مىنەكي، دوللاردىڭ باعاسى قايتادان شارىقتاپ كەتتى... بۇل دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىمىزدىڭ سىرتقى كونيۋكتۋرادان تولىق تاۋەلدىلىگىن بىلدىرەدى. ياعني، بۇدان «قازاقستان ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوزىن-ءوزى قورعاي الاتىن، ەكونميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن مەملەكەت قاتارىنا جاتپايدى» دەگەن قورىتىندى سۇرانادى.

نەلىكتەن ءبىز وسىنداي – ەكونوميكالىق مەشەۋ مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالىپ شىعا كەلدىك؟ ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن اتاپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن الدىمەن مىناداي قاراپايىم ەرەجەلەردى انىقتاپ الۋىمىز قاجەت:

1. كاپيتال بيلەگەن قوعام – «كاپيتاليزم» دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. ال ونداعى ورنايتىن ەكونوميكالىق قاتىناس ءتۇرى – «نارىقتىق قاتىناس» دەپ اتالادى.

2. كاپيتال ۇستەمدىگى جاعدايىندا «نارىقتىق قاتىناس» باسەكەلەستىككە نەگىزدەلەدى. شىنايى باسەكەلەستىك مەملەكەتتىك زاڭدارمەن قورعالىپ، زاڭبۇزۋشىلىق پەن كوررۋپتسيا قاتاڭ باقىلاۋعا الىنادى. سەبەبى، مەملەكەتتىك ەكونوميكانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي قاتىسى بولۋى سەبەپتى − ەكونوميكا «الىپ ماشينا» سىندى مۇلتىكسىز جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ونىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى وزىنە ءتيىستى مىندەتتەردى دەر كەزىندە، جوعارى كەلىسىلگەن ساپادا اتقارۋلارى كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ساقتاندىرۋ قورلارىمەن، مەملەكەت زاڭدارىمەن قورعالىپ، رەتكە كەلتىرىلىپ وتىرادى. ولاي بولماعاندا − ءبىر بولشەك ىستەن شىقسا، بارلىق مەحانيزم توقتايدى: سىنادى، كۇيرەيدى، مەملەكەتتە حاوستىق جاعداي ورىن الادى.

3. بىزدەگى «كاپيتاليزم»، شىن مانىسىندە، وسىندا ايتىلعان كاپيتاليزمنىڭ كلاسسيكالىق تۇسىنىگىنە ەشبىر سايكەس كەلمەيدى. بىزدە باسقاشا. ماسەلەن، بىزدە كوررۋپتسيامەن ۇشتاسقان بيلىكتىڭ ءار دەڭگەيىندە كەزدەسەتىن ۆوليۋنتاريزم زاڭداردان جوعارى تۇراتىن جاعداي ءجيى ورىن الادى. ال ءۆوليۋنتاريزمنىڭ ەكىنشى ماعىناسى – «زاڭ بۇزۋدى زاڭداستىرۋ» دەسە بولادى. سوندىقتان بىزدە ءار دەڭگەيدە زاڭ بۇزۋشىلىق، ياعني، زاڭدى «ءوزىم بىلەمگە» بۇرۋ ءجيى. ول اراكىدىك اكىمشىلىك تاراپىنان «ءۇنسىز قولداۋعا» يە. ال، نارازى حالىق − شاراسىز.

4. مۇنداي جاعدايدا «نارىقتىق ەكونوميكا» دەگەنىمىز ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان «كۇشتىلەردىڭ ەكونوميكاسى»، نە بولماسا، اباي تىلىمەن ايتقاندا «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» بولىپ شىعادى. مۇنداي «ارتتىڭ»، ارينە، دوللار تۇگىلى، ەكونوميكانىڭ العاشقى كەزەڭدەرىن بولجاپ وتىرۋعا شاماسى جەتپەيدى. سوندىقتان، ەكونوميكا قالاي ستيحيا جەتەگىندە بولسا، ونىڭ باستى ەلەمەنتى – دوللاردىڭ قۇنى دا سولاي − ستيحيا جەتەگىندە قالا بەرەدى... ال دوللار «شايتان» بىرەسە سەكىرىپ توبەڭە شىعادى، بىرەسى سىقىلىقتاپ قولتىعىڭا كىرەدى − نە ىستەسە دە ءوزى بىلەدى! وعان قارسى تۇرار شاما جوق − بار اقشانى شەتەلگە جىبەرىپ جاتىرمىز. بايلار – شەت ەل بانكىلەرىنە، حالىق – تاۋارلار ساتىپ الۋعا... ەندەشە، دوللار قىمباتتاماي قايدا بارادى؟

مەملەكەتتىك دامۋدىڭ ماقساتى − حالىق بولۋى ءتيىس. بىراق «حالىق» ابستراكتىلى ۇعىم. ونىڭ مازمۇنى كوپۇلتتىلىق جاعدايىندا «جاۋاپكەرشىلىك» تۇسىنىگىمەن انىقتالادى. مىسالى، كوبىنە ول جاۋاپكەرشىلىك مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتقا جۇكتەلەدى. سوندىقتان، مەملەكەت ءوز دامۋىن سول ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي تۇزەپ وتىرادى. قازاقستاندا مەملەكەتتىك دامۋ جاۋاپكەرشىلىگى قازاق ۇلتىنىڭ موينىندا. بىراق بۇل ەشقاشان رەسمي تۇردە مويىندالعان ەمەس. كەرىسىنشە، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت كوپ ۇلتتىڭ بىرىنە اينالىپ، جاۋاپكەرشىلىك ميسسياسى كىمنىڭ موينىنا جۇكتەلەتىنى ءالى بەلگىسىز كۇيدە. سوندىقتان مۇنداي مەملەكەت ۋاقىت وتە ءوز تامىرىنان، وزەگىنەن اجىراي باستايدى. ول ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىنان كورىنىس تابادى. بۇگىندە − بۇرىنعى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار "دونكيحوتتىققا" اينالعان زاماندا − ۇلت ءوزىنىڭ باعىت-باعدارىنان اجىراپ، قانداي قاسيەت قادىرلى، قايسىسى ۇلتتى العا جەتەلەيتىنىن بىلمەي، تەك بيلىك پەن بايلىققا جانتالاسا ۇمتىلعان، ودان اجەپتەۋىر پايدا كورىپ "ادام" قاتارىنا قوسىلعاندارعا قىزىعا دا قىزعانا قاراۋمەن كۇنىن وتكىزەدى. قوعامدا "بايلىققا جەتۋ", اقشا، "جەڭىل ءومىر" جانە ت.س.س. "قاسيەتسىماقتار" ۇلگى بولىپ، حالىق ازا باستايدى. بىراق ەڭبەكسىز كەلگەن بايلىقتا بەرەكە جوق، ءارى، ول بايلىق بارىنە بىردەي بۇيىرۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، حالىق ءوز قيالى مەن قايعىسىمەن، زارىمەن جەكپە-جەك قالادى. ال بيلىگى حالقىنا «ءوز كۇنىڭدى كور» دەپ، ورتا جولدا شورت كەتەدى...

رەتى كەلىپ تۇر ەكەن، وسى ورايدا ءبىزدىڭ جاقتا ومىردە بولعان مىسالدى ايتايىن:

−  سوعىس كەزىندە كورشى اۋىلدىڭ شەتىنە ءبىر ورىس ايەلى "بىرەۋى ءتىرى قالسىن" دەپ، ۇلىن جەتەكتەپ، قۇنداقتاۋلى قىزىن جۇگەرى ماڭىنا تاستاپ كەتەدى. ونى ءبىر قازاق تاۋىپ الىپ، اسىراپ ادام قىلادى. نەشە زاماننان كەيىن ماسكەۋدەن ونى كگب-دا ىستەيتىن اعاسى ىزدەپ كەلەدى. ول شەشە اماناتىمەن قارىنداسىن ىزدەپ تابادى. ال، قىزىن تاستاعان شەشە بايقۇستىڭ ءومىرى قۇسالىقپەن ءوتىپتى...  

سونىمەن، اعاسى قارىنداسىن تاپتى. قىز اكەسى قىزدى تاۋىپ العانىن مويىندادى... بىراق سوڭى نە بولدى؟ جانى قازاق "قارىنداسى" اعاسىن قابىلداماي قويدى. ونىڭ "ماسكەۋدەن ءۇي اپەرەم، بالالارىڭدى وقىتام" دەگەن ءسوزىن قۇلاعىنا قىستىرمادى. ورىستىڭ "قازاق بولعان قىزى" وسىنداي مىنەز تانىتتى! ويتكەنى، ول ناعىز ۇلتتىق سانا اياسىندا، قازاقى داستۇرمەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى بولىنبەگەن ورتادا تاربيەلەنگەن ەدى! ونى التىنمەن اپتالعان ماسكەۋ دە قىزىقتىرمادى! مۇنى نە سەبەپتەن ايتتىم؟

قازىر بىزدە ءدال سول سەكىلدى «تاستاندى» كوڭىل كۇي بار ەكەنى راس. سونشالىقتى قۋاتتى بايلىق ۇستىندە وتىرىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورۋ – كۇنا! بىراق ءبىز ءۇشىن قۇسالاناتىن اكە دە، شەشە دە جوق! سونىمەن بىرگە، «بارىن دا، ارىن دا ساتپايتىن» ۇل-قىز دا سيرەپ بارادى...

بۇگىندە بايلىقتىڭ بۋى ادامي قاسيەتتى تۇنشىقتىرعان، كوز تۇماندانعان، اقىل اۋىسقان.

ارينە، ادامعا بايلىق ىسكەرلىكپەن، اقىلمەن، ەڭبەكپەن كەلسە، وندا وسىنداي جەرىمىز بار بىزدەن وتكەن نۇرلى قوعام بولماس ەدى! وكىنىشكە وراي، ونداي تالپىنىس القىمىنان قىسىلىپ تۇر. بىزدە كرەديتتىڭ ەڭ قاتال، اياۋىز ءتۇرى بار. مىسالى، شاراسىز حالىق بۇگىندە جەكە بانكىلەرگە باسىبايلى بولدى...  

قازاقتا ء"ۇش كۇن اشىققاننان اقىل سۇراما" دەگەن بار. سول ايتقانداي، «ۇلتتىق ويلاۋ» بۇرىنعى اشتىق زاماندا ءبىر ولسە − ءازىر دە تۇرالاپ تۇر. كۇنكورىس ءۇشىن جانتالاسقان، كرەديتى القىمنان العان، بانكىلەرمەن جاعالاسقان، كۇشتىنىڭ مىسى باسقان قوعامنىڭ ساناسى لاۋلاپ جانا ما، الدە، بىقسىپ قالا ما − ونى وزدەرىڭىز سارالاڭىزدار، اعايىن!

قورىتىندى ايتار ءسوز مىناۋ:

حالىقتىڭ جاعدايىن ويلاماسا − بيلىك «مەملەكەت مەنىكى» دەمەسىن!

حالىق مەملەكەتىن قورعاۋعا شاراسىز بولسا – «مەملەكەت مەنىكى» دەمەسىن!

مەملەكەتتىڭ ەگەسى بولۋى كەرەك. ول بيلىك نە حالىق، نە بولماسا، باي نە كەدەي دەپ بولىنبەۋى ءتيىس!

مەملەكەتتىڭ ءاربىر ازاماتى – ونىڭ التىن قازىناسى!

ءبىز وسىنداي كۇيگە جەتسەك − الەمدەگى بەت قاراتپاس ۇلتقا اينالار ەدىك. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە جالتاق ۇلتتىق مىنەز قالىپتاسۋدا.

سەلت ەتۋگە شاما قالمادى - شاما تۇگەسىلىپ بارادى...

ارنايى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ءۇشىن