (سكيف) حالىقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن زاڭدى جالعاسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

ۆ) قازاق حالقى ءVIى عاسىردا ءوز جەرىندە ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسقانى انىق. دالەل مىنە: قىتاي دەرەگىندە ءVIى عاسىردا «حاسا» دەپ اتالاتىن حالىق بولعانى كورسەتىلگەن، ال قىتايلار قازاقتاردى بەرتىنگە دەيىن «حاسا» دەپ اتادى; ۇندىستانعا دەيىن جاۋلاعان تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ جەكە ادامدارى  اراب جازبالارىندا «حالاج» دەپ كەزدەسەدى، ول اتاۋ مەن «قازاق» ءسوزىنىڭ ارابشا جازىلۋى وتە ۇقساس; VII عاسىردا قازىرگى قازاقستان جەرىنەن بارىپ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان جالپاق بەت، قىسىق كوز ازياتتار قازاق دەپ اتالعان، ولاردىڭ ۇرپاعى كيىمدەرى – كاۆكازدىق، تۇرلەرى – قارا، ەسكى تىلدەرى كيرگيز-كايساكشا بولعان – كازاكتار. سول VII عاسىردا قىرىمعا جاقىن باتىس دالاعا ورنىققان قازاقتاردى ح عاسىردا ءال ماسۋدي «عازاق كوشپەندىلەرى» دەپ جازدى. ونى رەسەي اۋدارماشىسى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ بۇرمالاعان. ال ءحى عاسىر وقيعالارىن باياندايتىن «درەۆنەرۋسسكيە لەتوپيسي» دەرەكتەرىندە ول قازاقتار «كاسوگ» دەپ كورسەتىلەدى.

ورىس، گرۋزين، ارميان ۇلتتارى وزدەرى جايلى وسىنداي ناقتى دەرەكتەر تاپسا، ونى ۇتىمدى پايدالانار ەدى. ورىستار وزدەرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلىن «رۋس-سلاۆيان» دەپ بۇرمالاپ، ءوز اتالارىنا اينالدىرىپ جىبەردى. وسىلايشا «ورىس ەرتەدەن بار» دەگەن تۇجىرىمعا وتىرىك بولسا دا سەندىردى. گرۋزيندەر اتام زاماندا كولحيدا ويپاتىندا بولعان ەلدى ەش دالەلسىز بابالارىمىز دەسە، ارمياندار ودان دا ارى جاتقان ەجەلگى ۋرارتۋ جۇرتىن ەش دەرەكسىز ارعى اتالارىمىز دەپ سوقتى. ال «يۆانوۆ، سيدوروۆتاردىڭ» ايتقانىنا سەنىپ قالعان  قازاق عالىمدارى ەشكىم تالاسا الماس ايقىن دەرەكتەردى پايدالانا الماي، بەيشارا كۇيدە وتىر. ءتىپتى، قىپشاق رۋىنان تارايتىن كەي بەدەلدى تاريحشىلارىمىز قازاق حالقى ەرتەدەن بار بولعانى دالەلدەنسە، قازاقتىڭ قىپشاقتان قالىپتاسقانى وتىرىك بولىپ شىعاتىنىنا كۇيىنىپ، شىنايى تاريحتى قاۋزاۋعا قارسىلىق تانىتۋدا.

ۆ) تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىن بيلەگەن ىسدەمى مەن ىسىق قاعاندار ەسىمى قازاق تىلىندە «اس» (اسىلۇيا) اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە «ىس» اتاۋى ورنىعا باستاعانىن بايقاتادى. كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى ىسسىق پەن ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى ىستى تايپالارىن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان قالىپتاسقان دەۋگە نەگىز بار. ىستى مەن ىسسىق تايپالارى تۇركى قاعاناتى مەن تۇرگەش قاعاناتى زاماندارىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعىن بيلەگەن تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا نەمەسە تيۋرگەش) ديناستياسىنان قالىپتاسقان.

گ) ال تورگى اسۇيا ديناستياسىنىڭ باتىسقا كەتكەن «ءبورىشى» دەگەن توبى زاكاۆكازەگە جانە قارا تەڭىز جاعاسىنا ورنىققانىن ايتتىق. ازاربايجاندار قۇرامىنداعى قاراپاپاقتاردا «حان تايپاسى» دەپ اتالاتىن «بورچالا» دەگەن رۋ بار، وسى بورچالا دۇرىسىندا – بورىشىلەر. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگى حازار قاعاناتىمەن وداقتاس بولعانىن جازادى، ياعني، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن اشينالىق ءبورىشى توبى بيلەگەن (نەگىزگى بولىگىن اشينالاردىڭ جاۋى ءسۇربوراس توبى بيلەگەنىن ايتتىق).

مىسىردى بيلەگەن بەيبارىس سۇلتان قىرىمنان شىققانى، ونىڭ رۋى اراب دەرەكتەرىندە «بۋرشي» دەپ كورسەتىلگەنى بەلگىلى. قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى كەمەلەرمەن تەڭىز ساۋداسىن جاساعان، بەيبارىس سۇلتان بالا كەزىندە قۇلدىققا ءتۇسىپ، كەمەدە ەسكەك ەسۋشى بولعانى دا ءمالىم. ونى قۇلدىققا سالىپ، كەيىن ەگيپەتتە ساتىپ جىبەرگەن اشينا ءبورشى ديناستياسىنا جاۋ ءسۇربوراس توبى ادامدارى. بەيبارىس سۇلتان بيلىككە كەلگەن سوڭ، قىرىمدا يسلام ءدىنىن ورناتۋعا قاتتى كۇش سالدى، وندا بەيبارىس سالدىرعان مەشىتتىڭ ورنى ساقتالعان. كەيىن بەيبارىس سۇلتان شىققان ءبورىشى رۋى بەرىش بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى. ولاردىڭ ءبىرازى بيلەۋشى تاپ بولعاندىقتان ۋكراين، كازاك، البان جانە باسقا دا ەۋروپالىق ۇلتتار قۇرامىنا ءسىڭدى. ولاردان امان قالىپ ساقتالعانى قازاقتىڭ كازىرگى بەرىش تايپاسى ەكەنى تۇسىنىكتى.

 

ەۋرازيانى بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

10) ۇلى بۇلعاريا مەن حازار قاعاناتىن بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

VII عاسىردا اسىلۇيالىق جۋجان ءسىيبوراس (ول كەزدە ءشيبوراش بولىپ وزگەرگەن) توبى مەن اسىلۇيالىق تيۋركي اشينا توبى اراسىنداعى باقتالاستىقتان تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىرادى. ونىڭ شىعىس تۇركى قاعاناتى بولىگىندەگى بيلىك تيۋركي اشينالاردا قالدى، ال ون اق ءتۇتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) بولىگىن ءشيبوراش توبى يەلەندى. بيلىكتەن ايرىلعان تۇركى اشينا توبى قازاق حالقىنىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ باتىسقا كەتتى. ولار باقتالاس جاۋلارى ءسۇربوراس توبىن «ءشيبوراش» دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» دەپ اتاپ كەتكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سونىمەن ءبورىشى-اشينا توبىنىڭ 626 جىلى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العاندارى وندا حازار قاعاناتىن ورناتسا، بۇلعار تايپاسى وتىرعان باتىس دالاعا بارعاندارى 632 جىلى ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. جالپى، بۇلعار تايپاسى وتىرعان ايماق تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا VI عاسىردا ەنىپ قويعان بولاتىن، ال VII عاسىردا كەلگەن قۇبرات حان باستاعان ءبورىشى-اشينا توبى سول بۇلعار دالاسىنداعى ديناستيالىق بيلىكتەرىن نىعايتىپ، ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە ۇلى بۇلعار دەپ جازىلعان يمپەريانى ورناتتى. ولار باقتالاستارى ءسۇربوراس (ساۆير) توبى بيلەيتىن ەۋروپاداعى الىپ اۆار قاعاناتىن ىدىراتىپ تىندى (اۆار قاعاناتى قازىرگى ۆەنگريا ايماعىندا كىشىگىرىم كنيازدىك دەڭگەيدە ءىح عاسىرعا دەيىن ساقتالعان). گۋنن يمپەرياسى زامانىنان باتىس دالا مەن كاۆكازدى بيلەپ كەلگەن جۋجاندىق اسىلۇيا ءسۇربوراس توبى وسىلايشا VI-ءVIى عاسىرلار اراسىندا بيلىكتەن شەتتەتىلدى، ولاردىڭ ورنىن اۋەلگى وداقتاستارى ءارى كەيىنگى باقتالاستارى تۇركى اشينا توبى باستى. ياعني، اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورنىن تاعى ءبىر اسىلۇيالىق تۇركى اشينا ديناستياسى باستى.

وسىلايشا ەدىل وزەنىنەن باستاپ ۆيزانتيا شەكاراسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان الىپ ايماقتا تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەيتىن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى پايدا بولدى. ءدال وسى كەزدە كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىنان باستاپ ازۋ (ازوۆ) تەڭىزىنە دەيىنگى ايماقتا حازار قاعاناتى پايدا بولدى، ونى دا ورناتقان – قازىرگى قازاقستاننان بارعان ءبورىشى-اشينا توبى. وسى ءبورىشى-اشينالارعا ەرىپ بارعان اسكەر قازاق حالقى بولعانىمەن، ەكى مەملەكەت تە سول ايماقتاردىڭ نەگىزگى حالقى بولعان تايپالار اتاۋىمەن «ۇلى بۇلعار» جانە «حازار قاعاناتى» بولىپ تاريحقا ەندى. سول سەبەپتى ول مەملەكەتتەردى ورناتۋدا باستى رول اتقارعان قازاق اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. دەگەنمەن، ۇلى بۇلعار ايماعىنا بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى اراب عالىمى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەر» دەپ كورسەتىلسە، ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى وقيعالاردى باياندايتىن كونە ۋرۋس جازبالارىندا «كوشپەندى كاسوگ حالقى» دەگەن اتاۋمەن كەزدەسەدى. ءتىپتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سول جازبالاردا «گزاح» اتاۋى دا ساقتالعانىن ايتقان بولاتىن. ال ءحىىى عاسىردا سول قازاقتاردىڭ قىرىم ايماعىنادا ورنىققاندارى «سۋگدەيسكي سيناكسار»، «كودەكس كۋمانيكۋس» جازبالارىندا «كازاك» دەپ جازىلعان.

حازار قاعاناتىن ورناتۋدا باستى كۇش بولعان قازاقتار سول زاكاۆكازەدە ورنىعىپ قالعانىن وندا ساقتالعان قۇجاتتارداعى «قازاق» پەن «كاساح» اتاۋلارى راستايدى. ۆيزانتيانىڭ ءىح عاسىرداعى يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىي جازباسى كولحيدا جازىعىنداعى قازاق ەلىن «سترانا كاساحيا» دەپ ايقىنداسا، ءال ماسۋدي جازباسىنان زاكاۆكازەدەگى قازاق حالقى ح عاسىردا مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس بولىپ ەكىگە بولىنگەنىن، ەكەۋىنىڭ ورتاسىن كاۆكاز جوتاسىندا وتىرعان قاراپاپاح، الان ەلدەرى ءبولىپ جاتقانىن اڭعارامىز. وسى دەرەكتەرگە سەنسەك، قازىرگى ازاربايجانداعى كۋرا-اراكس دالاسىندا مۇسىلمان كنيازدىگى (ورتالىعى قازاق قالاسى) بولعان. سول قازاقتاردىڭ شىعىسىندا جيدان پاتشانىڭ ەلى (ەۆرەي پاتشا ەلى), وڭتۇستىگىندەگى تاۋدا ارمياندار، سولتۇستىگىندە حريستيان ءدىندى قۇمىقتار، باتىسىنداعى تاۋ جوتاسىندا مۇسىلمان قاراپاپاح ەلى (ورتالىعى تبيليسي), سولتۇستىك باتىسىندا ەسكى سەنىمدەگى الاندار، ال وڭتۇستىك باتىسىنداعى تاۋدا ابحاز جانە جۋرزان (گرۋزين) ەلدەرى بارى باياندالادى. قازىرگى گرۋزياداعى كولحيدا جازىعىن مەكەندەگەن قازاقتار ەسكى سەنىمىن ۇستاناتىنىن، ورتاسىنان حان سايلاپ، باعىنۋدى بىلمەگەندىكتەن، كورشىلەرى تاراپىنان ۇدايى قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعانى دا جازىلعان. سونىمەن قاتار ول قازاقتاردىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، ولار «ءشالى» دەپ اتالاتىن وتە قىمبات ماتا وندىرگەن جانە تەڭىز ارقىلى كەمەلەرمەن ساۋدا جاساۋدى دا مەڭگەرگەن. ءال ماسۋدي قازاقتار مەن بالىققا تابىناتىن ير حالقىن يرون وزەنى ءبولىپ تۇرعانىن دا كورسەتەدى (يرون – قازىرگى ريون وزەنى، ير حالقى – قازىرگى ءوزىن يرون دەپ تانيتىن وسەتيندەر). سول قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى كورشىسى شەمار (شەشەن مەن ينگۋشتەردىڭ اتا-بابالارى) ەلى ەكەن. شەمار حالقىنىڭ سوزگە شەشەن بولىگىنە «شەشەن» اتاۋىن، تاۋدى ۇڭگىپ ءۇي سالىپ تۇرعان توبىنا «ۇڭگىش» اتاۋىن، اسا قۋ، ايلاكەر توبىنا «اككى» اتاۋىن بەرگەن سول قازاقتار دەگەن ورىندى. ياعني قازىرگى شەشەن، ينگۋش جانە اككينتسى دەگەن ءوزارا تۋىس ءۇش ۇلتقا اتاۋ بەرگەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار. كازىرگى شەشەنستان، سولتۇستىك وسەتيا، ينگۋشەتيا ايماعىنداعى دالالى جەرلەردە دە ول كەزدە قازاقتار مەكەندەگەن دەپ بىلەمىز. ولار كولحيدا دالاسىنداعى قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعاندىقتان «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتالعان (كولحيداداعى قازاقتار بەرگەن اتاۋ). كەيىن «تەرىسكەي قازاقتارى» رەسەي ىقپالىمەن شوحىنىپ ءسلاۆيانتىلدى بولعاندا «تەرسكيە كازاكي» دەپ اتالىپ كەتتى (لەۆ تولستوي «ءوزارا تاتارشا سويلەسەدى» دەپ كورسەتەتىن كازاكتار سول «تەرسكيە كازاكي-تەرىسكەي قازاقتارى»).

رەسەيدى بيلەپ-توستەگەن يەزۋيدتەر (ولاردىڭ جۇمىسشى كۇشى – «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆا» قوعامى) بۇرمالاپ دايىنداعان تاريحتا: «حازار قاعاناتى ايماعىنا قازىرگى داعىستان مەن باتىس قازاقستان ايماقتارى كىرگەن» دەگەن جولدار بار. ال ۇلى بۇلعاريا جايىندا: «ۇلى بۇلعاريا كوپ ۇزاماي سول VII عاسىردا ىدىراپ كەتكەن، بۇلعارلاردىڭ قازىرگى بولگارياعا بارعانى ونداعى سلاۆياندارمەن ارالاسىپ بولگار ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىرىم ايماعىندا قالعاندارى دا بار جانە ەدىل وزەنى بويىندا قونىستانعاندارى ەدىل بۇلعارياسى مەملەكەتىن ورناتقان» دەپ جازعان. شىنشىلدىعىمەن «تاريحشىلاردىڭ يمامى» اتانعان اراب زەرتتەۋشىسى ءارى گەوگرافى ءال ءماسۋديدىڭ «شيرۆان مەن ءال باب تاريحى» اتتى ەڭبەگى ورىس تاريحشىلارىنىڭ وسى تۇجىرىمدارىن تولىق جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى.. ال «شيرۆان مەن ءال باب تاريحىن» الەم عالىمدارى الدەقاشان مويىنداعان.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار قازىرگى ازاربايجاندا بولعانىن (گياندج قالاسى ءتارىزدى), ول جەردى مۇسىلمان حاليفاتى باسىپ العان سوڭ حازار استاناسى قازىرگى ازوۆ تەڭىزىنە جاقىن وزەن بويىنا كوشىرىلگەنىن جازادى (امال قالاسى) جانە ح عاسىردا مۇسىلمان حاليفاتى مەن حازار قاعاناتى شەكاراسىن كاۆكاز جوتاسى ءبولىپ جاتقانىن بايقاتادى. سونىمەن قاتار كابح (كاۆكاز) تاۋىنىڭ ءال باب قالاسى ورنالاسقان ءبىر سىلەمى حازار (كاسپي) تەڭىزىنە، ەكىنشى سىلەمى ترابزۋند (تراپەزوند) قالاسى ورنالاسقان مايتاس (قارا) تەڭىزىنە جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. قازىرگى تراپەزوند قالاسى ورنالاسقان جەر ءال ماسۋدي ايتىپ وتىرعان تاۋ كىشى كاۆكاز ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. دەمەك، ءال باب قالاسى دەپ بۇگىنگى دەربەنت قالاسىن نۇسقاعان رەسەي تۇجىرىمى قيسىنسىز، حازار قاعاناتى ەشقاشان داعىستاندا بولماعان. ءال باب قالاسى ءحى عاسىردا بولعان 11 بالدىق جويقىن ءزىلزالادان قيراپ قالعان دەۋ ورىندى، سول توسىن وقيعادان شامامەن 250 مىڭ ادام قازا بولعانى جانە كياپاز تاۋى دا سول تۇستا جويىلعانى جايىندا ناقتى جازبالار بار (يبن ءال اسير جازباسى).

اراب عالىمى ءال ءماسۋديدىڭ دەرەكتەرىندە حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى اراسىن حازار وزەنى ءبولىپ تۇرعانى، ەكى مەملەكەت بەيبىت ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. حازار وزەنى قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزىن قوسىپ جاتقان. ول وزەننىڭ ورنى جاقىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قارا تەڭىزدى كاسپي تەڭىزىنە قوساتىن كانال سالۋ جوباسىندا ايتىلعان كۋما-مانىچ ويپاتى ەكەنىن ماماندار مويىندايدى. قىرىمدا وتىرىپ، كەمەلەرىمەن كوپتەگەن ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساعان ساكالبا مەن ۋرۋس ەلى كوپتەگەن رۋلاردان قۇرالاتىنى جانە ولار ولگەندە دەنەلەرى ورتەلەتىنى، ايەلدەرى دە قوسىلا ورتەلەتىنى جايىندا ءال ماسۋدي ناقتى ايتىپ وتەدى. مۇنداعى ساكالبا – ساكالبان, ياعني ساق حالقىنىڭ البان تايپاسى. ال ۋرۋس – V عاسىرعا دەيىن ريم دەرەكتەرىندە «اورس» دەپ كەزدەسەتىن ساق-سكيفتىك ارىس تايپاسى. ولاردىڭ نەگىزگى توبى ۇلى بۇلعار حانىنا دا، حازار قاعانتىنا دا باعىنبايتىنىن، الايدا ەكىنشى از توبى حازار قاعاناتىنا باعىنىشتى بولعانىن ءال ماسۋدي باياندايدى.

ۇلى بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي» دەپ اتالعانى بولگاريا تاريحىندا ساقتالعان. ونىڭ «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. حازار قاعاناتىن بيلەگەن تيۋركي اشينا ديناستياسى ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان، ال «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋى ۇلى بۇلعاريانى دا بيلەگەن اسىلۇيا توبى ەكەنىن دالەلدەيدى، ناقتىراق ايتساق تيۋركي اشينا توبىنىڭ وكىلدەرى. قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ولارعا باعىنبايتىن ۇلكەن توبى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلىگىندە بولعان (العاشىندا ءبورى دەپ، كەيىن بورىك دەپ اتالعان، سودان سوڭ رەسەي ساياساتىنىڭ سالدارىنان ريۋريك بولىپ قالىپتاستى). ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ حازار قاعاناتىنا باعىناتىن توبىن تيۋركي اشينالاردىڭ  ءبورىشى رۋى بيلەگەن، اتاقتى بەيبارىس سۇلتان سول ءبورىشى رۋىنىڭ ۇرپاعى (ولاردىڭ از بولىگى كەيىن بەرىش دەپ اتالىپ قازاق حالقى قۇرامىنا كىرىگىپ كەتتى). البانيا مەملەكەتىنىڭ حالقى الباندار سول قىرىمنان اۋىپ بارعان ساكالبان-ۋرۋستاردان قالىپتاسقان، مۇنى البان حالقى قۇرامىنداعى اربەرەش توبىنان اڭعارۋعا بولادى (ۋرۋس ەلى اتاۋى دۇرىسىندا – ارىس (اورس), اربەرەش اتاۋى اۋەلدە «ارىس بەرەش» بولعان).

البانيا مەن رەسەيدىڭ ەلتاڭبالارى بىردەي – ەكى باستى تازقارا قۇسى (كەيىن «دۆۋحگلاۆىي ورەل» دەپ بۇرمالاعان). بۇل ەكى مەملەكەتتى دە اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورناتقان دالەلدەيدى (بورىك-ريۋريك توبى). سول جۋجان ءسۇربوراس ء(شيبوراش) ديناستياسىنىڭ ۇرپاعى شىڭعىسحاننىڭ تۋىندا دا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەنى ءمالىم، ونى ورىس وقىمىستىلارى «قارعا» دەپ بۇرمالايدى. شىڭعىسحان رۋىنىڭ بورىجىگىڭ ء(بورى رۋىڭ) اتاۋى دا ارعى تەگى جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبىنان ەكەنىن بايقاتادى. شىڭعىسحان اۋلەتىن ەجەلگى شيۆەي توبىنان دەپ تانۋ ونىڭ اۋلەتى ءشيبوراش ديناستياسىنا جاتاتىنىن كورسەتەدى. ءحى عاسىردا قىرىمنان كەلىپ اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان ۋرۋس توبى مەن شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ وداقتاستىعى دا كوپ دەرەكتىڭ بەتىن اشادى. بورىك-ريۋريك توبى بيلەگەن بۇلعار ەلى (رەسەي عالىمدارى «ماسكەۋ كنيازدىگى» دەپ بۇرمالاعان) شىن مانىندە شىڭعىسحان ديناستياسىنىڭ قامقورلىعىندا بولعانىن رەسەي تاريحشىلارى مويىنداي باستادى (ەشقانداي كۋليكوۆا شايقاسى بولماعانىن دا مويىنداۋعا ءماجبۇر). وسى دەرەكتەر اسىلۇيالىق ءسۇربوراس-ءشيبوراس ديناستياسى ءوز تۋىستارى قاي ەلدە بيلىكتە وتىرعانىنان جاقسى حاباردار بولعانىن جانە ولاردى شىڭعىسحان تاراپى تولىق قولداعانىن ايعاقتايدى.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىن بيلەپ وتىرعاندار ەۆرەيلەر ەكەنىن، ولاردىڭ بيلىككە حازار بيلەۋشىلەرىنە قىزدارىن ۇزاتۋ ارقىلى كەلگەنىن، ياعني سول قىزدان تۋعان جيەندەرىنىڭ ارقاسىندا حازار قاعاناتى بيلىگىن يەلەنگەنىن باياندايدى. سونىمەن قاتار حازار قاعانى «قۋىرشاق بيلەۋشى» ەكەنىن، ونى تەك مەرەكە كەزىندە ەل الدىنا شىعارىپ، قالعان ۋاقىتتا «ءۇي قاماقتا» ۇستايتىنىن، بيلىك نەگىزى ەۆرەي پاتشانىڭ قولىندا ەكەنىن جانە ول قالاسا قاعاندى ولتىرە الاتىنىندا جازادى. كازىر الەمدىك بيلىكتى يەلەنەتىن ەۆرەيلىك توپتار بوتەن ەلدى بيلەۋ تاجىربيەسىن ەڭ العاش رەت سول حازار قاعاناتىندا جۇزەگە اسىرعان (ولار اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بيلىك تاسىلىنەن ساباق الىپ جەتىلگەن). اراب عالىمىنىڭ دەرەگىنشە، سول ح عاسىردا ۋرۋس-ساكالبا ەلى حازار پاتشاسىنا سىي-سياپات جاساپ، حازار وزەنى ارقىلى جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە كەمەلەرىمەن بارۋعا رۇقسات الىپ، 500 كەمەمەن حازار وزەنىمەن كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنا ءوتىپ، مۇسىلمانداردىڭ قالالارىن توناعان. ولاردىڭ مۇسىلمانداردى توناعانىن ەستىگەن حازار قاعاناتىنىڭ جالدامالى اسكەرى – مۇسىلمان ارىسى تايپاسى قايتىپ كەلە جاتقان ۋرۋس-ساكالبان كەمەلەرىن توناپ، قىرىپ، مۇسىلماندار ءۇشىن كەك العان، ال حازار قاعاناتىن بيلەگەن ەۆرەي پاتشا مۇسىلمان ارىسىلاردى توقتاتۋعا قورىققان، تەك ۋرۋس-ساكالباندارعا شابۋىل بولاتىنىن ەسكەرتىپ حابارشى جىبەرگەن. وسى قۇجاتتار رەسەيدىڭ: «رۋس ادامدارى ىشكى رەسەيدەن ۆولگا وزەنى ارقىلى كەمەلەرىمەن بارىپ، كاسپي جاعالاۋىن توناعان» دەگەن تۇجىرىمىن تولىق جوققا شىعارادى. ءال ماسۋدي جازباسى رەسەي عالىمدارىنىڭ «رۋس» پەن «سلاۆيان» دەپ اتايتىندارى ۋرۋس پەن ساكالبان ەكەنىن، ولاردىڭ رەسەيدە ەمەس قىرىمدا مەكەندەگەنىن انىق دالەلدەيدى. ولاردىڭ كوپ رۋلاردان قۇرالاتىنىن جانە ءبىر بولىگىنىڭ حازار قاعاناتى اسكەرى ەكەنىن كورسەتىپ، ولاردىڭ تۇركىتىلدەس ەكەنىن بايقاتادى (ورىس حالقى رۋلاردان قۇرالماعان دەلىنەدى، ولار وتىرعان مەكەندەرىنە بايلانىستى «نوۆگورودتسى، سۋزدالتسى، چەرنيگوۆتسى...» دەپ بولىنگەن دەپ تانىلادى).

ءال ماسۋدي ۋرۋس ەلىنىڭ ۇلكەن بولىگى – ءال-ۋزدگان تايپاسى ەكەنىن ايتادى، ونى «ۋزدان» دەگەنىمىز ءجون. ياعني، «ءۇز تايپاسىنان» دەگەن ماعىنادا جانە ونداعى «دان» جالعاۋى اتاۋدىڭ تازا تۇركىلىك ەكەنىن اڭعارتادى (قازىرگى تۇركىتىلدى ءارى حريستيان ءدىندى گاگاۋز ۇلتى سول تايپادان قالىپتاسۋى مۇمكىن، «كاكا ۋز» – «جامان ءۇز»). ءال ماسۋدي جازباسىن اۋدارعان رەسەيلىك وسى «ءال-ۋزدگان» اتاۋىن «ءال-ۋرمان» دەپ تۇسىندىرەدى، وسىلايشا «ۋرۋس ەلى قىرىمعا ەرتەدە سولتۇستىكتەن كەلىپ ورنىققان نورماندار» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋعا تىرىسىپ باعادى. ۋرۋس ەلىنىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارىنان ولاردىڭ ح عاسىردا ەسكى سەنىمدى ۇستانعانىن بايقايمىز، ياعني ولار ورىس زەرتتەۋشىلەرى ايتقانداي، پراۆوسلاۆتىق حريستياندار ەمەس. جالپى قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى ءحى عاسىردا كاتوليكتىك حريستياندار ەكەنى الدەقاشان مويىندالعان، ونى مۇرات ادجي ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن. كاتوليكتىك ءدىني كىتاپتاردىڭ لاتىن ارپىمەن تۇركى تىلىندە جازىلعان جيىنتىعى – «كودەكس كۋمانيكۋس» ءحىىى عاسىردا قىرىمدا باسىلعان، ونىڭ ءتىلى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) تىلىنە وتە جاقىن ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان. دەمەك اتالعان جازبانىڭ قىپشاقتار مەن قازاقتارعا ەش قاتىسى جوق، ول – تۇركىتىلدى ءارى كاتوليك ءدىندى ۋرۋس-ساكالبا ەلىنىڭ ءدىني كىتابى. ولار بەيبارىس سۇلتان زامانىندا – حV عاسىردا مۇسىلماندىققا كوشىپ، وتىرعان ورنىنا بايلانىستى قىرىملار دەپ اتالعان تۇركىتىلدى مۇسىلمان ۇلت بولىپ قالىپتاسقان. رەسەي «يندياعا كەمەمەن بارعان تۆەرلىك ورىس ساۋداگەرى» دەيتىن نيكيتا افاناسي، شىنىندا قىرىمدىق تۇركىتىلدى ۋرۋس ەلىنىڭ مۇسىلمان ءدىندى ادامى. سولاي ەكەنىن ونىڭ جازباسىندا ساقتالعان «ا رۋس ەر تانگرىد ساكلاسىن، وللو ساكلا، حۋدو ساكلا. ۋرۋس ەر ابودان بولسىن» دەگەن تۇركىلىك سوزدەرى مەن اراپشا دۇعالارى دالەلدەيدى (جازبانى ءسلاۆيانتىلدى ەتىپ وزگەرتكەن رەسەيلىك كەي سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتەن ورىسشا بالاماسىن تابا الماعان، سول سەبەپتەن ونداي سوزدەردى قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان). وسى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنىپ، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ورىس حالقىنا ەش تۋىستىعى جوق، ورىس حالقى كەيىن حريستياندىققا وتكەن بۇلعارلاردان تاراعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن نەگىز بار.

ءال ءماسۋديدىڭ جازۋىنشا، ۇلى بۇلعار الىپ يمپەريا بولعان، ونىڭ ءبىر شەتى ۆيزانتيا شەكاراسىنا بارىپ تىرەلگەن جانە بۇلعار حانى ەۋروپالىق ەلدەرگە ءجيى اسكەري جورىقتار جاساپ كەلگەن. يمپەريانىڭ كەي ايماعىندا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇن وتە قىسقا ەكەنىن دە بايانداعان سول اراب عالىمى. ول جەر قازىرگى ماسكەۋ ايماعى ەكەنىن ءحىV عاسىردا بۇلعار قالاسىندا (قازىرگى ماسكەۋ) بولعان اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا جازادى. سولاي ەكەنىن ماسكەۋ كليماتى جايىنداعى ناقتى فاكتىلەر دە دالەلدەيدى، ياعني ۇلى بۇلعار يمپەرياسى قۇرامىنا قازىرگى ماسكەۋ ايماعى كىرگەن. ءال ماسۋدي دەرەكتەرىندە ح عاسىردا ۇلى بۇلعار حانى يسلام ءدىنىن قابىلداعانى، ونىڭ بالاسى ودان بۇرىن مۇسىلمان بولىپ قاجىلىققا بارىپ كەلگەنى جانە باعداتتا وتىرعان حاليف ونىڭ اكەسىنە (ۇلى بۇلعار حانىنا) سىي رەتىندە قاعبا جامىلعىسىنان جىرتىس بەرىپ جىبەرگەنى تۋرالى جولدار بار. ۇلى بۇلعار حانى ورتا ازيامەن كەرۋەن ساۋداسى ارقىلى بايلانىسقان، ول جولدا كەرۋەن قاۋىپسىز بولعان. وسى ناقتى دەرەكتەر ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءVىى عاسىردا ىدىراپ كەتپەگەنىن، كەرىسىنشە ءحى عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن الىپ يمپەريا بولعانىن كورسەتەدى.

ۇلى بۇلعاريانىڭ مۇسىلمان ءدىندى حانىنىڭ ورتا ازيامەن ساۋدا جاسايتىن كەرۋەندەرى قازىرگى قازاقستان ارقىلى وتكەن جانە قاۋىپسىز بولعان. بۇل ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى قيماق پەن قاراحانيد دەپ ەكى بولەك كورسەتىلەتىن مەملەكەتتەردىڭ شىنىندا مۇسىلمان ءدىندى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعى ەكەنىن جانە كورشىلەس مۇسىلمان مەملەكەتتەرى اراسىندا ساۋدا كەرۋەندەرى قاۋىپسىز جۇرگەنىن بايقاتادى (ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى وشكەن كونە ارابشا قولجازبالارداعى «قازاق» اتاۋىن «قيماق» نەمەسە «قاراق» دەپ شاتاسۋ ابدەن مۇمكىن، رەسەي ءبىزدى قۇلشا بيلەگەن يمپەريا بولعانىن ەسكەرسەك، ادەيى سولاي بۇرمالانعان دەسەك تە، قاتەلەسە قويمايمىز). ۇلى بۇلعار يمپەرياسىنىڭ ايماعى مەن بۇلعار حانى بالاسىنىڭ قاجىلىعى جايلى دەرەكتەر «يبن فادلاننىڭ ەدىل بۇلعارلارىنا ساياحاتى» دەگەن جازبانىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى (ول ەڭبەكتىڭ جالعان ەكەنىن يسلام دىنىنەن جەتكىلىكتى حابارى بار كەز كەلگەن ادام وقىسا دا تۇسىنە الادى). رەسەي عالىمدارى وسى جالعان جاريالانىم ارقىلى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قازاق دەگەن ۇلت بولماعانداي، وندا تەك وعىزدار مەن باشقىرلار مەكەندەگەندەي، مۇسىلمان ءدىندى بۇلعار حانى الىپ يمپەريانى ەمەس، شاعىن عانا ەدىل بۇلعارلارىن بيلەگەندەي ەتىپ كورسەتۋدى، ال ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىن قىرىمدا عانا ەمەس، ورال تاۋى ايماعىندا، ياعني، ىشكى رەسەيدە ءومىر سۇرگەن رۋس-سلاۆيان ەلى ەتىپ تانىتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان «حازار قاعاناتى – زاكاۆكازەدەن باستاپ، قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان مەملەكەت ەمەس، داعىستاننان باستاپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىسىن عانا الىپ جاتقان مەملەكەت» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىم جاسادى.

حازار قاعاناتى تۋرالى دەرەكتەر جيناعان لەۆ گۋميلەۆتىڭ ءوزى حازارلار بولدى دەگەن ايماقتان حازار-ەۆرەي بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى ەش جادىگەر تابا الماعانىن وكىنىشپەن جازعانى بەلگىلى (قايدان تاپسىن، مۇلدە باسقا جاقتان ىزدەسە). كەڭەس وداعى كەزىندەگى ساياسات ءال ماسۋدي مەن يبن باتۋتا ەڭبەكتەرىن قاساقانا ەلەۋسىز قالدىردى، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ويتكەنى، اتالعان عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ شىنايىلىعىن الەم وقىمىستىلارى مويىنداسا دا، ونداعى ناقتى دەرەكتەر رەسەي تاريحىنىڭ مۇلدەم وزگەشە ەكەنىن كورسەتەدى. ەسەسىنە، ورىس بيلىگى ارنايى دايىنداتقان يبن فادلان، راشيد اد-دين، ماحمۋد قاشقاري، جالايىري، «يگور پولكى تۋرالى داستان»، دۋلاتي جازبالارى بارىنشا وقىتىلدى، جارنامالاندى. ەڭ وكىنىشتىسى، سول جالعان جازبالار ارقىلى ورىستىڭ عانا ەمەس، قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، تۇركىمەن، ازاربايجان، قۇمىق، باشقىر، نوعاي ۇلتتارىنىڭ دا تاريحى تۇگەل  بۇرمالاندى. وندا تۇركىتىلدى حالىقتار «كەشە عانا پايدا بولعان، بۇرىن مەملەكەتتىلىك دەگەندى بىلمەگەن جابايىلار» كەيپىندە باياندالدى. ال حريستيان ءدىندى ورىس، گرۋزين جانە ارميان تاريحتارى كونەدەن بار حالىقتار رەتىندە جاساقتالدى.

ۇلى بۇلعاريانى بيلەۋشى اۋلەتتىڭ يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا نارازى توبى، ياعني «حان ءاسۇي بەكتەرىنىڭ» ءبىر توبى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن. ولار IX عاسىردا الان ەلى بيلىگىن قولدارىنا الدى. VII عاسىردا الان ەپارحياسىن قۇرىپ حريستياندىق قابىلداعان الان ەلىنىڭ IX عاسىردا حريستيان دىنىنەن باس تارتۋى وسىنداي سەبەپتەن دەپ بىلەمىز (بۇل وقيعا ماسۋدي جازباسىندا ايتىلادى). الانداردى بيلەپ كەلگەن اسىلۇيالىق اش-ديگور توبى بيلىكتەن ايرىلدى، وسىلايشا ولار ءوز حالقىنان بولەكتەنىپ، كەيىنگى زامانداردا وزدەرى بيلەگەن يرون حالقىمەن بىرىگىپ وسەتين حالقىن قالىپتاستىرعان. ۇلى بۇلعاريادان كەلىپ الاندار بيلىگىن قولىنا العان بۇلعارلىق اسىلۇيا توبىنان بالقار ۇلتى ىرگە قالادى. ال قاراشا حالىقتان, ياعني قاراپايىم الانداردان قاراشاي ۇلتى تارادى. بالقارلاردى XVIII عاسىرعا دەيىن گرۋزيندەر باسيانى، ال وسەتيندەر اس دەپ اتاعان ەكەن. سونداي-اق بالقار حالقىنىڭ بيلىك جۇيەسى مەن قۇڭ يمپەرياسىنىڭ بيلىك جۇيەسى جاقىن ەكەنى كورىنىپ تۇر جانە ونداي جۇيە باسقا كورشى حالىقتاردا جوق (تەك وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبىندا ۇقساس جۇيە بار، ول ديگورلاردىڭ اسىلۇيالىق اس-تۇعىر رۋى ەكەنىن اڭعارتادى). بالقارلاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتى «ولي» ء(ۇلىۇي) دەپ اتالادى، ولاردىڭ تورەلىگىنە قاراشايلار مەن ديگورلار دا (وسەتيندەر قۇرامىنداعى) جۇگىنگەن. وسى دەرەكتەردەن بالقار حالقىن بيلەگەن اسىلۇيا توبى مەن ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن اسىلۇيا اۋلەتى تۋىس ەكەنىن كورەمىز. ديگورلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كاسوگتا» توبى مەن بالقارلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كازاك» توبى ءحى عاسىردا الاندارعا قۇلدىققا تۇسكەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار ەكەنى تۇسىنىكتى.

حازار قاعاناتى اۋەلدە زاكاۆكازەدە ورناعان. ازاربايجانداردى قۇمىق جانە ۆايناح حالىقتارى وسى كەزگە دەيىن «حاجاري» دەپ اتاپ كەلدى. دەمەك، ءوزىن «ازەربايجان» ەمەس، «ازاربايجان» دەپ اتايتىن حالىق حازار قاعاناتى زامانىندا قالىپتاسا باستاعان. حازار تايپاسى كاۆكازعا ورتا ازيادان ءVى  عاسىردا كەلگەن جانە وعىزدىق تايپا بولىپ تابىلادى. قازىرگى تۇركىمەن حالقى قۇرامىندا حاسار تايپاسى بار. تۇركى قاعاناتى ىعىستىرعان حازار تايپالارى VI عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋعان، وندا ولار يرانمەن وداقتاس رەتىندە ساۆير يمپەرياسىن جويۋعا اتسالىستى. كەيىن ولار VII عاسىردا كەلگەن تيۋركي اشينالارعا باعىندى، ول ايماقتا حازارلار باسىم بولعاندىقتان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ءال ماسۋدي ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر توبى سياۆۋردا تايپاسى ەكەنىن جازادى، وسى دەرەك ساۆير يمپەرياسىن بيلەگەن ءسۇربورى توبىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنداعى ارميانداردى بيلەپ قالعانىن بايقاتادى (ولار جۋرزان (گرۋزين) ەلى مەن قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى بيلىگىندە ءوز قولدارىندا ۇستاپ قالعان).

ءال ماسۋدي X عاسىردا گرۋزين (جۋرزان دەلىنگەن) مەن ابحاز كنيازدىكتەرى تبيليسي ايماعىنداعى يسكاح ب. يسمايل دەگەن بيلەۋشى باسقارعان مۇسىلمان مەملەكەتىنە سالىق تولەپ تۇرعانىن جازادى. IX عاسىردا ۆيزانتيا يمپەراتورى وسى ەلدى پاپاگيا دەپ كورسەتكەن. بۇل – "تۇركىمەن بوركىن" مىسقىلداعان اتاۋ. باس كيىمدەرىنىڭ تۇسىنە قاراپ كورشىلەرى «قارا پاپاحتار» دەپ اتاعان. قازىرگى قارا پاپاح توبى ازاربايجان ۇلتىنىڭ قۇرامىندا جانە ءبىرازى گرۋزيا ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قارا پاپاحتار قۇرامىنداعى "حان تايپاسى" دەپ اتالاتىن بورچالو توبىنىڭ دۇرىس اتاۋى بورشىلەر ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ونىڭ تەركاۆيۋن دەگەن ەكىنشى اتاۋىن توركى مەن كوپۇي دەپ ءبولىپ قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، XI عاسىرداعى كيەۆ كنيازدىگىندەگى چەرنوكلوبۋك حالقى قۇرامىندا توركي مەن كوپۋي توپتارى بولعان. وسى دەرەكتەر كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن چەرنوكلوبۋك حالقى زاكاۆكازەدەن بارعان قارا پاپاحتار ەكەنىن دالەلدەيدى، ياعني كۋاب (كيەۆ) كنيازدىگىندە بيلەگەن اسىلۇيا توبى. دەمەك، ولاردى بيلەگەن ءبورىشى (قازىرگى بەرىش رۋى) تايپاسى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) توبىنان.

قاراپاپاح حالقى تبيليسي اۋماعىندا قالىپتاستى. ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ تبيليسي ءVى عاسىردا يران بيلىگىندە بولدى، يران اسكەرى حازار تايپاسىنان قۇرالدى. دەمەك ءVى عاسىردا تبيليسي ايماعىن حازارلار مەكەندەدى، ال ءVىى عاسىردا ول جەردى تيۋركي اشينا اسكەرى بولىپ كەلگەن قازاقتار باسىپ الدى. سول قازاقتار قىسىمىنان كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن حازارلار ح عاسىردا ادجار ۇلتى بولىپ قالىپتاسا باستاعانىن ءال ماسۋدي جازباسىنان اڭعارامىز. ال ورنىندا قالىپ قويعان حازارلار مەن جاڭا كەلگەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ ارالاسۋىمەن قاراپاپاق حالقى پايدا بولعان. ول قازاقتار حازارلارشا تۇركىمەن بوركىن كيۋدى ادەتكە اينالدىردى. ولار عانا ەمەس، سول ماڭداعى بارشا حالىقتار سول باس كيىمدى كيۋدى ءداستۇر ەتە باستادى جانە ول باس كيىم «پاپاح» دەگەن ورتاق اتاۋعا يە بولدى. وسىلايشا تبيليسي ايماعىنداعى حازارلار مەن قازاقتاردان ءبىر حالىق قۇرالدى. ولار وزدەرىنە باعىنىشتى اينالاداعى وزگە حالىقتاردان ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن تەك قارا ءتۇستى پاپاح كيدى. وسى سەبەپتەن ولاردىڭ حالىقتىق اتاۋى قاراپاپاح بولىپ قالىپتاستى. قاراپاپاحتى بيلەگەن – اسىلۇيا ديناستياسى، ولاردىڭ ءبورىشى دەگەن تيۋركي اشينالىق توپ ەكەنىن ازاربايجان قاراپاپاحتارى قۇرامىنداعى «حان تايپاسى بورچالا» توبىنىڭ اتاۋى دالەلدەيدى. قاراقالپاق ۇلتى سول زاكاۆكازەدەن كەلگەن قاراپاپاحتاردان قالىپتاسقانىن كەيىنگى جازبالارىمىزدا ايتاتىن بولامىز. قاراپاپاح حالقى ءتارىزدى قاراقالپاق ۇلتى دا تەك قارا ءتۇستى تۇركىمەن باسكيىمىن كيەتىنى انىق فاكت.

ازاربايجان جەرىندە «قارا بورىك» دەگەندەر دە بولعان، الايدا ولار قارا پاپاح توبىنان ەمەس. ولار – ءحىىى عاسىردا ورتا ازيادان زاكاۆكازەگە كەلگەن قىپشاق اسكەرى قۇرامىنداعى قارا بورىكتەر. قىپشاق تايپاسى – حورەزمشاح دجالەليديننىڭ اسكەرى بولاتىن، ولاردى وكشەلەگەن شىڭعىسحان اسكەرى ەكەنى بەلگىلى. ياعني، قارا پاپاح توبى زاكاۆكازەگە ونداعى قارا بورىكتەردەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن كەلگەن.

سونىمەن ح عاسىردا حازار قاعاناتىن، ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن، تبيليسي اۋماعىنداعى  قاراپاپاح مەملەكەتىن، جارتىلاي تاۋلىق الان ەلىن جانە ۇلكەن كاۆكاز تاۋىنداعى سارير مەملەكەتىن بيلەگەندەر اسىلۇيانىڭ تيۋركي اشينا ديناستياسى بولىپ تابىلادى. ال جۋرزان (گرۋزين) كنيازدىگى مەن ارميان ەلىن جانە قىرىمدا دەربەس وتىرعان ساكالبان-ۋرۋستاردى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلەگەن. سوڭعىلارى ىڭعايلى ساتتە باقتالاس جاۋلارى – تيۋركي اشينالار بيلەگەن مەملەكەتتەردى جويىپ جىبەرەدى. ول جايىندا كەزەكتى ماقالامىزدا جازامىز.

 

(جالعاسى)

14. قارلۇق قاعاناتى مەن قاراحانيدى: رەسەي يدەولوگياسى ورنىقتىرعان رەسمي تاريحتا «تيۋرگەش قاعاناتىنان كەيىن 756 جىلى (VIII عاسىر) قارلۇق قاعاناتى ورنادى. سوسىن ونىڭ ورنىن 840 جىلى ء(ىح عاسىر) قاراحانيدى مەملەكەتى باسقان» دەپ وقىتىلادى. بۇل سەنىمسىز دەرەكتەر مەن دالەلسىز بولجامداردان قۇرالعان جالعان تۇجىرىمدار ەكەنى انىق. قارلۇقتار قۇرامىندا «تيۋرگەش» دەگەن بار، ال تيۋرگەش توبى تيۋركي اشينا ديناستياسىنىڭ ءوزى ەكەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا جازدىق (تيۋرك اشينا – تيۋركاش). ياعني، قارلۇق قاعاناتى زامانىندا دا قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا تيۋركي اشينا (تيۋركاش-تۇركەش) ديناستياسى بيلىگى جالعاسقان.

الەم عالىمدارى مويىنداعان تاريحي جازبالاردىڭ بىرەگەيى – ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح» اتتى ەڭبەگى. اتاقتى اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ «يبن ال-اسير س ۆەليچايشەي دوبروسوۆەستنوستيۋ ي رەدكيم پو تومۋ ۆرەمەني كريتيچەسكيم تاكتوم سوبرال وگرومنىي ماتەريال دليا سۆوەگو ترۋدا»، دەگەنى سوزىمىزگە ايعاق. ارينە، اتالعان تاريحي جازبانى رەسەي وقىمىستىلارى ورىسشاعا اۋدارعان. سوندىقتان وندا كوپتەگەن تۇركىلىك اتاۋلار مەن ەسىمدەر بۇرمالانعان، جازباداعى دەرەكتەر تىزبەگى رەسەيلىك جالعان تۇجىرىمدارعا ساي وزگەرتىلگەن. مىسالى، ورىسشا اۋدارمادا جاقشا ىشىندە تۇركىلىك اتاۋلاردىڭ ارابشا جازباداعى جازىلۋ نۇسقاسى  كورسەتىلگەن، الايدا «كارلۋك»، «گۋزي»، «ۋچۋك»، «بازۋك» ءتارىزدى اسا ماڭىزدى اتاۋلاردىڭ جازىلۋ نۇسقالارى جوق (ولاردى «ۆ تەكستە:***» دەپ جۇلدىزشالارمەن جاسىرعان). دەگەنمەن، وسى ورىسشا اۋدارمانىڭ وزىنەن شىنايى تاريح ورىستار ايتقانداي ەمەستىگىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس (تىكەلەي ارابشا نۇسقادان قازاقشا اۋدارسا، كوپ شىندىق اشىلار ەدى).

رەسەيلىك يەزۋيدتەردىڭ زىميان ساياساتى تۇرگەش قاعاناتىنداعى قازاق حالقىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاپ ەنگىزگەن تاريحقا. اراب ارىپتەرىنىڭ جازىلۋ ۇقساستىقتارى ولارعا سولاي بۇرمالاۋعا مۇمكىندىك بەردى (ارابشا وڭنان سولعا قاراي وقىلاتىنىن ەسكەرتەمىز): كزاق – كازاق, كرلق – كارلۋق. وسىلايشا 751 جىلعى تالاس (اتلاح) شايقاسىندا مۇسىلمان اراب اسكەرىمەن قوسىلىپ سين اسكەرىن تالقانداعان قازاق ەمەس، قارلۇقتار بولىپ شىعا كەلدى. الايدا شىنايىلىعىن الەم عالىمدارى عانا ەمەس، رەسەي تاريحشىلارى دا امالسىز مويىنداعان يبن ءال اسير جازباسى تاريحىمىزدىڭ مۇلدە وزگەشە ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قىتاي جازبالارىندا «كارلۋك» دەگەن جوق، ورىستار قىتاي جازباسىنا «گەلولۋ» دەپ ەنگەن اتاۋدى «كارلۋك» دەپ تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولدى. شىندىعىندا، «گەلولۋ» – «كەرەيلەر» دەگەن اتاۋدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى، گەلولۋ قۇرامىنداعى «مولۋو», «چيسى», «تاشيلي» دەگەن رۋلار – كەرەي تايپاسىنىڭ مولقى, شەرۋشى, تارىشى رۋلارى. سول گەلولۋ تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتا ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى وتىر. ال قارلۇق پەن قاراحانيدى دەگەن اتاۋلارمەن ەش رۋ نەمەسە ەل ساقتالماعان، ولار ءىز-ءتۇزسىز جوق بولدى. قايدان ساقتالسىن، ونداي اتاۋمەن تاريحتا ەش ەل نەمەسە تايپا بولماسا، ول اتاۋلار قازاقتىڭ بولعانىن جاسىرۋمەن اينالىسقان رەسەيلىكتەردىڭ قالامىنان تۋعان. كانگيۋ – كاڭلى، جۋجان – جۇرجەن، تايدجۋت – ادايجۇرت، مانگۋ – ماڭعىل مەن ماڭعىت، ناي (قىتايشا «ءسۇت ەلى») – نايمان (ناي مەن ماڭعى وداعىنان), گەلولۋ – كەرەي، ارگۋن – ارعىن، حۋنرات – قوڭىرات، ۋيسۋن – ءۇيسۇن، دۋلا – دۋلات، كيفچاك – قىپشاق، بۋرچ – بەرىش، چەركاش – شەركەش، حەگۋ – قىرعى نەمەسە قىرعىز، ۋحۋ – ۋاق، يۋەچجي – وشاق، اتا – اتالىق، حۋن – قوڭىر، حۋنمو – قوڭىرمىن، تارتار – تاتار، سيليۋان – اسىلۇياڭ (اس), بوردجيگين – بورىجىگىڭ، شيۆەي – ءشيبوراش (شاپىراش), لان – ۇلان (الان), سيۋيبۋ – ءسۇربورى (كوكبورى), حۋيان – قۇمان (كۋماندى مەن قۇمىق), حاناسيۋۆەگي – حاناسۇيبەگى، تۋگە – تورگى (تيۋركي), اسيانششە – اسۇياڭشى، سيراك – سيراقتى، يازىك – ۇزىك ء(ۇز-اقۇز), ۇزبەك – وزبەك، اورس – ارىس (ۋرۋس), كاساح، كاشاك، حاسا، كوساگ – قازاق، ۇيقىر – ۇيعىر، قاراپاپاح – قاراقالپاق، تازجىك – تاز جانە تاجىك، دجالايىر – جالايىر، اككويلى – اققويلى، قاراكويلى – قاراقويلى، چۋمۋكۋن – شىمىرقۇڭ، شۋنيش – جانىس، حۋلسۋزيۋ – قۇلي، ابار – ابىرالى مەن اۆار، ساكالبان – البان، سىۆان – سىبان، شاحسەۆان – ساقسىبان، الان تانايدى – تانا مەن بايتانا، الان – قاراشاي مەن بالقار جانە ديگور (وسەتين) مەن دۋلا (دۋلات), اسىلدان – سۇلتان، اسىلجىك – سەلدجۋك بولىپ جالعاسا بەرەدى. وسىلايشا ەجەلگى تايپا-ەلدەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن بايلانىسىن كورەمىز. ال جەكە دارا مەملەكەت ورناتتى دەلىنەتىن قاراحانيدى مەن قارلۇقتاردان ەش ءىز قالماعان. ويتكەنى، مۇنداي اتاۋلار تاريحتا بولماعان. تارازداعى قاراحان بابا كەسەنەسى قاراحانيديلەردىڭ بولعانىنا دالەل ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ ءحىح عاسىردا سالىنعانى بەلگىلى، قاراحانيدي ديناستياسىنىڭ تاريحتا بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن تۇرعىزىلعان.

 

ەندى سين ەلى جايىندا دۇرىس انىقتاما الىپ الساق، رەسەيلىكتەر «سين – قىتاي ەلى» دەپ تۇجىرىمداعان. قىتايدا ەڭ العاشقى تسين مەملەكەتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىىى عاسىردا بولدى. ونى ورناتقان شيحۋاندى قىتاي دەرەكتەرى «سيۋنۋ (ۆارۆارلار) ەلىنەن، ياعني، حۋن ەلى ادامى» دەپ كورسەتكەن. ال حۋن يمپەرياسىن بيلەۋشى «شىڭ» دەپ اتالعان،  ماعىناسى – اسا بيىك ۇلى, بيلەۋشى اۋلەتى ءشىڭۇي دەپ اتالعان (شانيۋ) جانە بيلەۋشىلەر تەك اسىلۇياڭ رۋىنان بولعان (سيليۋان). حۋن ادامى ورناتقان قىتايلىق مەملەكەتتىڭ «تسين» اتاۋى مەن حۋن بيلەۋشىسىنىڭ «شىڭ» لاۋازىمى ۇقساس دىبىستالادى. شاماسى، قىتايدا مەملەكەت ورناتقان حۋن ءوزىن «شىڭ» دەپ اتاتقان. وسى اتاۋ قىتاي تىلىندە «تسين» بولىپ، مەملەكەت وسى اتاۋمەن تاريحقا ەنگەن.

قازىرگى قىتايدا VI عاسىردان باستاپ شىڭعىسحان زامانىنا دەيىن بولعان مەملەكەتتەر: سۋي (581-618 ج.ج), تان (618-907 ج.ج), سۋن (960-1279 ج.ج), يۋان (1280-1368 ج.ج). رەسەيلىكتەر «751 جىلى تالاس شايقاسىندا ارابتار مەن كوشپەلى تۇركىلەر اسكەرى قىتاي (سين) اسكەرىن تالقاندادى» دەپ تۇجىرىمدايدى. ول زاماندا قىتاي ەلىندە تان مەملەكەتى بولىپتى، ونىڭ اتاۋى سين اتاۋىنا ەش ۇقسامايدى. تان مەملەكەتى VIII عاسىردا ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقتان وتە ءالسىز بولعان. قىتاي تاريحىندا سول جۇزجىلدىقتا تالاس شايقاسى ورىن العانى جازىلمايدى. ولاي بولسا اراب جازباسىنداعى «سين» قىتاي ەلى بولۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ۇستىنە يبن ءال اسير «سين ەلى – تۇركىلەر» دەپ انىق كورسەتكەن. يبن ءال اسير جازباسى «سين ەلى» دەپ دەرەكتەگەن ايماققا قازىرگى ماڭعوليا مەن «ىشكى ماڭعوليا» جانە باتىس مانجۋريا ەنگەن دەيمىز (ەجەلگى حۋن حالقى جەرى), ارابشا جازباداعى اتاۋ – «سين» ەمەس «شين»، دالىرەك ايتساق، «شىڭ». ول ايماقتا VIII عاسىردا ۇيقىر كاعاناتى بولدى.

قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا، كازىرگى بايان نۋر قالاسى ورنالاسقان ايماقتا ح عاسىر مەن ءحى عاسىردا تاڭعۇتتاردىڭ وتە قۋاتتى سيا مەملەكەتى بولعان (تاڭعۇت ەمەس، تاتار ەلى ەكەنى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن بايقالادى). ول اتاۋدىڭ دۇرىسى اسۇيا دەپ بىلەمىز، ياعني، اسىلۇيا ديناستياسى بيلەگەن تۇركى-تاتارلار مەملەكەتى.

مانجۋر جۋرجەندەرى ءحىى عاسىردىڭ باسىندا تسزين يمپەرياسىن ورناتقان (1115-1234 ج.ج) جانە ونىڭ قۇرامىنا سولتۇستىك قىتايدا ەنگەن، ارتىنشا ونىڭ ورنىن شىڭعىسحان يمپەرياسى باسقانى ءمالىم. كەيىن XVI عاسىردا سول مانجۋر جۋرجەندەرى قىتايدى قايتا باعىندىرىپ، تسين يمپەرياسىن ورناتقانى بەلگىلى.

اسىلۇيا جايلى الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ءىV-ءVى عاسىرلار اراسىنداعى جۋجان قاعاناتى جايلى ايتىلعان. سول ماقالادا «جۋجان» ءسوزى دۇرىسىندا «ءجۇرجان» ەكەنىن ايتتىق. ولاردىڭ اۋەلگى قالىپتاسقان جەرى – جۋرجان تەڭىزىنىڭ (كاسپي)جاعاسى، ماڭعىستاۋدان ماڭعى تايپاسىن ەرتىپ جورىقتارىن باستاعان، سول ماڭعىلارمەن ءجۇرجاندار ورنىققان ايماق ءماڭجۇر (مانجۋريا) دەپ اتالىپ كەتكەن. الايدا، بيلەۋشى ءجۇرجاندار وندا (جۇرجەن) دەربەس رۋ بولىپ ساقتالىپ قالعان، «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازباسىنا «ءجۇرجان» اتاۋى «جۋجان» بولىپ ەنگەن. شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى سول ماڭعىستاۋدان بارعان ماڭعى تايپاسىنىڭ تاپ ءوزى. جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن – ءسۇربوراس ديناستياسى ء(سۇربورى تايپاسى مەن حان تايپاسى اسىلۇيا وداعىنان قالىپتاسقان), كەيىن باقتالاستارى – تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسى ولاردى «ءشيبوراش» دەپ اتاتىپ كەتكەن جانە وسى ءشيبوراش قىتاي جازباسىمەن تاريحقا «شيۆەي» بولىپ ەنگەن. بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ماقالامىزدا ناقتى دالەلدەرمەن جازىلعان.

ءماڭجۇر جۇرجەندەرى وزدەرىن ەجەلگى شيۆەي ۇرپاعى دەپ بىلگەن جانە شىڭعىسحان ديناستياسى دا وزدەرىن شيۆەي ۇرپاعىمىز دەپ تانيدى. ماڭجۇرلەر (مانجۋر) قول استىنداعى حيدان-حالحالار ىقپالىمەن جانە كەيىن قىتاي ءتىلى ىقپالىمەن حVII عاسىردان كەيىن تۇركىتىلدىلىگىن جوعالتتى. الايدا، ءالى دە تىلدەرىندە قازاقى سوزدەر كەزدەسەدى. دەگەنمەن، ولار سول حVII عاسىرعا دەيىن تۇركىتىلدىلىگىن ساقتاپ كەلگەن. مانجۋر جۇرجەندەرى وزدەرى ورناتقان ەكى مەملەكەتتى دە «تسين» دەپ اتادى، ال قىتاي ەلىندە ەجەلدە بولعان تسين مەملەكەتىن ورناتقان حۋن ادامى (ول دا تۇركىتىلدى). وسى «تسين» اتاۋى دۇرىسىندا «شىڭ» دەدىك، ول – بيلەۋشىگە، پاتشا-حانعا بەرىلەتىن لاۋازىم. ءوز يمپەرياسىن ءحىىى عاسىردا ورناتقان تەمىرشىڭ ەسىمىن شىڭاسحان دەپ وزگەرتتى، ونىڭ ەكى ەسىمىندە دە «شىڭ» ءسوزى بارى بەكەر ەمەس. ونىڭ «تەمىرشىڭ» ەسىمىن «تيمۋچين» ەتكەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى، ال «شىڭاسحان» ەسىمىن «چينگيسحان» ەتكەن اراپشا جازبالار ىقپالى. ول – اسىلۇيا تايپاسىنان تارايتىن ءشيبوراش (شيۆەي) ديناستياسىنان، وسى «ءشيبوراش» دەگەن جاعىمسىز اتاۋدى ونىڭ اتالارى «بورىجىگىڭ» دەپ وزگەرتكەن (شىڭعىسحان رۋى – بوردجيگين، ياعني بورىجىگىڭ). ول ەسىمىن شىڭاسحان دەگەن لاۋازىم-ەسىمگە وزگەرتتى، ماعىناسى: «شىڭ» دارەجەلى، «اس» ۇرپاعىنان بولعان «حان» (شىڭ-اس-حان). ەجەلدەن تۇركىلەر مەكەندەگەن قازىرگى ماڭعوليا مەن باتىس مانجۋريا ايماقتارىن اراب-پارسىلار ەرتەدەن «شين» اتاۋىمەن تانىعان. مىنە، وسى اتاۋدى ورىسشا «سين» دەپ كورسەتكەن رەسەيلىكتەر ەكەنى تۇسىنىكتى (اراپشادا: شين – شين, سين – سين). ال سولتۇستىك قىتاي ولكەسى XI عاسىردان باستاپ شىڭ ەلى ورناتقان يمپەريالار (مانجۋر جۇرجاندىق تسزين (شىڭ) يمپەرياسى مەن شىڭعىسحان يمپەرياسى) قۇرامىندا بولدى، سول سەبەپتەن XIV عاسىرداعى اراپ جازبالارى ول ايماقتىدا «شين ەلى» (سين ەلى) دەپ كورسەتەدى. ال وعان دەيىنگى اراپ جازبالارىنداعى «شين ەلى»،  ەجەلدە حۋن حالقى مەكەندەگەن قازىرگى ماڭعوليا مەن باتىس مانجۋريا ايماقتارى (يبن ءال ءاسيردىڭ «سين ەلى – تۇركىلەر» دەپ كورسەتۋى سونىڭ دالەلى).

تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەن تۇرگەش قاعاناتى VIIى عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان شىعىس ايماعىنان ايرىلىپ قالعان، وندا جۋجاندىق اسىلۇيا شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسى بيلىك الىپ، ۇيقىر قاعاناتى ورناعانىن الدىڭعى ماقالامىزدا كورسەتكەنبىز. ونىڭ دەربەستىگىن 745 جىلى قىتاي يمپەراتورى امالسىز مويىنداعان جانە گۋلي پەيلو (ۇلى ءبورى) حان ءوزىن گۋدۋلۋپيگاتسيۋەكەحانەم (قۇتتىلى-بەك-ءاسۇيى-حانى) دەپ جاريالاعانى ءمالىم. ول ايماقتى اراپ جازبالارى «شين ەلى» دەپ تانىعانىن، ونى رەسەيلىكتەر «سين» دەپ ورىسشالعانىن ايتتىق. ولاي بولسا, تالاس شايقاسىنا ءبىر جاعىنان شىڭ ەلى اسكەرى (ۇيقىر قاعاناتى اسكەرى), ەكىنشى جاعىنان تۇرگەش پەن مۇسىلمان ارابتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى قاتىسقان. تۇرگەش ەلىنىڭ ءبىر بولىگى ول زامان مۇسىلمان بولعان، مەملەكەت تە مۇسىلمان حاليفاتى قۇرامىندا دەپ تانىلعان. سوندىقتان اراب پەن تۇركى مۇسىلماندارى قازىرگى ماڭعوليادان كەلگەن ءدىنسىز شىڭ ەلى اسكەرىمەن سوعىسقان. تالاس شايقاسىنا قاتىسقان كوشپەلى تۇركىلەر قازاق حالقى, ونى جاسىرۋ ءۇشىن اراپ دەرەگىندەگى «كازاق» اتاۋىن «كارلۋق» دەپ بۇرمالاعان جانە سول قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتىن كارلۋق قاعاناتى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى. سول قازاق مەملەكەتى حانىنىڭ IX عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن كورسەتكەن اراپ دەرەگىندە بۇرمالاعان، ونداعى  «قازاقحان» اتاۋىن «قاراحاكان» دەپ ورىسشالاعان جانە مەملەكەت اتاۋىن  قاراحانيدى ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەندە رەسەي يمپەرياسى. ونى تومەندەگى دەرەكتەر دە راستايدى.

 

حالقىمىزدىڭ شىنايى تاريحىنان سىر شەرتەتىن ءارى رەسەي يدەولوگتارى تاراپىنان بۇرمالانباعان يبن ءال اسير جازبا مۇراسىن مۇحيات زەردەلەپ كورسەك:  «ي ناستۋپيل گود دەۆيانوستو چەتۆەرتىي (713 گ)... ۆ ەتوم گودۋ كۋتايبا، فورسيروۆاۆ رەكۋ، وبيازال جيتەلەي بۋحارى، كەشا، ناسافا ي حورەزما دۆادتسات تىسياچ ۆوينوۆ، وني پريسوەدينيليس ك نەمۋ. ي ناپراۆيل ون يح ۆ شاش، ا سام دۆينۋلسيا نا فەرگانۋ ي پريبىل ك حودجەنتۋ. پودنياليس ەگو جيتەلي، ۆسترەتيلي ي نەودنوكراتنو ۆستۋپالي ۆ سراجەنيە. ي كاجدىي راز ۋسپەح سوپۋتستۆوۆال مۋسۋلمانام… ۆ ەتوم (750 گ) پوسسوريليس يحشيد فەرگانى ي تسار شاشا. يحشيد پوپروسيل پوموششي ۋ تساريا سينا, ي دال ەمۋ پودكرەپلەنيە يز 100 تىسياچ ۆوينوۆ، تساريا شاشا وكرۋجيلي، ي ون سدالسيا نا ميلوست تساريا سينا، ي توت نە پريچينيل زلا ني ەمۋ، ني ەگو پريبليجەننىم. يزۆەستيە وب ەتوم دوستيگلو ابۋ مۋسليما، ي ون ۆىسلال نا ۆوينۋ س نيمي زيادا يبن ساليحا. وني ۆسترەتيليس نا رەكە تارازا، ي مۋسۋلمانە پوبەديلي يح، پەرەبيلي 50 تىسياچ ي ۆزيالي ۆ پلەن وكولو 20 تىسياچ، وستالنىە بەجالي ۆ سين. بيتۆا پرويزوشلا ۆ زۋلحيدججا ۆ تريدتسات، ترەتەم گودۋ (751 گ)».

شاش – قازىرگى تاشكەنت قالاسى، ال تاراز دەگەنى – قازىرگى تالاس وزەنى. وسى دەرەكتەن تاشكەنت ايماعىنا مۇسىلمان ارابتار 713 جىلى ورنىعىپ قويعانىن بايقايمىز. ال 750 جىلى شاش قالاسىن سين پاتشاسى (ۇيقىر قاعاناتى اسكەرى) باسىپ العانىن ەستىگەن حاليف ءابۋ مۋسليما ول جاققا قوسىمشا اسكەر جىبەرگەن. ياعني، تاشكەنت پەن تاراز حالقى ءVIىI عاسىردىڭ باسىندا مۇسىلمان بولعان (حاليف مۇسىلمان جەرىن كاپىرلەردەن قورعاۋعا ءتيىس، سول سەبەپتەن تاشكەنت پەن تاراز ايماعىنا قوسىشا اسكەر جىبەرگەن). ول ايماققا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن ارابتار سول ماڭعا ورنىعىپ قالدى. ويتكەنى، ارابتاردىڭ بارعان جەرىنە ورنىعىپ، يسلام ءدىنىن جايۋدى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى. رەسەي وقىمىستىلارىنىڭ «تالاس شايقاسىندا جەڭىسكە جەتكەن ارابتار ءوز ەلدەرىنە قايتىپ كەتكەن ءتارىزدى» دەگەن تۇجىرىمدارى ورىنسىز.

وزگە ايماقتاردا بيلەۋشى بولىپ اراب قولباسشىلارى سايلاندى، تەك تۇركىلەر وتىرعان ايماقتاردا ولاي بولماعان. ويتكەنى، سوناۋ حۋن يمپەرياسى زامانىنان باستاپ، كۇنى كەشەگە دەيىن تۇركىلەر الەمىندە تەك اسىلۇيا ديناستياسى ۇرپاعىن عانا پاتشا دەپ تانيتىن ءداستۇر ساقتالىپ كەلدى. سوندىقتان مۇسىلمان اراب حاليفتەرى تۇركىلەردىڭ پاتشالىق ءداستۇرىن بۇزۋعا تىرىسپادى، تۇركى پاتشالارىنىڭ حاليفاتقا تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداۋى ولار ءۇشىن جەتكىلىكتى بولعان ء(تىپتى، تۇركى پاتشالارىنا مۇسىلمان اراپ-پارسى الەمى مويىۇسىنعانىنا وسمان حاليفاتى تاريحى كۋا). يسلام دىنىنە شاقىرۋ ءۇشىن كوشپەلى قازاق حالقىمەن ارالاسقان ارابتار كوپ ۇزاماي قازاققا ءسىڭىپ كەتتى، تەك قالالىق ارابتار عانا ۇزاق ۋاقىت ۇلتتارىن ساقتاعان. بۇدان كوشپەلى تۇركى (قازاق) تايپالارىمەن بىرىگىپ تالاس شايقاسىنا قاتىسقان ارابتار مەن قوجالار ءبىر ەمەس ەكەنىن ۇعامىز.

يبن ءال اسير قوجالار جايلى مىناداي اسا ماڭىزدى اقپارات بەرەدى: «ي ناستۋپيل گود ستو ترەتي (722 گ)... ياۆيلسيا دۆويۋرودنىي برات تساريا فەرگانى ك [حاراشي] ي سكازال ەمۋ، چتو سوگديتسى ۆ حودجەنتە. سووبششيل ەمۋ وب يح پولوجەني ي دوباۆيل: «ناگونياي يح، پوكا نە ۋشلي ۆ ۋششەلە. پوكا نە ۆىيدەت سروك، وت ناس يم نە بۋدەت پوموششي... حاراشي وكرۋجيل يح ي ناتسەليل نا نيح ستەنوبيتنىە ماشينى. ي پودنيالسيا ۆوين يز ارابوۆ ي برەۆنوم ستال لوميتسيا ۆ ۆوروتا حودجەنتا. ي ۆوروتا وتۆوريليس.... سابيت كۋتنا، ۆسپومينايا كازن زناتنىح، گوۆوريت: «پورادوۆالا دۋشۋ كازن كارزاندجا، كاشكيرا، ۋچاست بەيادا. ي ديۆاشتي، ا تاكجە ۋچاست حالاندجا ۆ حودجەنتسكوي تسيتادەلي, گدە وني پوگيبلي ي پروپالي.... ي ناستۋپيل گود چەتىرەستا دەۆيانوستو شەستوي (1103 گود)... ۆ ەتوم گودۋ ۆ رەە بىل ۋبيت ابۋ-ل مۋزاففار يبن ال-حۋدجاندي. رود حۋدجاندي پرويسحوديت يز گورودا حودجەنتا, راسپولوجەننوگو ۆ ماۆەرانناحرە. وني سۆوە پرويسحوجدەنيە ك مۋحاللابۋ يبن ابۋ سۋفرا». وسى جازبادان ءابۋ مۋزاففار دەگەن يمام-قوجانىڭ ءحىى عاسىردىڭ باسىندا قايتىس بولعانىن، قوجا رۋى قازىرگى حۋدجانت قالاسىندا قالىپتاسقانىن، ولار ءوز رۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا دەپ تۇسىنگەنىن كورەمىز. مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرا – VII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءVIIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن تابيعين مۇسىلمان، يران اۋماعىن 20 جىل بيلەگەن ءال-حادججادج يبن يۋسۋف دەگەن ارابتىڭ اسكەر باسشىسى بولعان. تاريحتا وسى ەكى ادامنىڭ ەسىمى قاتار كەزدەسەدى. ءال-حادججادج يبن يۋسۋف مەككە قالاسى ماڭىنداعى تايفتە دۇنيەگە كەلگەن، ەسىمىندەگى ال-حادججادج اتاۋىنىڭ ماعىناسى – تۋعان جەرى قاجىلىق ايماق بولۋىمەن بايلانىستى (مىسالى، بۇحارادان شىققان عالىم «ءال-بۇحاري»، تارازدان شىققان ادام «ءال-تارازي» دەپ اتالدى). ونىڭ قول استىنداعى اسكەرى دە سول قاجىلىق ايماقتان شىققان اراپتار, ولار دا وزدەرىن «حادججادج» دەپ اتاعاندى ۇناتقان دەۋ ورىندى. ءال-حادججادج يبن ءيۋسۋفتىڭ حوراسان بيلەۋشىسى ەتىپ مۋحاللاب يبن ءابۋ سۋفرانى تاعايىنداعانى ءمالىم (يراننىڭ قازىرگى مەشحەد قالاسى ورنالاسقان ايماعى). ونىڭ اسكەرى حادججادج ارابتارىنان قۇرالعان جانە ءوزى 703 جىلى قايتىس بولعان. جوعارىداعى دەرەكتە 722 جىلى حاراشي باستاعان ارابتاردىڭ حودجەنت قالاسىن قالاي باسىپ العانى قامتىلعان. وسى حاراشي قولباسشى ءال-حادججادج اسكەرىندە شىڭدالعان جاۋىنگەر دەپ ايتىلعان. ياعني، حودجەنت قالاسىن باسىپ العاندار حادججادج اراپتارى بولىپ تابىلادى (يبن ءال اسير اراپتاردىڭ حودجەنت قالاسىن فەرعانا حانىنىڭ كەلىسىمىمەن جاۋلاپ العانىن كورسەتكەن، ولار تەك سول قالانى عانا جاۋلاپ الۋعا كەلىسىم العان). ولار جاۋلاپ العان قالا اۋەلدە قوحاڭدى دەپ اتالعان (تۇرعىندارى قوقاڭداعىش بولۋى مۇمكىن). ارابشا «حودجەند» پەن «حوحاند» وتە ۇقساس جازىلادى (خحند – حوحاند، خجند – حودجەند), وسىنى ەسكەرمەگەن ورىس اۋدارماشىلارى ارابتار كەلگەنگە دەيىنگى وقيعالاردا دا قالانى حودجەند اتاۋىمەن كورسەتە بەرگەن. دۇرىسىندا، ءVIIى عاسىردا حادججادج ارابتارى جاۋلاپ الىپ، يەلەنگەن قالا – حوحاند, ولار كەيىن، ءحى عاسىردا حودجا دەگەن رۋ-ەل بولىپ قالىپتاسقاندا قالا «حودجاند» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. ال قالاسىنان ايرىلعان تۇركى-ۇزبەكتەر سول ايماقتا حوحاند اتاۋىمەن وزگە قالا تۇرعىزعان. قازىرگى حۋدجاند پەن حوحاند قالالارى كورشى جاتىر (اراسى، شامامەن 100 شاقىرىمنان اسادى). كوپ ۇزاماي حاراشي قولباسشى ءحاليفتىڭ اشۋىنا ۇشىراپ قازا تاپقان. سوندىقتان حاليف حادججادج ارابتارىن 351 جىلعى تالاس شايقاسىنا تارتپاعان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ويتكەنى، باسقا دەرەكتە تالاس شايقاسىنا قاتىسقان اراب اسكەرى يەمەندىكتەر ەكەنى جازىلعان.

ولاي بولسا، ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان مۇسىلمان ارابتار قازاقتار پەن وزبەكتەر قۇرامىندا بولۋى ءتيىس. وزبەكتەر – رۋ-تايپالارىن الدەقاشان ۇمىتقان وتىرىقشى حالىق، سوندىقتان قاي وزبەكتىڭ اتاسى ارابتان تارايتىنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتار – كونە حۋن-ساق زامانىنان بەرى رۋ-تايپا بولىپ تارتىپتەلۋ داستۇرىنەن ەش اينىماعان حالىق. قازاقتا رامادان دەگەن تايپا بار. ولاردىڭ باسىم بولىگى باتىستا – كىشى ءجۇز قۇرامىندا بولعانىمەن، ەداۋىر بولىگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وتىر. ولاردىڭ اتا قونىسى ەرتەدە تاشكەنت ايماعى بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بار. «رامادان» اتاۋى تازا اراب ءسوزى ەكەنى انىق، بۇل تايپانىڭ تاڭباسى دۋلات تايپاسى تاڭباسىمەن بىردەي. وسى دەرەكتەر ءVIIى عاسىردا كەلگەن اراب مۇسىلماندارى دۋلا (دۋلات) تايپاسى قىزدارىنا ۇيلەنىپ، قازاق حالقى قۇرامىنا «رامادان» اتاۋىمەن جەكە رۋ بولىپ سىڭگەنىن كورسەتەدى. سول كەلگەن ارابتار اراسىندا مۇحاممەد پايعامبارمەن (س.ع.س.) رۋلاس ادامدار دا بولعان. ولاردى وزگە مۇسىلماندار «سەيد» (مىرزا) دەپ اتاعانى، تاجىك ەلىندەگىلەر ءالى دە «سەيد» دەپ اتالاتىنى جانە قوجالار اراسىندا ەڭ بەدەلدىسى سەيد قوجالار ەكەنى بەلگىلى. سول سەيد ارابتار رامادان تايپاسىندا بولسا جەكە رۋ اتاۋىمەن ساقتالار ەدى. دەمەك، سەيد ارابتار وزگە قازاق تايپاسى قۇرامىندا قالعان. وشاقتى تايپاسىنداعى سەيىت رۋى سول قۇرمەتتى مۇسىلمان ارابتاردان قالىپتاسۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ول رۋدا اتا-باباسىنان مولدالىقتى، ءدىن جولىن ۇستانىپ كەلگەن اۋلەتتەر كوپ كەزدەسەدى. سونىمەن رامادان تايپاسى مەن سەيىت رۋى ءVىII عاسىردا تاشكەنت پەن تاراز ايماقتارىنا ورنىققان ارابتاردان باستاۋ العان دەپ بىلەمىز. ال قوجا رۋى حودجەند قالاسىنا قونىستانعان حادجادج ارابتارىنان VIII-ءحى عاسىرلاردا قالىپتاسقان (شامامەن 250 جىل), يبن ءال اسيردە ولاردىڭ «وتانى» حودجەند قالاسى ەكەنىن كورسەتكەن. ولار ءحى عاسىردان باستاپ وسى قالادان وزگە ايماقتارعا تارالعان (زاكاۆكازە مەن تۇركياداعى حودجالى قالالارى، قاراقالپاقستانداعى حودجەلى قالاسى). قازىرگى قاراقالپاقستانعا ءVIIى عاسىردا ورنىققان ارابتار نوكىس رۋى بولىپ قالىپتاستى جانە ونداعى نوكىس قالاسى اتاۋىن سولار ورنىقتىرعان. كەيىن سول نوكىس رۋىنىڭ شىمكەنت ايماعىنا ىعىسقاندارى دۋلات تايپاسى قۇرامىنا ەندى (ولار ارعى تەكتەرى اراب ەكەنىن ۇمىتقان جوق).

 

ەندى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن ورىستار قارلۇق پەن قاراحانيدى دەپ ەكى بولەكتەگەن جازبالاردى زەرتتەپ كورسەك: «ۆلادەتەلەم بالاساگۋنا ي سترانى تيۋركوۆ بىل شاراف اد-داۋلا (1030-1056). ون بىل رەليگيوزەن ي ۋدوۆلەتۆوريلسيا پوۆينوۆەنيەم ەمۋ ەگو براتەۆ ي رودستۆەننيكوۆ ي رازدەليل سترانۋ مەجدۋ نيمي. سۆوەمۋ براتۋ ارسلان-تەگينۋ وتدال منوگوە يز سترانى تيۋركوۆ, تاراز ي يسبيدجاب وتدال سۆوەمۋ براتۋ بوگرا-حانۋ, فەرگانۋ ۆسيۋ تسەليكوم وتدال ديادە پو وتتسۋ تۋگا-حانۋ, ا بۋحارۋ ي ساماركاند ي درۋگيە وتدال يبن الي-تەگينۋ. ا سام ون ۋدوۆولستۆوۆالسيا بالاساگۋنوم ي كاشگاروم.... وني — مۋسۋلمانە يز پوتومستۆا افراسيابا تيۋركا.... يح پرادەد, شابۋك كارا-حاكان, ... ۆو سنە سۆوەم پرينيال يسلام ي پوۋترۋ وبنارۋجيل، چتو ون مۋسۋلمانين. كوگدا ون ۋمەر، نا ەگو مەستو ۆستال ەگو سىن مۋسا يبن شابۋك. ي ۆ ەتوم كرايۋ تسارسكي سان نە پرەكراششالسيا سرەدي ەگو پوتومكوۆ ۆپلوت دو ارسلان-حانا يبن مۋحاممادا يبن سۋلايمانا يبن داۋدا بوگرا-حانا يبن يبراحيما.... ون ۆزبۋنتوۆالسيا پروتيۆ كادير-حانا ۆ 494 (1101) گ.، ي توت وتنيال ۋ نەگو تسارستۆو، نو ساندجار ۋبيل كاديرحانا ي ۆەرنۋل تسارستۆو ارسلان- حانۋ... سرەدي ەگو ۆويسكا بىل ودين ۆيد تيۋركوۆ, كوتورىح نازىۆايۋت كارلۋكي ي تيۋركي گۋزيسكيە... يح توجە دۆا ۆيدا. ودين ۆيد نازىۆايۋت ۋچۋك, ي درۋگوي نارود، كوتورىي نازىۆايۋت بۋزۋك... ۆ ەتوم گودۋ، سافارە (1043 گ.) پرينيالي يسلام 10 تىسياچ كيبيتوك يز نەۆەرنىح تيۋركوۆ... ي پرينەسلي ۆ جەرتۆۋ ۆ دەن پرازدنيكا جەرتۆى (زۋ-ل-حيدججا) 20 تىسياچ گولوۆ وۆەتس، ي اللاح يزباۆيل مۋسۋلمان وت يح ۆراجدى. وني پروۆوديلي لەتو ۆ كراياح بۋلگارا, ا زيموۆالي ۆ كراياح بالاساگۋنا.... نە پرينياۆشيمي يسلام سرەدي تيۋركوۆ وستاليس تاتارى ي حيتاي, وني ۆ وبلاستياح سينا».

بۇل جەردە «سترانا تيۋركوۆ» دەپ كوشپەلى قازاق ەلى كورسەتىلگەنى تۇسىنىكتى (ارابتىق تۇپنۇسقادا سولاي جازىلۋى دا مۇمكىن). ويتكەنى، وتىرىقشى تۇركىلەر (ۇزبەك، ۇيقىر) وتىرعان ايماقتى تاراز، يسپيدجاب (شىمكەنت), فەرعانا، بۇحارا، سامارقاند، قاشقار دەگەن باستى قالالارى ارقىلى سيپاتتاعان. قازاق ەلىنىڭ (تۇركىلەردىڭ) مۇسىلمان ەمەستەرىنىڭ ەڭ سوڭعىلارى ءحى عاسىردىڭ باسىندا (1043 جىلى) يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن، ولاردىڭ جايلاۋعا – بۇلعار ەلىنە (ورال تاۋلارىنان ءارى جاتقان ايماق) دەيىن باراتىنىن، ال قىستاۋلارى بالاساعۇن ايماعى ەكەنىن جازعان. بالاساعۇن ايماعى دا، بالاساعۇن قالاسى دا قاي جەردە ەكەنى ناقتى انىقتالماعان. يبن ءال اسير تۇركىلەردىڭ جايلاۋدا سولتۇستىكتەگى الىس بۇلعار ەلىنە (ورال تاۋلارى ايماعى) بارىپ، قىستا بالاساعۇن ايماعىن قىستايتىنىن كورسەتەدى. سوعان قاراعاندا، ول قازىرگى تالاس، سوزاق، سارىسۋ، مويىنقۇم، شۋ اۋداندارى ورنالاسقان ۇلكەن ايماق ءتارىزدى. ونىڭ اتاۋىن بالاساعۇن ەمەس، تالاساعىن دەگەن ورىندى. تالاس پەن شۋ وزەندەرى الاتاۋدان ءبىر جەردەن اعىپ شىعادى،  سپۋتنيكتىك كارتادان ەكەۋىنىڭ ارناسى ەرتەدە تەلقوڭىر دەگەن جەردە قوسىلىپ، ودان ءارى ارال تەڭىزىنە دەيىن سوزىلعانى انىق بايقالادى. قوسىلىپ اعىپ جاتقاندىقتان ول ەكەۋىدە سول زاماندا كوبىنە تالاس وزەنى دەپ اتالعان ءتارىزدى. ياعني، قازىرگى تالاس، سوزاق، سارىسۋ، مويىنقۇم، شۋ اۋداندارى جەرلەرى تالاس وزەنى اعىپ وتەتىن ايماق بولعاندىقتان، حالىق «تالاس اعىنى» دەپ اتاپ كەتكەن. ارابشا ەكى اتاۋ وتە ۇقساس، «ت» ءارپىن «ب» دەپ ءتۇسىندىرىپ، بۇرمالاپ ورىسشالاعان: تالاصغن – تالاساعىن، بالاصغن – بالاساعۋن.

تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى سين ايماعىندا (قازىرگى ماڭعوليا) وتىرعانىن، ولاردىڭ تاتار جانە حيتاي بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن جازادى يبن ءال اسير. دەرەكتە وسى ەكەۋىنىڭ دە تۇركى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. ياعني، «تاتار تايپاسى ول زاماندا ماڭعول ءتىلدى بولعان، حيتاي دەگەندەر – قيداندار، ولار دا ماڭعول تىلدىلەر» دەگەن رەسەيلىك تۇجىرىمدار تولىق جالعان. بۇل جەردەگى «تاتار» دەگەنى – تاتار مەن حاكاس ۇلتتارىن قالىپتاستىرعان ەل (حاكاستار وزدەرىن «تادار» دەپ تە اتايدى، ولاردى «قىرعىز» دەپ بۇرمالايتىن رەسەي ساياساتى). ال «حيتاي» دەگەنى – قازاقتار، «حازاق» ءسوزىن ورىسشا «حيتاي» دەپ ادەيى بۇرمالاعان. وسى ەكى ءسوزدىڭ ارابشا جازىلۋلارى مىناداي: حظاق – حازاق، حطاى – حاتاي. ەسكى اراب جازباسىندا «ق» مەن «ز» ارىپتەرىندەگى نوقاتتار ءوشىپ قالعانىن پايدالانعان اۋدارماشى «ز» ءارپىن «ت»، «ق» ءارپىن «ي» دەپ ءتۇسىندىرىپ، «حازاق» اتاۋىن «حاتاي» دەپ تاڭبالاعان (ونى «حيتاي» دەپ تۇسىندىرگەن). دەمەك شىڭعىسحانعا دەيىندە وندا وتىرعان كەرەي، نايمان، مەركى (مەركىت), ماڭعىل (ماڭعى), جالايىر، قوڭىرات تايپالارى مەن ادايجۇرت (تايدجۋت), بورىجىگىڭ (بوردجيگين) رۋلارى قازاق حالقى دەپ تانىلعان.

شابۋك كاراحاكان رەسەي بيلىگى دايىنداتقان تاريحتا ساتۋق قاراحان دەپ كورسەتىلگەن، ونىڭ كاراحانيدى مەملەكەتىن ورناتۋشى ەكەنى دە ايتىلادى. كاراحانيدى مەملەكەتى 840 جىلى ء(ىح عاسىر) ورنادى دەلىنگەن، ياعني، شابۋك كاراحاكان سول جۇزجىلدىقتىڭ وكىلى. يبن ءال اسير ونىڭ بيلىكتە وتىرىپ مۇسىلماندىقتى قابىلداعانىن جانە افراسيابا تيۋركا ديناستياسىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن جازادى (ونىڭ دەرەكتەرىنەن اتالعان ديناستيا ارابتارعا جاقسى تانىس ەكەنى بايقالادى، ياعني، ول ارابتار ورتا ازياعا كەلگەن زاماندا دا بيلىكتە وتىرعان تيۋركاش ديناستياسى). ونىڭ مەملەكەتى قۇرامىنا قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان جانە شىڭجان اۋماقتارى كىرگەن ء(ۇرىمشى قالاسى ورنالاسقان سولتۇستىك ايماعىنان باسقاسى) جانە مەملەكەت جەرىن ەڭ العاش ءحى عاسىردا باۋىرلارىنا ءبولىپ بەرگەن – شاراف اد-داۋلا حان. مەملەكەت اسكەرىندە «كارلۋك» جانە «تيۋركي عۋزي» دەپ ەكى ءتۇرلى اتالاتىن حالىق بولعان. ول حالىق ءوز ىشىندە «ۋشۋك»، «بۋزۋك» دەپ ەكىگە بولىنگەن (ارابتا «گ»، «چ» ارىپتەرى جوق). جوعارىدا ورىستاردىڭ ارابشاداعى «قازاق» اتاۋىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاعانىن كورسەتتىك. ياعني، يبن ءال اسير كارلۋكتاردىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ ەكىنشى اتاۋى تيۋركي عۋزي ەكەنىن دەرەكتەگەن. ارابشادا عۋزي مەن عازاق بىردەي دەسە دە بولادى: غزق – عازاق، غزى – عۋزي. دەمەك، مەملەكەت اسكەرى قازاق حالقىنان جاساقتالعان، ولاردى «قازاق» دەپ تە، «تۇركى عازاق» دەپ تە اتاعان. ول قازاقتار ءوز ىشىندە ەكى حالىققا بولىنگەن، ونداعى «ۋشۋك» دۇرىسىندا – ۋزبەك، ال «بۋزۋك» دۇرىسىندا قازاق دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، ارىپتەرى ەسكىرىپ، كەي تۇسى وشكەن قولجازباداعى «ۋزبەك» پەن «قازاق» اتاۋلارىن «ۋشۋك» پەن «بۋزۋك» دەپ ادەيى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋ قيىن ەمەس. ولاردىڭ ارابشا جازىلۋلارى ءوزارا ۇقساس: ذبكو – ۋزبەك، شكو – ۋشۋك,  قزك – قازاك، بزك – بۋزۋك («ق» ءارپىنىڭ باس جاعى ءوشىپ كورىنبەي قالعانىن پايدالانىپ، ونى «ب» دەپ كورسەتكەن).

رەسەيلىكتەر ادەيى بۇرمالاپ، «عۋزي دەگەن – وعىزدار، ولار ۋشۋك پەن بازۋك دەگەن ەكى توپقا بولىنگەن» دەپ تۇجىرىمدادى. يبن ءال ءاسيردىڭ وسى دەرەكتەرىنىڭ وعىز ەلىنە, ياعني قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىنا ەش قاتىسى جوعى ايدان انىق. اڭگىمە قازىرگى قازاقستان مەن وزبەكستان جانە شىڭجان ايماقتارى جايلى ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. سوندىقتان رەسەيلىك تۇجىرىمنىڭ تۇسىنگەن ادامعا قۇنى كوك تيىن.

بيلەۋشى اۋلەت – افراسي تيۋركي ديناستياسى («افراسيابا» سوزىندەگى «ابا» – ورىستىق جالعاۋ). وسى اتاۋ دۇرىسىندا – اسۇياشى, ەكى اتاۋدىڭ ارابشا جازىلۋى ۇقساستاۋ: اثواشى – اسۇياشى، افراسى – افراسي (ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى ءوشىپ، ەسكىرگەن كونە جازباداعى قازاقى اتاۋلاردى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ، وزگەشە ەتىپ ورىسشالاعان رەسەي اۋدارماشىلارى. بۇل – جاي قاتەلىك ەمەس، ولار شىن تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن جوسپارلى تۇردە ەڭبەك ەتكەن). ال «تيۋركي» اتاۋى قازاقشا «تورگى» ەكەنىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدا ايتتىق. دەمەك، مەملەكەتتى بيلەگەن ديناستيا – تورگى اسۇياشى, ول تاريحقا «تيۋركي اشينا» بولىپ ەنگەن جانە تۇرگەش قاعاناتىن بيلەگەن دە سولار ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەدىك دەپ ويلايمىز.

مەملەكەت بيلەۋشىلەرى – شابۋك كاراكاحان ۇرپاقتارى، ولاردىڭ ارابشا جانە تۇركىلىك ەسىمدەرى قاتار قولدانىلعان. شابۋك كاراكاحان – اسىلۇيا تايپاسىنىڭ وكىلى، تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان. مەملەكەت بيلىگى ءحىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن وسى اۋلەتتە بولىپتى، سوڭعى حانى – ارىسۇلان، ول باسىنا تۇسكەن قيىن جاعدايدا سانجار سۇلتاننىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن. سانجار سۇلتان – تيۋركي سەلدجۋك ديناستياسىنىڭ ادامى، ول ديناستيا دا شابۋك كاراحاكانعا تۋىس ەكەنى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن انىق اڭعارىلادى. «تيۋركي سەلدجۋك» دۇرىسىندا – تورگى اسىلجىكديناستياسى، سوندىقتان ديناستيا ادامدارىن حالىق «اسىلدان» دەپ اتاعان. ول اتاۋدى «سۋلتان» ەتكەن ارابشا جازبالار ەكەنىن الدىڭعى جاريالانىمدارىمىزدا ايتتتىق. ياعني، ح عاسىردا قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىندا وعىز ەلىن بيلەپ، ولارعا يسلام ءدىنىن ۇيرەتكەن, سوسىن ءحى عاسىردا زاكاۆكازە مەن قازىرگى تۇركيا اۋماعىنبيلەگەن، مۇسىلمان الەمىنە جاسالعان كرەست جورىعىنا تويتارىس بەرگەن، كەيىن وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) ديناستياسى ىح عاسىرداعى شابۋك كاراحاكان اۋلەتىنەن تارايدى.

ەندى شابۋك كاراحاكان ەسىمىن تالداپ كورەيىك، ونىڭ ەسىمى دۇرىسىندا شاتتىق بولۋى مۇمكىن. ورىستاردىڭ ونى بىرەسە شابۋك, بىرەسە ساتۋك دەپ كورسەتۋى سونى اڭعارتادى (اراپشادا: شاتوق – شاتۋق, شابوق – شابۋق, ساتوق – ساتۋق). يبن ءال اسير تۇركىلەردە بيلەۋشىنى «حان» دەپ اتايتىنىن انىق جازعان (كەلەسى اقپاراتتا), ياعني «حاكان» دەگەن اتاۋدى قولدانباعان. نەگىزىنەن «حان» اتاۋىن «كاگان» دەپ كورسەتەتىن قىتاي جازبالارى, سەبەبىن قىتاي ءتىلى زاڭدىلىعىنان ىزدەگەن ءجون. سول قىتايلىق بۇرما اتاۋدى قولدانىپ، ارابشا جازبالارداعى «حان» اتاۋىن ىڭعايى كەلسە «حاكان» دەپ ورىسشالاعان – ورىس عالىمدارى. سوندىقتان «كاراحاكان» دۇرىسىندا «كازاحكان» دەپ بىلەمىز. ويتكەنى ح عاسىردا پارسى جىرشىسى فەرداۋسي ول مەملەكەتتى بيلەگەندەر كازاح حاندارى ەكەنىن، حالقى «كوشپەلى جاۋىنگەر كازاح» دەپ اتالاتىنىن انىق جازعان. ورىستار وسى جازباداعى «كازاحكان» اتاۋىن «كاراحان» دەپ بۇرمالاۋ ارقىلى «كاراحانيدى» اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن. يبن ءال اسير جازباسىن ورىسشالاعاندا «كاراحكان» اتاۋىن ادەيى «كارا-حاكان» دەپ ورىستىق «-» بەلگىسى ارقىلى وزگەرتىپ جىبەرگەن. ارابشا جازىلۋىندا ەكى اتاۋ بىردەي دەسە دە بولادى، تەك «ز» ۇستىندە نوقات بار، ال «ر» ۇستىندە جوق: كزحكن – كازاحكان، كرحكن – كاراحاكان. دەمەك، بيلەۋشىلەردىڭ ارعى اتاسى شابۋك كاراحاكان ەمەس، ول تورگى اسۇياشى (تۇركى اشينا) ديناستياسىىڭ وكىلى – شاتتىق قازاق حان.

تۇركى اشينا (تورگى اسۇياشى) رۋى تاۋلى التايدان شىقتى، ولار ءVى عاسىردا اۋەلى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا تۇركى قاعاناتىن ورناتقان. قازاق حالقى ول زاماندا ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعانىن الدىڭعى جازبالارىمىزدا دالەلدەگەنبىز. تۇركى قاعاناتىنىڭدا جانە ونىڭ ورنىن باسقان تۇرگەش قاعاناتىنىڭدا حالقى قازاقتاربولدى، سول سەبەپتەن بيلەۋشى ديناستيا ادامدارىن ورتا ازيا حالىقتارى (ۇزبەك، تازجىك، پارسى) «قازاق» دەپ تانىعان. مەملەكەت بيلەۋشىسى ەسىمىندەگى «قازاق حان» اتاۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. تارازداعى ەسكى قورىمدى «قاراحان بابا جاتقان جەر» دەپ ءحىح عاسىردا كەسەنە سالدىرعاندار، «كاراحانيدى مەملەكەتىن بيلەگەن قوجالار» دەيتىندەر مۇلدە قاتەلەسەدى. مۇنىڭ جالعان ەكەنىن يبن ءال اسير جازباسى دالەلدەيدى. قازاق مەملەكەتىن ەرتەدەن تەك قازاق حاندارى بيلەگەن, قوجا نەمەسە اراب ەشقاشان قازاقتى بيلەمەگەن.

وسىلايشا يبن ءال اسير جازباسى ورتا ازياداعى الىپ يمپەريا قازاق حاندىعى ەكەنىن، ونىڭ حالقى «قازاق» نەمەسە «تۇركى قازاق» دەپ اتالاتىنىن، ول حالىق ءوز ىشىندە «ۇزبەك» پەن «قازاق» بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورسەتەدى. ياعني، ول زاماندا ۇزبەك پەن قازاق ءبىرتۇتاس حالىق بولعان. يبن باتۋتانىڭ حIV عاسىردا التىن وردا حانى مۇحاممەدتى «ۋزبەك حان» دەپ جازۋىنىڭ سەبەبى، ول مەملەكەت حالقىنىڭ قازاق دەپ تە، ۋزبەك دەپتە اتالا بەرۋىمەن بايلانىستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ول كەزدە تازجىك (تاجىك) حالقى – تاۋدى مەكەندەگەن از ەل، قاراقالپاقتار (قاراپاپاق) ورتا ازياعا كاۆكازدان تەك ءحىى عاسىردان كەيىن جەتتى. شىڭجانداعى ءۇيسۇن-ۇزبەكتەر قىرعى تايپاسىمەن ارالاسىپ، ۇيقىر (ۇيعىر) حالقى بولىپ ەندى قالىپتاسىپ جاتتى. ال قىرعىز ەلى ورتا ازيادا جوق بولاتىن (ولار ەنيسەيدەن تەك ءحVىى عاسىردا كەلگەنىن الەكسەي لەۆشين جازادى). تۇركىمەن حالقى ءوز ايماعىندا (وعىز ەلىندە), ياعني قازىرگى تۇركىمەنستان جەرىندە ءتۇزىلدى. دەمەك، يبن ءال اسير ءومىر سۇرگەن ءحىىى عاسىرعا دەيىن قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ نەگىزگى حالقى قازاق دەپ اتالعان، ولاردىڭ وتىرىقشى بولىگى ۇزبەك دەپ تە تانىلعان. قازاق حالقىنىڭ ەداۋىر بولىگى سول زاماندا قازىرگى شىڭجان مەن ماڭعوليا ايماعىندا دا وتىرعان، وندا ولارمەن كورشى تاتار حالقى دا مەكەندەگەنىن اڭعارامىز دەرەكتەردەن.

ساق ەلى مەن شىعىستان اۋىپ كەلگەن حۋنداردىڭ  ارالاسۋىمەن I عاسىر مەن VI عاسىر ارالىعىندا قازاق حالقى قالىپتاسقانىن ايتقانبىز. ياعني، بيلىك حۋنداردا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دالا «قۇڭزاق» دەپ اتالعانىن (ماعىناسى: «قۇڭ جاق» - حۋن ايماعى) جانە ول ارتىنشا ايماق حالقىنىڭ اتاۋىنا اينالعانىن، كەيىن اتاۋ «قزاق» بولىپ قىسقارىپ («ۇڭ» بولىگىنسىز), سوسىن «قازاق» بولىپ ءبىرجولاتا ورنىققانىن الدىڭعى ماقالالاردا دالەلدەرمەن كورسەتكەنبىز.

تاريحتا قارلۋك پەن قاراحانيدى مەملەكەتتەرى بولماعان. ولار – قازاق ۇلتىنىڭ كەشەگىسىن جاسىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان جاساندى اتاۋلار. ول ەكى اتاۋ دا اراب جازبالارىنداعى «قازاق» اتاۋىن بۇرمالاۋدان پايدا بولعان. تۇرگەش قاعاناتى زامانىنان مەملەكەت ءبىرتۇتاس ساقتالعان. ونىڭ حالقى قازاق دەپ اتالعان جانە بيلىك تيۋركي اشينا (تورگى اسۇياشى) ديناستياسىندا بولعان. ال ءVىىى عاسىردان باستاپ مەملەكەتتىڭ ورتا ازيا ايماعىنداعى حالقى جاپپاي مۇسىلماندىققا وتە باستاعان، حالقى قازاق بولعاندىقتان اراپ دەرەكتەرىندە قازاق حاندىعى دەپ كورسەتىلگەن (ونى كارلۋق قاعاناتى دەپ بۇرمالاعان ورىستار). ءىح عاسىردىڭ باسىندا بيلەۋشى شاتتىق قازاق حان مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، يسلام مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى دارەجەسىن يەلەنگەن (وسى حاندى قاراحاكان دەپ بۇرمالاعان، مەملەكەت اتاۋىن قاراحانيدىەتكەن ورىستار). يبن ءال اسير جازباسىنان ءىح عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداماعان دالا قازاقتارىنىڭ ءبىر توبى ءبولىنىپ قالعانىن (قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعى), الايدا ولار دا ءحى عاسىردىڭ باسىندا تولىق مۇسىلمان بولىپ مەملەكەت بيلىگىنە مويىنسۇنعانىن كورەمىز. رەسەي ساياساتى كازىرگى قازاق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە قيماق قاعاناتى بولعان دەگىزدى، الايدا ونىسىدا اراپشا كونە قولجازباداعى «قازاق» ءسوزىن «قيماق» دەپ بۇرمالاۋ ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس: قظق – قازاق, قمق – قيماق (كونە قولجازبادا «ز» ءارپىنىڭ جوعارعى جاعى كورىنبەي قالعانىن پايدالانىپ، ونى «م» ەتىپ كورسەتكەن).

وتە يماندى مۇسىلمان بولعان شاراف اد-داۋلا ء(ابۋ شۋدجا ارىسۇلان حان) قازىرگى قازاقستان ايماعىن («سترانا تيۋركوۆ») ارىسۇلان تەگىڭ (ارسلان تەگين) دەگەن باۋىرىنا، شىمكەنت (يسپيدجاب) پەن تاراز ايماعىن باۋىرى بوگرا حانعا، فەرعانا ايماعىن اكەسىنىڭ باۋىرى توعا حانعا (تۋگا حان), بۇحارا مەن سامارحاند ايماقتارىن يبن ءالي تەگىڭگە تاراتىپ بەرىپتى. ءوز بيلىگىندە قاشقار ايماعى مەن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىن عانا قالدىرعان. قاشقار ايماعى قازىرگى قىرعىزستان، شىڭجان، الماتى، تالدىقورعان جەرلەرىن، ال تالاساعىن (بالاساعۋن) قازىرگى شۋ، مويىنقۇم، تالاس، سوزاق اۋداندارى اۋماعىن قامتىعان دەگەنىمىز ورىندى. انىعىندا، ول مەملەكەتتىڭ ەڭ قاۋىپتى ايماقتارىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە العان. ويتكەنى، قاشقار مەن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماقتارى شىعىستاعى ءدىنسىز تۇركىلەر (قازاق پەن تاتار) مەكەندەگەن شىڭ (سين) ەلىمەن شەكارالاس بولعان.

سونىمەن شاتتىق قازاق حان اۋلەتى بيلەگەن ورتاازيالىق يمپەريا – تۇرگەش قاعاناتىنان بەرى تۇتاستىعىن ساقتاعان. يسلام ءدىنى كەلگەن ءVىىى عاسىردان باستاپ قازاق حاندىعى دەپ اتالعان جانە سوڭعى حانى ارىسۇلان زامانىندا – ءحىى عاسىردا ىدىراعان. ونى جويعان – قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنان كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار، ياعني مۇسىلمان قازاق ەلىن شىعىستان كەلگەن كاپىر قازاقتار جاۋلاپ العان.

 

ەندى سول «مۇسىلمان ەمەس» قازاقتار تۋرالى زەردەلەسەك، «ۆ ەتوم گودۋ (1046 گ) يز وبلاستي تيبەت ۆىشلو بەسسچەتنوە منوجەستۆو تيۋركوۆ. وني وبراتيليس ك ارسلان-حانۋ، ۆلادەتەليۋ بالاساگۋنا، بلاگوداريا ەگو زا حوروشەە وتنوشەنيە ك پودداننىم. وت نيح نە بىلو پروتيۆودەيستۆيا ەگو گوسۋدارستۆۋ، ودناكو جە وني وستانوۆيليس زدەس. ي ون پوسلال ك نيم ي پريزۆال يح پرينيات يسلام، ي وني نە سوگلاسيليس، نو ي نە بەجالي وت نەگو، ...ناحوديليس نا سلۋجبە حانستۆا ۆلادەتەلەي تۋركەستانا. ارسلان-حان مۋحامماد يبن سۋلايمان زاستاۆيل پەرەسەليتسيا سۆىشە 16 تىسياچ كيبيتوك. يح كوچەۆە — ۋ پروحودوۆ، كوتورىە وتدەليايۋت ەگو وت سينا. وني پرەپياتستۆوۆالي ليۋبومۋ يز تسارەي پرونيكنۋت ۆ ەگو سترانۋ، زا ەتو يم سلەدوۆالي ناگرادى ي نادەلى. سلۋچيلوس، چتو ون راسسەرديلسيا نا نيح ۆ ودين يز گودوۆ ي وتلۋچيل يح وت جەن، چتوبى وني نە رازمنوجاليس. دليا نيح ەتو بىلا تياجەلو، وني نەوتستۋپنو دوبيۆاليس ەتوگو، نو پرەبىۆالي ۆ نەرەشيتەلنوستي. سلۋچيلوس، چتو ميمو نيح سلەدوۆال بولشوي كاراۆان س منوگوچيسلەننىم بوگاتستۆوم ي دراگوتسەننوي ۋتۆاريۋ. وني ەگو زاحۆاتيلي، پريۆەلي كۋپتسوۆ ي سكازالي يم: «ەسلي حوتيتە سۆوە يمۋششەستۆو، ۋكاجيتە نام وبلاست، وبيلنۋيۋ پاستبيششامي، شيروكۋيۋ، چتوبى ۆمەستيلا ناس ي ۆمەستيلا ناش سكوت». مىسلي كۋپتسوۆ سوشليس نا وبلاستي بالاساگۋن, ي وني يم وپيسالي ەە. تە ۆەرنۋلي يح يمۋششەستۆو، ۆزيالي نادسموترششيكوۆ، كوتورىە بىلي پري نيح، چتوبى ۋدەرجات يح وت جەن، ي سۆيازالي يح، زابرالي سۆويح جەن ي وتپراۆيليس ۆ بالاساگۋن.... ارسلان-حان دەلال نابەگي نا نيح ي منوگو راز ۆەل س نيمي دجيحاد، ي وني ەگو وچەن بوياليس».

تيبەتتەن كەلگەن سانسىز تۇركىلەردى بالاساعۇن بيلەۋشىسى ارىسۇلان حان يسلام دىنىنە شاقىرعان ەكەن. ولار كەلىسپەگەنىمەن ەل ايماعىنان كەتپەي، ورىندارىندا وتىرعان. ارىسۇلان حان ولاردان 16 مىڭ ءۇيدى شىڭ (سين) ەلىمەن بايلانىستىراتىن تاۋ شاتقالىنا كوشىرگەن، ولار شەكارا كۇزەتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ەكەن. وسى جەردەگى اتاۋ تيبەت ەمەس تارباعاتاي بولۋى مۇمكىن، ارابشا قولجازباداعى وسى اتاۋدى ادەيى «تيبەت» دەپ بۇرمالاعان ءتارىزدى: تربغتئ – تارباعاتاي، توبعتئ - ءتۋباات. تارباعاتاي تاۋى قازاقستاننىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان جانە نەگىزگى بولىگى قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىك ايماعىندا جاتىر. ول – قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنا كورشى ولكە (چۋگۋچاك پەن قاراماي قالالارى ورنالاسقان ولكە). وسى جەردە قازاقستان مەن قىتايدى ەرتەدەن بايلانىستىرىپ كەلە جاتقان باحتى-چۋگۋچاك تاسجولى بار. چۋگۋچاك ايماعى ەرتەدە «تارباعاتاي» دەپ اتالعانى كورەستىلگەن. تالاساعىن ايماعىن (بالاساعۇن) بيلەگەن شاراف اد-داۋل حاننىڭ ءبىر ەسىمى – ارىسۇلان، الايدا تۇركىلەردىڭ ودان قاشىپ بالاساعۇنعا (تالاساعىن) بارىپ تىعىلۋى اقىلعا سيمايدى. سوعان قاراعاندا، اڭگىمە باسقا ارىسۇلان حانمەن بايلانىستى ءتارىزدى. شاراف اد-داۋل قازىرگى قازاقستان دالاسىن («سترانا تيۋركوۆ») باۋىرى ارىسۇلان تەگيڭگە بەرگەنىن جازدىق. ول ايماققا سەمەي-اياگوز-بالقاش ايماقتارى دا كىرگەنى تۇسىنىكتى. ال تارباعاتاي سول ايماققا كورشى جانە وندا قىتايمەن جالعاستىراتىن تاۋ اراسىنداعى جول دا بارىن ايتتىق. يبن ءال اسير وسى تۇركىلەردى «تيۋركي-كيتاي» دەپ دەرەكتەگەن. ال «حيتاي» اتاۋى ارابشاسىندا «حازاق» ەكەنىن ايتتىق (حظاق – حازاق، حطاى – حاتاي), شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن ورىس عالىمدارى ونى «كيتاي» دەپ بۇرمالاعان.

سونىمەن تارباعاتاي تاۋىنان تۇسكەن سانسىز حالىق – ءدىنسىز قازاقتار, ولار قىپشاق تايپاسى سياقتى. ويتكەنى، قازىرگى ماڭعوليادا ءVىىى عاسىردا ۇيقىر قاعاناتى بولعان (ۇيقىر – قىرعى ەلى دەگەن ماعىنادا، ياعني قىرعى تايپاسى باسىم بولعان). ارتىنان ول ەلدىڭ بيلىگىن قىپشاق ەلى يەلەنگەنىن سەلەنگى تاسىنداعى تاڭبالار راستايدى (قىپشاق ەلى جايلى كەلەسى ماقالالالاردىڭ بىرىندە تولىق ايتارمىز قۇداي قالاسا). ونداعى بيلىكتەن شەتتەتىلگەن قىرعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى ءىح عاسىر ورتاسىندا (840 ج) قازىرگى ءۇرىمشى ايماعىنا كەتىپ، وتىرىقشى ءۇز-ۇيسۇندەرمەن ارالاسىپ، «ۇيقىر» اتاۋىمەن حالىق قالىپتاستىرىپ باستاعان (ۇيعىر). سول قىپشاقتار بيلىك العان ۇيقىر قاعاناتى ءىح عاسىردىڭ سوڭىندا ءبىرجولاتا جويىلدى دەلىنەدى. ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان ۇلى ءبورى حان ەكەنىن، ال سەلەنگى تاسىنداعى جازبا قىپشاقتاردى ەل ءبورى رۋى بيلەگەنىن كورسەتەتىنىن الدىڭعى ماقالالاردا ايتقانبىز. ياعني، ۇيقىر قاعاناتىن اسىلۇيانىڭ شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسى بيلەگەن.

ال ح-ءحى عاسىرلاردا قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە اسا قۋاتتى سيا (اسۇيا) مەملەكەتى پايدا بولعانى قىتاي تاريحىندا قامتىلعان. ول مەملەكەت قىتاي يمپەرياسىنان كازىرگى گانسۋ پروۆينتسياسى مەن نەنسي-حۋەي اۆتونوميالىق وكرۋگىن تارتىپ العانى كورسەتىلگەن. ياعني، ول مەملەكەت  اۋەلدە كازىرگى ماڭعوليا شەكاراسىنا جاقىن ولكەدە پايدا بولعان (بايان نۇر قالاسى ورنالاسقان ولكە). يبن ءال اسير ءحى عاسىردا تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى سين (شىڭ) ايماعىندا ەكەنىن جانە ولاردىڭ تاتار مەن قازاق (حيتاي) دەپ اتالاتىنىن جازعانىن جوعارىدا كورسەتتىك. اسۇيا (سيا) مەملەكەتىن ورناتقان سول تاتار ەلى دەپ بىلەمىز، يبن ءال اسير دەرەگى تاتار حانى اسىلۇيانىڭ تۇركى اشينا (تورگى اسۇياشى) ديناستياسىنان ەكەنىن بايقاتادى. قىپشاق ەلى بيلەگەن ۇيقىر قاعاناتىن جويعان سول اسۇيا (سيا) مەملەكەتى دەگەن ءجون، ياعني، شيۆەي-ءشيبوراشتار مەملەكەتىن تۇركى اشينالار (تورگى اسۇياشى) جوق ەتكەن. سيا (اسۇيا) اسا قۋاتتى مەملەكەت بولدى جانە قىتاي يمپەرياسى مەن مانجۋر جۋرجەندەرى وعان تاۋەلدى ەدى. جەڭىلگەن قىپشاقتار ح عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا بارىپ ورنىققان، ال مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە قالعان قىرعى تايپاسى بايكالعا كەتىپ، كەيىن – حV عاسىردا قىرعىز ۇلتىن قالىپتاستىرعان (سىبىرگە بارعانى ونداعى مۇسىلمان قازاقتارمەن ارالاسىپ، باشقىر دەگەن مۇسىلمان ۇلتى بولىپ قالىپتاستى).

ال ءحىى عاسىردا مانجۋر جۋرجەندەرى كۇشەيىپ اسۇيا (سيا) مەملەكەتىن ىدىراتىپ، قۋاتتى تسزين (شىڭ) يمپەرياسىن قۇردى. ياعني، اسىلۇيالىق شيۆەي-ءشيبوراش توبى سول زاماندا قايتا كۇش الىپ، اسىلۇيالىق تۇركى اشينا توبى بيلەگەن سيا (اسۇيا) مەملەكەتىن جوق ەتتى.  مانجۋر جۋرجەندەردەن جەڭىلگەن اسۇيا (سيا) ەلىنىڭ تۇركى-تاتارلارى تارباعاتاي تاۋىنا ورنىعىپ، ونداعى قىپشاقتاردى قازىرگى قازاقستانعا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ول ايماقتاعى نايمان تايپاسى تاتارلارمەن ءتىل تابىسىپ ءوز جەرىندە قالعان ءتارىزدى (نايمان تايپاسى ەرتەدەن تيۋركي اشينا ديناستياسى بيلىگىندە بولعانىن الدىڭعى ماقالادا ايتقانبىز، ال قىپشاق بيلەۋشىلەرى (ەل ءبورى) شيۆەي-ءشيبوراش ەكەنىن كورسەتتىك).

دەمەك، تاتارلار ىعىستىرعان ءدىنسىز قازاقتار (قىپشاق ەلى) تارباعاتاي تاۋىنان ءتۇسىپ، قازىرگى اياگوز ايماعىنا كەلگەن جانە ەل بيلەۋشىسى ارىسۇلان حاننان ورنىعۋعا رۇقسات سۇراعان. ولار يسلام ءدىنىن قابىلداماعان، ارىسۇلان ولاردىڭ ءبىر توبىن شىڭ ەلىمەن (سين ەلى) بايلانىستىراتىن تاۋ اراسىنداعى جول بويىنا ورنالاستىرعان (باحتى بەكەتى). ارتىنشا ارىسۇلان حان ولاردىڭ كوبەيمەۋى ءۇشىن ايەلدەرىن بولەكتەپ تاستاعان ەكەن، وعان شىداماعان ءدىنسىز قازاقتار (قىپشاقتار) ءبىر كەرۋەنشىلەر ارقىلى وزدەرىنە قولايلى بولاتىن تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىن انىقتاپ، بالا-شاعالارىن الىپ سوندا قاشىپ بارىپتى (شاماسى، مويىنقۇمىنىڭ سوزاققا جاقىن ايماعى ءتارىزدى، ويتكەنى قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى سوزاق پەن تۇركىستان ايماقتارىندا وتىر). تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعى شاراف اد-داۋل حان بيلىگىندە، ونىڭ دا ءبىر ەسىمى ارىسۇلان ەكەنىن ەسكەرتتىك. ءوز بيلىگىندەگى تالاساعىنعا (قالىڭ قۇمعا) تاسالانعان ءدىنسىز قازاقتارعا (قىپشاقتارعا) تالاي جورىق جاساعانى، ولاردىڭ حاننان قاتتى قورىققانى كورسەتىلگەن (تارباعاتاي مەن اياگوزدەن ءبىز ايتىپ وتىرعان تالاساعىن (بالاساعۇن) اسا الىس ەمەس). سول XI عاسىر باسىندا شىعىستان كەلگەندەردى «قىپشاق ەلى» دەپ كورسەتكەن دەرەكتەر بار، الايدا XIII عاسىردا بارشا جازبالار دەرەكتەرىن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەن، وسىلايشا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ورتاق تاريحىن جازعان يبن ءال اسير ولاردى «حازاق» (حيتاي) دەپ كورسەتىپتى. يبن ءال اسير ءومىر سۇرگەن XIII عاسىردا «قىپشاق ەلى» قازاق حالقىنا ءسىڭىپ، كوپ تايپانىڭ بىرىنە اينالىپ قويعانى تۇسىنىكتى، سول سەبەپتەن ولاردى دا «قازاق» (حيتاي) دەپ كورسەتكەن دەۋ ورىندى.

سوناۋ ءVىىى عاسىردان باستاپ مۇسىلماندىققا وتكەن، سوڭى ءحى عاسىردىڭ باسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق ەلىن جانە مۇسىلمان قازاق حاندارى بيلەگەن مەملەكەتىن ءحىى عاسىردىڭ باسىندا كاپىر تۇركىلەر باسىپ الدى. ول كاپىرلەر دە قازاق ەكەنىن اڭعارامىز دەرەكتەردەن. ولاردىڭ قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنان كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار ەكەنىن يبن ءال اسير انىق جازادى. سول وقيعالاردى وقي كەتسەك: «ۆ 522 (1128) گ.، كريۆوي، ا ەتو كۋر-حان اس-سيني, دوستيگ گرانيتس كاشگارا س بولشيم چيسلوم، كاكوە زناەت تولكو اللاح. پروتيۆ نەگو ۆوورۋجيلسيا ۆلادەتەل كاشگارا. ون سوبرال سۆوي ۆويسكا ي ۆىشەل ك نەمۋ. وني ۆسترەتيليس، سرازيليس، ي كريۆوي گۋرحان، بىل رازبيت، ي منوگو ەگو ستوروننيكوۆ بىلو ۋبيتو. زاتەم ون ۋمەر، ي ەگو مەستو زانيال گۋرحان. «كۋ» – نا حيتايسكوم يازىكە — پروزۆيششە ۆەليچايشەگو يز يح تسارەي, ا «حان» – پروزۆيششە تيۋركسكيح تسارەي, تاك چتو ەتو زناچيت: «ۆەليچايشي يز تسارەي». ون بىل مانيحەەم. كوگدا ون ۆىشەل يز سينا ۆ تۋركەستان، ك نەمۋ پريسوەدينيليس تيۋركي- حيتاي. وني پرەجدە نەگو ۆىشلي يز سينا ... ي وتپراۆيليس ۆ بالاساگۋن... تاك ۋ نيح دولگو پرودولجالوس، ي، كوگدا ۆىشەل گۋرحان، وني تاكجە پريسوەدينيليس ك نەمۋ، يح پولوجەنيە ۆوزۆەليچيلوس، ا پولچيششە ۋدۆويلوس. وني زاۆلادەلي سترانوي تۋركەستان... كاجدىي يز تسارەي، كتو پودچينيلسيا يم، پريكرەپليال نا سۆوەي گرۋدي پودوبيە سەرەبريانوي دوششەچكي: تاكوۆ زناك توگو، كتو يم پودچينياەتسيا».

جوعارىدا مانجۋر جۋرجەندەردىڭ ءحىى عاسىردىڭ (1115-1234 ج.ج) باسىندا تسزين يمپەرياسىن ورناتقانىن ايتتىق. كۋر حان اس سيني سول ءماڭجۇر يمپەرياسى بيلەۋشىسى، مۇنداعى «اس» ءسوزى اسىلۇيا ديناستياسىن بىلدىرەدى. ال «سين» دۇرىسىندا «شىڭ» دەدىك. «كۋر» دەگەن حيتاي تىلىندە «اسا ۇلى» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتادى. جوعارىدا «حيتاي» اتاۋى دۇرىسىندا «حازاق» ەكەنىن كورسەتتىك. «كۋر» – «كۋز»، دالىرەك ايتساق «قۇز» دەگەن قازاقى اتاۋ. قازاق تىلىندە اسا بيىك شىڭ – «قۇز» دەپ اتالادى. سوندا «كۋر حان اس-سيني» دەگەن «قۇز حان اس شىڭ» بولىپ شىعادى. ارابشا جازىلۋىندا «كۋر» مەن «كۋز» ايىرماسى «ز» ۇستىندەگى نوقاتتا عانا: قوز – قۇز، قور – قۋر. وسى قىسقاشا اتاۋدىڭ ءوزى تۇركى-حيتاي دەگەندەر قازاق ەكەنىن كەرەمەت دالەلدەپ تۇر، ولاردى دەنى ساۋ ادام قيدان دەي الماس.

رەسەي عالىمدارى قازاق سوزدەرىن زەرتتەمەگەن، بىلمەگەن دەگەنگە سەنبەيمىن. ولار قازاقتىڭ ەرتەدەن بار حالىق ەكەنىن شامالارى كەلگەنشە جاسىرۋمەن بولعان جانە ءالى دە سول ساياساتتى جالعاستىرۋدا. الايدا، ونى تۇسىنەر قازاق تاريحشىسى كورىنبەيدى. تسزين يمپەرياسى اتاۋى قىتايشا بۇرمالانعان «شىڭ» دەگەنىمىز ورىندى. شىڭعىسحان اۋلەتى مەن مانجۋر جۋرجەندەرى ەرتەدە جۋرجان (جۋجان) قاعاناتىن بيلەگەن شيۆەي ۇرپاقتارى ەكەنىن، «ءماڭجۇر» - ماڭعى تايپاسى مەن ءجۇرجان توبى اتاۋلارىنان قالىپتاسقانىن ايتىپ وتتىك. ال يبن ءال اسير ءحىىى عاسىردا ولاردى قازاق (حيتاي) دەيدى. دەمەك، مانجۋر جۋرجاندارى ءحىى عاسىردا وزدەرىن قازاق حالقىنان دەپ تانىعان. قۇز حان شىڭ (تسزين) يمپەرياسى بيلەۋشىسى، ياعني، ماڭعى (مانجۋر) قازاعى. يبن ءال اسير ونى «مانحي» دەپ كورسەتكەن، وسى ءسوز «مانيحەي» دەپ ورىسشالانعان ءتارىزدى. اراپشا جازىلۋى: مانحى - مانحي. رەسەيدىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتى تۇركىلەردى شوحىندىرۋعا بارىنشا تىرىستى، ۇيقىر قاعاناتى زامانىنان ماڭعولياداعى كەي تۇركىلىك تايپالار مانيحەي-حريستيان بولعان دەگەن جالعان تۇجىرىم ورنىقتىردى. انىعىندا سولاي بولعانىن دالەلدەيتىن ناقتى بىردە دالەل جوق. «نايماندار مانيحەي-حريستيان بولعان» دەگەن وتىرىكتەرى قازاقتى شوحىندىرۋعا قولدانعان ايلالارىنىڭ ءبىرى.

كەشەگى ءحVىى عاسىردا قازاق حاندىعىن جاۋلاۋعا جىبەرىلگەن تسين يمپەرياسىنىڭ مانجۋر قولباسشىسى: «بۇل بىزگە تۋىس حالىق ەكەن» دەپ باسىپ الۋدان باس تارتقانىن قازىرگى قىتاي قازاقتارى ايتىپ ءجۇر (بۇل شىنىمەن بولعان وقيعا دەپ بىلەمىن). «قۇز حان اس شىڭ» لاۋازىم-ەسىمىندەگى «اس شىڭ» اتاۋى «شىڭاسحان» (شىڭعىسحان) ەسىمىندە دە بارى بەكەر ەمەس. قۇز حانننىڭ وزىنە باعىنعان پاتشالاردىڭ كەۋدەلەرىنە كۇمىس تاقتاشا تاعۋ ءداستۇرىن شىڭعىسحان دا ۇستانعانى بەلگىلى فاكت. ياعني، قۇز حان – اسىلۇيانىڭ ءشيبوراش ديناستياسىنان, ال ول جاۋلاپ العان مۇسىلمان قازاق حاندىعىن تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسى بيلەپ كەلگەنىن جوعارىدا دالەلدەدىك. اۋەلدە 1128 جىلى قاشقار ايماعىنا بارعان قۇز حان جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەكەن. ول ولگەن سوڭ ورنىن باسقان كەلەسى قۇز حاننىڭ جورىعى ايتىلىپ وتىر وسى دەرەكتەردە. تارباعاتايدان حI عاسىردا كەلىپ، تالاساعىن (بالاساعۇن) ايماعىنا ورنىققان ءدىنسىز قازاقتار دا (قىپشاق تايپاسى) قۇز حان اس-شىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ، مۇسىلمان قازاق حاندىعىن جاۋلاۋعا ات سالىسىپتى. يبن ءال اسير «سانى اسا كوپ» دەپ كورسەتكەن قىپشاق تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى سول ءحىى عاسىردا تورعاي دالاسىنا ورنىققان دەپ تۇجىرىمداعانىمىز ءجون. تالاساعىن ايماعىنا (بالاساعۋن) ءحى عاسىردا كەلىپ ورنىققان ءدىنسىز «حيتاي» مەن قۇز حان ەلى (تيۋركي-حيتاي) ءبىر حالىق، ولار قازاق حالقىنىڭ شىڭ ايماعىنداعى (سين) مۇسىلمان ەمەس بولىگى. قۇز حان اسكەرىنە مۇسىلمان قازاقتاردىڭ (تيۋركي كارلۋكي) قوسىلىپ كەتۋى دە سوزىمىزگە كۋا (شىڭعىسحان بيلىگىندە مۇسىلمان قازاق ەلى بىردەن مويىنداعان، قازاق حالقى اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ جەڭىسكە جەتىپ بيلىك العان كەز كەلگەن حانىنا ءسوزسىز باعىنۋ ءداستۇرىن ۇستانعان (حاننىڭ قاي دىندە ەكەنىنە قاراماعان)).

ەندى يبن ءال ءاسيردىڭ ارى قاراي نە جازعانىن قارايىق: «زاتەم وني وتپراۆيليس ك سترانە ماۆەرانناحر. وني سرازيليس، ي حاكان ماحمۋد يبن مۋحامماد بىل رازبيت ي ۆەرنۋلسيا ۆ ساماركاند. حاكان ماحمۋد پوسلال ك سۋلتانۋ ساندجارۋ، پروسيا ۋ نەگو پوددەرجكي... ماحمۋد يبن مۋحامماد-حان پوجالوۆالسيا ەمۋ نا تيۋركوۆ-كارلۋكوۆ، ي ساندجار ناپال نا نيح. تە پريبەگلي پود زاششيتۋ گۋرحانا ي تەح يز نەۆەرنىح، كتو س نيم. ساندجار وستانوۆيلسيا ۆ ساماركاندە. گۋرحان ناپيسال ەمۋ پيسمو, كوتوروە زاكليۋچالو حوداتايستۆو زا تيۋركوۆ-كارلۋكوۆ ي ترەبوۆانيە پروستيت يح.... وني سرازيليس 5 سافارا 536 گ. (1141 گ.). تيۋركي-كارلۋكي، كوتورىە بەجالي وت سۋلتانا ساندجارا، بىلي سيلنەيشيمي يز ليۋدەي ۆ بويۋ. سۋلتان ساندجار ۋشەل رازبيتىم... گوسۋدارستۆو حيتاەۆ ي تيۋركوۆ-نەۆەرنىح ۋتۆەرديلوس ۆ ماۆەرانناحرە. گۋرحان پروجيل دو رادجابا 537 گ (1143 گ), ۆ كوتوروم ون ۋمەر. پوسلە نەگو تسارستۆوۆالا ودنا يز ەگو دوچەرەي، نو ەە پەريود بىل نەدولگيم، تاك كاك ونا ۋمەرلا. پوسلە نەە تسارستۆوۆالا ەە مات, جەنا گۋرحانا، ي ەگو سىن مۋحامماد... ۆ ەتوم گودۋ، زۋ-ل-حيدججە (1156 گ) تيۋركي-كارلۋكي ۋبيلي تامگادج-حانا ۆ ماۆەرانناحرە ي وبۆينيلي ەگو ۆ دۋرنىح پوستۋپكاح، «ي وتنەسلي ەگو پو رودوسلوۆيۋ ك حۋدىم ۆەششام». حان حانوۆ اس-سيني, تسار حيتاەۆ، پورۋچيل ۋپراۆلەنيە ساماركاندوم ي بۋحاروي يلحانۋ دجاگرى-حانۋ، سىنۋ حاسان-تەگينا، ي سدەلال ەگو سبورششيكوم پوداتەي ۋ نيح. ون يز تسارسكوگو رودا درەۆنەگو پرويسحوجدەنيا ي پروجيۆال ۆ ساماركاندە، رۋكوۆوديا تام ەگو دەلامي. ۆ ناستوياششەە جە ۆرەميا تسار حيتاەۆ پوسلال ەمۋ ۆىسەليت كارلۋكسكيح تيۋركوۆ يز وبلاستەي بۋحارى ي ساماركاندا ۆ كاشگار، چتوبى وني پەرەستالي نوسيت ورۋجيە ي زانياليس زەملەدەليەم ي درۋگيمي دەلامي. دجاگرى-حان وتدال يم پريكازانيە وب ەتوم، نو وني وتكازاليس... تيۋركي-كارلۋكي زامەتيلي ەتو تولكو توگدا، كوگدا دجاگرى-حان ۆنەزاپنو ناستيگ يح سو سۆويمي وتريادامي ي ۆويسكامي ي وبراتيل پروتيۆ نيح مەچ. وني بەجالي ي راسسەياليس، منوگيح يز نيح پەرەبيلي ي وگرابيلي. ودنا چاست يز نيح ۋكرىلاس ۆ ياماح ي زاروسلياح، نو زاتەم سوراتنيكي دجاگرى-حانا يح پويمالي ي يسترەبيلي دو پوسلەدنەگو».

قۇز حان اس-شىڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان سوڭ، ورتا ازيانى تولىق جاۋلاپ الىپتى (تەك قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) ديناستياسىنان بولعان سانجار سۇلتان بيلىگىندە قالعان). سانجار سۇلتان ءوز ديناستياسىنان بولعان مۇسىلمان قازاق حاندارىن قولداعان، ياعني كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيانى بيلەپ كەلگەن شاتتىق قازاق حان ۇرپاقتارىنا كومەكتەسكەن. الايدا، سول حانداردىڭ اسكەرلەرى – مۇسىلمان قازاقتار («كارلۋك» قازاق ەكەنىن كورسەتتىك) قۇز حان جاعىنا شىققان. دەمەك، كارلۋك-قازاقتار مەن حيتاي-قازاقتار ءبىر ۇلت بولعاندىقتان، تەز ءتىل تابىسقان. وسى دەرەكتىڭ ءوزى ورىسشا اۋدارماداعى«كارلۋك»، «حيتاي» دەگەندەر شىنىندا قازاقتار ەكەنىن انىق اڭعارتادى (وسى ەكى اتاۋدىڭ اراپشا جازىلۋلارىن وزبەك، قىرعىز نەمەسە ۇيعىر اتاۋلارىمەن بايلانىستىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس، ال «قازاق» اتاۋىمەن ۇقساس جازىلاتىنى داۋسىز). سونىمەن كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيا ايماعى شىڭ (تسزين) يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگەن. ول يمپەريا قۇرامىندا كازىرگى مانجۋريا، ماڭعوليا (ىشكى ماڭعوليامەن قوسا), شىڭجان ايماقتارى جانە سولتۇستىك قىتاي بولعانى بەلگىلى. ءار ايماقتىڭ ءوز حانى بولعانىن، ولاردىڭ بارلىعىن قۇز حان اس شىڭ تاعايىنداعانىن كورەمىز (فەدەراتسيالىق يمپەريا بولعان). وسى شىندىق، اس شىڭ دەگەن الىپ يمپەريا شىڭعىسحانعا دەيىندە بولعانىن، ال شىڭعىسحان سول يمپەريانى قالپىنا كەلتىرىپ ۇلعايتقان تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ تەمىرشىڭ دەگەن ءوز ەسىمىن شىڭاسحان (شىڭعىسحان) دەپ وزگەرتۋى، وزىنە دەيىنگى يمپەريا بيلەۋشىسى لاۋازىمى قۇز حان اس شىڭ بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى دەگەن ءجون.

ماۋرەناحر بيلەۋشىسى (بۇحارا مەن سامارحاند) تامحادج حاندى مۇسىلمان قازاقتار (كارلۋك) ءولتىرىپ، ونىڭ ديناستياسىن جازعىرىپ-جامانداعانى جازىلعان تاريحي قۇجاتتا. قۇز حان ونىڭ ورنىنا قويعان ادام دا ەجەلگى حاندار ديناستياسىنان ەكەن (تورگى اسۇياشى). قازاقتا «حاننىڭ باسىن حان الار» دەگەن ءتامسىل ەرتەدەن بار، قاراپايىم قازاقتىڭ حان تۇقىمىن ولتىرۋگە قۇقى بولماعان. ونى ىستەگەن ادام ءۇرىم-بۇتاعىمەن ولتىرىلگەن، ءتىپتى رۋىن قىرىپ سالاتىن بولعان. ول ادام قۇز حان ديناستياسىنا (ءشيبوراش) باقتالاس ديناستيادان (تورگى اسۇياشى) بولعاندىقتان ولتىرگەندەر جازالانباعانىن، الايدا ولارعا قارۋ ۇستاۋعا تىيىم سالىنىپ، قاشقار ايماعىنا جەر اۋدارۋعا بۇيرىق بەرىلگەنىن كورەمىز. وعان كونبەگەندىكتەن ولاردى تۇگەلدەي قىرىپ سالعانى باياندالعان (جاۋى بولسا دا حان تۇقىمىن ءولتىرۋ جازاسىز قالمايتىنى وزگەگە ساباق بولسىن دەگەنى). وسىلايشا مۇسىلمان قازاق ەلىنە، مۇسىلمان قازاق حاندارى بيلەگەن قازىرگى قازاقستان مەن وزبەكستان اۋماقتارىنا ءدىنسىز قازاقتار يە بولعانىن يبن ءال اسير قامتيدى. قۇز حان ولگەن سوڭ ورنىنا قىزى، سودان كەيىن ايەلى، سودان كەيىن مۇحاممەد ەسىمدى ۇلى وتىرىپتى. مۇحاممەد ەسىمى ونىڭ مۇسىلمان ەكەنىن ايعاقتايدى. دەمەك، كوپ ۇزاماي قالىڭ مۇسىلمان قازاقتىڭ ىقپالىمەن جاڭا كەلگەن ءدىنسىز قازاقتار دا مۇسىلماندىقتى قابىلداي باستاعان. قۇز حاننىڭ اسكەرى نەگىزىنەن قوڭىرات تايپاسى ەكەنى، ودان باسقا ماڭعى، ارعىن، كەرەي، ۋاق، بارلاس تايپالارى دا بولعانى بايقالادى. بالقاشتىڭ سولتۇستىگىنەن باستاپ قاراقالپاقستانعا دەيىنگى ايماقتاردا كەزدەسەتىن «قوڭىرات» اتاۋلى جەرلەر سول زاماننان قالۋى مۇمكىن. وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز ۇلتتارىنداعى جانە وڭتۇستىك قازاقتارى قۇرامىنداعى قوڭىرات، قىپشاق، ارعىن، كەرەي، ۋاق رۋلارى سول قۇز حان جورىعى زامانىندا كەلگەندەر دەپ بىلەمىز. كازىرگى مانكەنت دەگەن ەلدى مەكەن اتاۋى سول زاماندا كەلگەن ماڭعى رۋلارىنان قالعان ەستەلىك بولار.

ال سانجار سۇلتاننىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋى قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىن بيلەگەن تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسۇياشى) ديناستياسى ورنىنا حورەزمشاح ديناستياسى كەلۋىنە ىقپال ەتتى. يبن ءال اسير دەرەكتەرىندە حورەزمشاحتىڭ ارعى اتاسى تۇركى سەلدجۋك سۇلتانىنىڭ قۇلى بولعانى، كەيىن ونىڭ ءبىر ۇرپاعى حورەزم قالاسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ كۇشەيگەنى، سوسىن قۇز حانمەن سوعىستا السىرەگەن تۇركى سەلدجۋكتەردەن قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعى بيلىگىن تارتىپ العانى جازىلعان (تۇركى سەلدجۋكتەر ءوز بيلىگىن قازىرگى تۇركيا مەن زاكاۆكازەدە جالعاستىرعان).

ودان كەيىنگى وقيعالار بىلاي ءوربيدى: «ۆ ەتوم گودۋ (1207گ) الا اد-دين مۋحامماد، سىن حورەزمشاحا، پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ دجەيحۋن دليا ۆوينى س حيتايامي. پريچينا ەتوگو ۆ توم، چتو حيتاي ۋجە داۆنو جيلي ۆ سترانە تۋركەستان ي ۆ ماۆەرانناحرە ي تياجەلو پوپيرالي يح نارودى. ۋ نيح ۆ كاجدوم گورودە نامەستنيك, كوتورىي دوستاۆلياەت يم دەنگي, ا وني پروجيۆايۋت ۆ كيبيتكاح پو سۆوەمۋ وبىچايۋ... كوگدا حوراسانسكيە دەلا ۋتۆەرديليس ۆ پولزۋ حورەزمشاحا مۋحاممادا، ون پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ دجەيحۋن.... وني ي حيتاي سوشليس درۋگ س درۋگوم ۆ 606 (1209-10) گ. مەجدۋ نيمي پرويزوشلي بيتۆى، پودوبنىح كوتورىم پو سيلە ي ستويكوستي نە بىلو، ي حيتاي پوتەرپەلي ستراشنوە پوراجەنيە... زاتەم حورەزمشاح ناپراۆيلسيا ۆ سترانۋ ماۆەرانناحر ي زانيال ۆ نەي كاجدىي گورود ي كاجدىي كراي ۆپلوت دو ۋزگەندا ي پوستاۆيل ۆ نيح سۆويح نامەستنيكوۆ. كوگدا حورەزمشاح سدەلال س حيتايامي تو، و چەم مى راسسكازالي، ۋتسەلەۆشيە يز نيح ۋشلي ك سۆوەمۋ تساريۋ، كوتورىي ۆ ۆوينە نە ۋچاستۆوۆال, ي سوبراليس ۋ نەگو... بولشوە پلەميا تاتار ۆ درەۆنوستي ۆىشلو يز سۆوەي سترانى ۋ گرانيتس سينا ي پوسەليلوس ۆ تىلۋ سترانى تۋركەستان. مەجدۋ نيمي ي حيتايامي بىلا ۆراجدا ي ۆوينى. كوگدا وني ۋسلىحالي و توم، چتو سدەلال حورەزمشاح س حيتايامي، وني ناپالي نا نيح سو سۆويم تسارەم كۋشلۋ-حانوم. حيتايسكي تسار، ۋۆيدەۆ ەتو, پوسلال ك حورەزمشاحۋ، گوۆوريا ەمۋ: «چتو كاساەتسيا توگو، چتو تى زاحۆاتىۆال ناشۋ سترانۋ ي يزبيۆال ناشيح ليۋدەي، تو ەتومۋ — پروششەنيە. نو ك نام پريشەل ۆراگ، كوتورومۋ مى نە موجەم پروتيۆوستويات. ۆەد ەسلي وني پوبەديات ناس ي زاۆلادەيۋت نامي، نيكتو نە وترازيت يح وت تەبيا. پولەزنو، ەسلي تى وتپراۆيشسيا ك نام سو سۆويمي ۆويسكامي ي پوموجەش نام ۆوەۆات س نيمي. ا مى كليانەمسيا تەبە، چتو، كوگدا پوبەديم يح، نە ستانەم وسپاريۆات توگو، چتو تى زاحۆاتيل ۆ سترانە، ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەم، چتو ۆ ناشيح رۋكاح». ي كۋشلۋ- حان، تسار تاتار، پوسلال ك نەمۋ، گوۆوريا: «تە حيتاي تۆوي ۆراگي، ۆراگي تۆويح وتتسوۆ ي ناشي ۆراگي. پوموگي نام پروتيۆ نيح، ي مى كليانەمسيا، چتو، كوگدا ودولەەم يح، نە پريبليزيمسيا ك تۆوەي سترانە ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەمي مەستامي، ۆ كوتورىح سەليليس وني». ون وتۆەتيل كاجدومۋ يز نيح: «يا س توبويۋ ي پوموششنيك تەبە پروتيۆ تۆوەگو سوپەرنيكا» — ي ۆىستۋپيل سو سۆويمي ۆويسكامي، تاك چتو ستال لاگەرەم پوبليزوستي وت توگو مەستا، گدە وني ۆىسترويليس درۋگ پروتيۆ درۋگا، نو پريسوەدينيلسيا ك نيم، چتوبى نە دات پونيات، س كەم يز نيح ون زاودنو، ي كاجدىي لاگەر دۋمال، چتو ون ۆمەستە س نيم. مەجدۋ حيتايامي ي تاتارامي پرويزوشلا بيتۆا، ي حيتاي پوتەرپەلي ۆەليكوە پوراجەنيە. توگدا حورەزمشاح ناپال ي پرينيالسيا ۋبيۆات، برات ۆ پلەن ي گرابيت ي نيكومۋ يز نيح نە وستاۆليال ۆوزموجنوستي سپاستيس. ۋتسەلەل ليش نەزناچيتەلنىي وترياد ۆمەستە س يح تسارەم، ا ودنوي يز تيۋركسكيح وكراين, ۆ ودنوم مەستە, كوتوروە وكرۋجايۋت گورى ي پۋت ك كوتورومۋ تولكو س ودنوي ستورونى، ۆ نەم وني ي ۋكرەپيليس. ا ودين يح وترياد پريستال ك حورەزمشاحۋ ي پوشەل س ەگو ۆويسكوم. حورەزمشاح پوسلال ك كۋشلۋ-حانۋ، تساريۋ تاتار، يزۆەششايا ەگو، چتو ياۆيلسيا ك نەمۋ نا پوموشش ي ەسلي بى نە ون، توت نە ودولەل بى حيتاەۆ. ي كۋشلۋ-حان نەكوتوروە ۆرەميا پريزناۆال ەتو. زاتەم ون پوسلال ك نەمۋ ترەبوۆانيە و رازدەلە سترانى حيتاەۆ, گوۆوريا ەمۋ: «پوسكولكۋ مى وبەدينيليس، چتوبى پوگۋبيت يح، نام سلەدۋەت پودەليت يح سترانۋ». توت سكازال: «ۋ مەنيا دليا تەبيا نەت نيچەگو، كرومە مەچا، ا ۆى حرابروستيۋ نە سيلنەي حيتاەۆ ي نە سلاۆنەي تسارستۆوم، بۋد دوۆولەن ي پومالكيۆاي، يناچە يا وتپراۆليۋس ك تەبە ي پوستۋپليۋ س توبوي پوحۋجە، چەم پوستۋپيل س حيتايامي». ون سنارياديلسيا ي ناچال پەرەدۆيگاتسيا، پوكا نە ستال لاگەرەم پوبليزوستي وت نيح، ي حورەزمشاح پونيال، چتو نەت ۋ نەگو سيلى پروتيۆوستويات تومۋ، ي ستال ۋكلونياتسيا وت نەگو. نو كوگدا توت پەرەدۆيگالسيا ۆ كاكوە-نيبۋد مەستو، حورەزمشاح ۋسترەمليالسيا نا ەگو نارود ي وبوزى ي گرابيل يح. ي كوگدا ون سلىشال، چتو كاكوە-نيبۋد پلەميا سنيالوس سو سۆوەگو ستويبيششا، ون ناپراۆليالسيا ك نەمۋ ي ناپادال نا نيح. كۋشلۋ-حان پوسلال سكازات ەمۋ: «تاك نە دەلايۋت تساري، تاك دەلايۋت رازبوينيكي. ەسلي تى سۋلتان، كاك گوۆوريش، نام سلەدۋەت ۆسترەتيتسيا: يلي تى رازوبەش مەنيا ي زاۆلادەەش سترانوي، كوتورايا ۆ مويح رۋكاح، يلي يا سدەلايۋ ەتو س توبوي». نو حورەزمشاح بىل س نيم گرۋب ي نە وتۆەتيل نا تو، چەگو توت دوبيۆالسيا، ودناكو پريكازال جيتەليام شاشا، فەرگانى، يسفيدجابا، كاسانا ي درۋگيح گورودوۆ ۆوكرۋگ نيح — بولەە زدوروۆىح ي بولەە پروتسۆەتايۋششيح ۆ ەتوم ميرە نە بىلو — ۆىسەليتسيا يز نيح ي پريسوەدينيتسيا ك مۋسۋلمانسكيم وبلاستيام; زاتەم ون يح ۆسە رازرۋشيل يز ستراحا, چتو تاتارى زاۆلادەيۋت يمي... پوتوم نا كۋشلۋ-حانا، پەرۆىح تاتار, وبرۋشيلوس ناشەستۆيە درۋگيح تاتار، كوتورىە وپۋستوشيلي مير ي تسار كوتورىح — چينگيسحان تەمۋچين. وني وتۆلەكلي كۋشلۋ-حانا وت حورەزمشاحا، توت پولۋچيل پەرەدىشكۋ ي پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ ۆ حوراسان».

قۇز حان جاۋلاپ العاننان كەيىن ورتا ازيانى ءدىنسىز قازاقتار بيلەپ-توستەگەن، ياعني، قازاق دالاسىن سولار بيلەگەنى، سوندىقتان قازاق مۇسىلماندىعىنا شىرىك امالدار ارالاسقانى تۇسىنىكتى (تالعا شۇبەرەك بايلاپ سيىنۋ، ءتاۋىپ-باقسىعا جۇگىنۋ، مولاعا تۇنەپ بالا سۇراۋ ءتارىزدى مۇسىلمانعا ءتان ەمەس شىرىك امالدار). ورتا ازيانىڭ ءار قالاسىنا بيلەۋشى بولىپ تاعايىندالعان قازاق حاندارى قالادا سەنىمدى سالىق جينايتىن ادامىن قالدىرىپ، ءوزى سول قالا ماڭىنداعى كيىز ۇيدە ءومىر سۇرگەنى حاتتالىپتى. قۇز حان زامانىنان 60 جىلدان كەيىن، ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا (1209ج-1210ج) حورەزمشاح پەن قازاق (حيتاي) اسكەرى ورتا ازيادا سوعىسىپ، حورەزمشاح جەڭىسكە جەتەدى. سوعىسقا قۇز حان قاتىسپاعانى كورسەتىلگەن، شاماسى ول يمپەريا ورتالىعى كازىرگى مانجۋريادا نەمەسە سولتۇستىك قىتايدا وتىرعان بولۋى مۇمكىن. حورەزمشاح ۋزگەند قالاسىنا دەيىنگى ايماقتى ءوز يەلىگىنە ەنگىزەدى. قۇز حان اسكەرىنىڭ حورەزمشاحتان جەڭىلگەنىن ەستىگەن تاتار بيلەۋشىسى كۋشلى حان شىڭ يمپەرياسىنا (تسزين) شابۋىل جاسايدى (شاماسى 1212 جىل بولار).

جوعارىدا قازىرگى قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندە (ماڭعولياعا كورشى ايماق) ح-ءحى عاسىرلاردا تاتارلاردىڭ اسۇيا (سيا) دەگەن قۋاتتى مەملەكەتى بولعانىن، ونى جويعان مانجۋر جۇرجەن قازاقتارى (تسزين مەملەكەتى) ەكەنىن، ياعني قۇز حان ەكەنىن، جەڭىلگەن تاتارلار ءحى عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا ورنىعىپ، ونداعى ءدىنسىز قازاقتاردى (قىپشاق ەلى) مۇسىلمان قازاق حاندىعىنا كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەنىن ايتتىق. ال قازىرگى ماڭعوليا قۇز حان اس شىڭ يمپەرياسى (تسزين) قۇرامىندا سانالعان، وندا بيلىكتە بورىجىگىڭ رۋى وتىردى، ياعني، شيۆەي-ءشيبوراش شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارى بيلەگەن جانە ونىڭ اكەسى مەن تاتار حانىنىڭ جاۋلىعى دا بەلگىلى. شىڭعىسحان تاريحىندا نايمان مەن مەركىت تايپالارى تاتارلارمەن وداقتاس ەكەنى، كۋشلى حان نايمان بيلەۋشىسى دەپ كورسەتىلەتىنى بەلگىلى، ال نايمان ەرتەدەن تارباعاتايدا وتىرعان قازاق تايپاسى. وسى دەرەكتەر، مەملەكەتى (سيا-اسۇيا) جويىلعان تاتارلاردىڭ  XI عاسىردا تارباعاتاي تاۋىنا بارىپ ورنىققانىن كورسەتەدى. يبن ءال ءاسيردىڭ: «تاتارلاردىڭ ۇلكەن بولىگى ەرتەدە سينا ەلىنە كورشى جاتقان ءوز ەلىن تاستاپ، تۇركىستان جۇرتىنىڭ تۋ سىرتىنا ورنىققان بولاتىن» دەگەن دەرەگى ءبىزدىڭ تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن بايقاتادى. ءماڭجۇر قازاق حانى اس شىڭ (اس-سين) تاتارلارعا قارسى حورەزمشاحتان كومەك سۇراپتى، تاتار حانى دا حورەزمشاحتى ءوز جاقتاسى ەتۋگە ۇمتىلعان. ونىڭ: «ول قازاقتار (حيتاي) سەنىڭ اتا-باباڭنىڭ جاۋى جانە ءبىزدىڭ دە جاۋىمىز» دەگەن سوزدەرى حورەزمشاح پەن تاتار حانىنىڭ تورگى اسۇياشى (تيۋركي اشينا) ديناستياسىنان ەكەنىن اڭعارتادى. ال قۇز حان اۋلەتى جۋجاندىق اسىلۇيا شيۆەي-ءشيبوراش ديناستياسىنانەكەنىن ايتىپ وتتىك (شىڭعىسحاندا سول ديناستيادان). حورەزمشاح اۋلەتىنىڭ اۋەلدەن تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسۇياشى) ديناستياسى قامقورلىعىندا بولعانى، كەيىن سولاردىڭ ورنىن باسىپ بيلىك العانى دا سونى راستاي تۇسەدى. مىنە، ەۋرازيالىق بارشا حالىقتاردىڭ تاريحى وسى اسىلۇيالىق ەكى ديناستيانىڭ ءوزارا باقتالاستىعىمەن تىعىز بايلانىستا وربىگەن. حورەزمشاح قۋلىق جاساپ قازاق پەن تاتاردىڭ قايسىسى جەڭەرىن كۇتكەن، سوسىن جەڭىلگەن قازاق اسكەرىن تالقانداۋعا ات سالىسىپتى. وسىلايشا حورەزمشاح پەن تاتار حانى اسكەرلەرى قازاق حانى اسكەرىن تولىق جويىپ، قازاق ەلىن باسىپ العان. شىڭ (تسزين) يمپەرياسى كازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادان ايرىلىپ السىرەدى، ول تەك مانجۋريا مەن سولتۇستىك قىتايدا عانا ساقتالىپ قالعانعا ۇقسايدى (1234 جىلعا دەيىن). ال كازىرگى ماڭعولياداعى شيۆەي-ءشيبوراش حانى شىڭعىسحاننىڭ كۇشەيگەنىن، ءوز ايماعىنا تۇركى اشينالىق تاتار حانىن جولاتپاعانىن كورەمىز. كوپ ۇزاماي ونىڭ شيۆەي-شيبوراشتىق قۇز حان ءۇشىن تاتار حانىنان ەسە قايتارعانىن، قۇز حان اس شىڭ ورناتقان الىپ يمپەريانى قالپىنا كەلتىرگەنىن، ءتىپتى ونىڭ قۇرامىنا بۇكىل قىتايدى جانە تاياۋ شىعىس پەن شىعىس ەۆروپانىڭ كوپ ايماعىندا كىرگىزگەنىن بارشا الەم كورەتىن بولادى.

تاتار حانى اسكەرى تاتار تايپاسى ەكەنى تۇسىنىكتى، ولاردىڭ اسكەرىندە قازاقتىڭ نايمان، مەركى (مەركىت), تاما، جاعالبايلى رۋلارىدا بولعان ءتارىزدى. كازىرگى دۋلات تايپاسىنا كىرمە سانالاتىن بەستەرەك رۋى «تاتار» دەپتە تانىلادى، ولار سول كەلگەن تاتارلار ۇرپاعى بولار. ال تاما مەن جاعالبايلى تايپالارى باتىس ايماقتا وتىرعانى بەلگىلى، ولاردىڭ وڭتۇستىكتە سارىسۋدا وتىرعاندارى تاتار حانى اسكەرىمەن سول زاماندا شىعىستان كەلگەندەر بولۋى مۇمكىن. كازىرگى قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەكتەردەگى نايماندار سول زاماندا ورتا ازياعا ورنىققانداردىڭ ۇرپاقتارى ەكەنى تۇسىنىكتى. ال مەركى قالاسى سول كەلگەن مەركى (مەركىت) تايپاسىنان قالعان بەلگى بولار.

تاتار حانى حورەزمشاحقا قازاق ەلىن ءوزارا ءبولىسىپ الۋعا ۇسىنىس جاساعانى، حورەزمشاح وعان كەلىسپەي تاتار حانىمەن سوعىسۋعا بەل بايلاعانى قامتىلعان جازبادا. الايدا، وعان شاماسى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن حورەزمشاح اشىق سوعىسقا بارماعان، ول تاتارلاردىڭ تۋ سىرتىنان شابۋىلداپ، السىرەتۋمەن بولعان. سول سەبەپتەن تاتار حانى ونى «حان ەمەس، قاراقشى ەكەنسىڭ، حاندار ولاي جاسامايدى» دەپ جازعىرعانىن كورەمىز. تاشكەنت (شاش), شىمكەنت (يسفيدجاب), تاراز، قۇلان، تالاساعىن (بالاساعۋن) ءتارىزدى كوپتەگەن قالالاردى تالقانداپ قيراتقان حورەزمشاح ەكەنىن يبن ءال اسير كورسەتەدى. ۋاقىت وتە كەلە تاتار حانىنا شىڭ (سين) ەلىنەن شىققان، ياعني، قازىرگى ماڭعوليادان شىڭعىسحان شابۋىلداعانى ايتىلعان. ياعني، اسىلۇيالىق ەكى ديناستيانىڭ (شيۆەي-ءشيبوراش پەن تۇركى اشينا) ءوزارا باقتالاستىعى ارى قاراي جالعاسادى. تاتار حانى باسىمەن قايعى بولىپ جاتقانىن پايدالانعان حورەزمشاح از ۋاقىتقا تىنىشتىق تاپقان. كەلەسى ماقالامىز سول شىعىسحان مەن حورەزمشاح اراسىنداعى وقيعالار جايىندا بولادى.

وسى جەردە ايتا كەتەرلىگى، يبن ءال ءاسيردىڭ ءVىى عاسىردان باستاپ ءحىىى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ء(وز ۋاقىتىنا دەيىنگى) مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ بارلىعىن تۇگەل قامتۋعا تىرىسقانى جانە ونىڭ دەرەكتەرى سەنىمدى ەكەنى الەم عالىمدارى تاراپىنان مويىندالعان. ول وسى ەڭبەگىنە سول زامانداعى بارشاعا بەلگىلى اراب-پارسى جازبالارى دەرەكتەرىن قولدانعان، ءبىر وقيعا جايلى قاراما-قايشى دەرەك بولسا، ەكەۋىن قاتار كورسەتكەن. يبن ءال اسير ءحىىى عاسىردا ءومىر ءسۇردى. دەمەك، ونىڭ قاشقاري، يبن فادلان جازبالارى مەن  يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا، تاريحشىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ولار جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان، ولاردا بار دەرەكتەرگە ۇقساس مالىمەتتەر كەلتىرىلمەگەن. كەرىسىنشە، سول ءۇش جازبادا جانە «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جوق – قازاق حالقىنىڭ سوناۋ ماڭعوليادان ورتا ازياعا دەيىن جايىلعان الىپ حالىق ەكەنىن كورسەتەدى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى قاشقاري، يبن فادلان جازبالارى مەن يستاحري جازباسىنىڭ پارسىلىق نۇسقاسى جانە «ماڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەندەرقازاقتىڭ شىن تاريحىن جاسىرۋ ءۇشىن دايىندالعان رەسەي عالىمدارىنىڭ جالعان دۇنيەلەرى ەكەنىن انىق دالەلدەيدى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz