كەشە «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءاليحان بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعى» اتتى ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتi. اتالعان جيىنعا قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى مامبەت قويگەلدi, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل Iسماقوۆا، «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامدىق بiرلەستiگiنiڭ توراعاسى بەيبiت قويشىباي، ساياساتتانۋشىلار ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالى جانە ءباسپاسوز وكiلدەرi قاتىستى.

كوسەم. ۇلت كوسەمi. الەكەڭ تۋرالى بۇلاي دەمەسكە ءاددiڭ جوق. بوكەيحانوۆ تۋرالى بۇرا تارتۋ - ارعا سىن.

ول - شىن مانiندە الاشقا پانا بولعان، ءدۇيiم جۇرتتى سوڭىنان پاراساتتى تۇردە ەرتە بiلگەن ۇلت كوسەمi.

ءاليحان قازاقتىڭ بiرتۇتاستىعىنا قىزمەت ەتتi.

«بiرتۇتاس الاش يدەياسى» - وسى جانكەشتi ەڭبەكتiڭ كورiنiسi. ماسەلەن، سول ۋاقىتتا قازاق دالاسىنان ءبولiنiپ قالعان شىعىس تۇركiستانداعى قازاقتاردىڭ وزiنە دەگەن جاناشىرلىقتى تابا الاسىز ءاليحاننىڭ بويىنان. وعان دالەل - «بiز وتانىمىزدا وتىرمىز. ولار سىرتتا ءجۇر» دەگەن الەكەڭنiڭ ءسوزi بار. الاشوردا قوزعالىسى كوسەمiنiڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1918 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مiرجاقىپ دۋلاتۇلى قىتايداعى شاۋەشەككە بارادى. بۇل ساپارىندا احاڭدار شەت جۇرتتاعى قازاقتاردىڭ باسىن قۇراپ، اڭگiمەلەسەدi, كiتاپتارىن بەرەدi.

كەشە «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءاليحان بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعى» اتتى ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتi. اتالعان جيىنعا قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى مامبەت قويگەلدi, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل Iسماقوۆا، «ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامدىق بiرلەستiگiنiڭ توراعاسى بەيبiت قويشىباي، ساياساتتانۋشىلار ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالى جانە ءباسپاسوز وكiلدەرi قاتىستى.

كوسەم. ۇلت كوسەمi. الەكەڭ تۋرالى بۇلاي دەمەسكە ءاددiڭ جوق. بوكەيحانوۆ تۋرالى بۇرا تارتۋ - ارعا سىن.

ول - شىن مانiندە الاشقا پانا بولعان، ءدۇيiم جۇرتتى سوڭىنان پاراساتتى تۇردە ەرتە بiلگەن ۇلت كوسەمi.

ءاليحان قازاقتىڭ بiرتۇتاستىعىنا قىزمەت ەتتi.

«بiرتۇتاس الاش يدەياسى» - وسى جانكەشتi ەڭبەكتiڭ كورiنiسi. ماسەلەن، سول ۋاقىتتا قازاق دالاسىنان ءبولiنiپ قالعان شىعىس تۇركiستانداعى قازاقتاردىڭ وزiنە دەگەن جاناشىرلىقتى تابا الاسىز ءاليحاننىڭ بويىنان. وعان دالەل - «بiز وتانىمىزدا وتىرمىز. ولار سىرتتا ءجۇر» دەگەن الەكەڭنiڭ ءسوزi بار. الاشوردا قوزعالىسى كوسەمiنiڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1918 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مiرجاقىپ دۋلاتۇلى قىتايداعى شاۋەشەككە بارادى. بۇل ساپارىندا احاڭدار شەت جۇرتتاعى قازاقتاردىڭ باسىن قۇراپ، اڭگiمەلەسەدi, كiتاپتارىن بەرەدi.

بۇل تۋراسىندا ادەبيەتشi-عالىم ايگۇل Iسماقوۆا ءوز سوزiندە: «شەتتەن كەلگەن قازاقتار ماعجاننىڭ، جۇسiپبەكتiڭ تiلiن سول شۇرايلى كۇيiندە ساقتاعان» دەسە، جازۋشى-تاريحشى بەيبiت قويشىباي ەلدەگi كوشi-قون ساياساتىن دا بiر كەزدەگi ءاليحان بوكەيحان باستاعان «بiرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ» شەڭبەرiندە قاراستىرۋ قاجەت دەيدi.

«كەڭەس تۇسىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بيلiگi اشارشىلىققا، حالىقتىڭ قىرىلۋىنا اسەر ەتتi. بiز كوبiنە وعان ورتالىق بيلiك - ماسكەۋدi كiنالادىق. بiراق، قۋىرشاق مەملەكەت رەتiندە 2 ميلليوننان استام ادامنىڭ اشتىقتان قىرىلۋىنا ماسكەۋدiڭ ايتقانىن اسىرا ورىندايمىز دەگەن جەرگiلiكتi باسشىلىق (گولوششەكيندiك - رەد.) جاساعان ناۋقان دا اسەر ەتكەنiن مويىنداۋ قاجەت. سوندىقتان، سىرتتاعى شاشىلىپ كەتكەن قانداستارىمىزدى جيناۋ ءۇشiن بiر كەزدەگi تاريحقا قايتا ورالىپ، سول ءۇشiن ەل الدىندا وپىنىپ، كەشiرiم سۇراۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشiن مەملەكەتتiك وپىنۋ قۇجاتى جان-جاقتى دەڭگەيدە قابىلدانۋى تيiس»، - دەگەن ۇسىنىسىن جەتكiزدi.

ارينە، ءاليحان تۋرالى اڭگiمەمiزدi شەت جۇرتتاعى قانداستار ماسەلەسiنەن باستاعانى نەسi دەرسiز؟ راس، بوكەيحانوۆتىڭ بولەك بiتiمدi ۇلت كوسەمi رەتiندە احاڭ مەن مiرجاقىپتى شاۋەشەككە جiبەرۋi - ونىڭ كۇللi قازاقتىڭ بiر مۇراتىنا باس تiككەن تەگەۋرiندi ساياساتكەر ەكەندiگiنەن حابار بەرسە كەرەك. «بiز بولiنگەن ۇلتپىز. ايتپەسە، حح عاسىر باسىنا دەيiن قازاق بiرتۇتاس ۇلت بولعان. وعان دالەل «قازاق» گازەتi ەكi رەت جابىلسا دا، الاش قايراتكەرلەرi اباقتىعا توعىتىلسا دا شاۋەشەكتەن باتىسقا دەيiنگi اتىراپتا جاتقان قازاق حالقى قالتاسىنان قارجىسىن شىعارىپ، جىلۋ جيناپ، سول گازەتتiڭ قايتادان شىعۋىنا، قايراتكەرلەرiنiڭ اباقتىدان بوساۋىنا ىقپال ەتiپ وتىرعان. ال، قازiرگi ۋاقىتتا باتىس ەۋروپاداعى قازاق لاتىن ءالiپبيiن، قىتاي­داعى قازاق توتە جازۋىن، ەلiمiزدەگi قازاق كيريلليتسانى قولدانعانىنان-اق، جوعارىداعى بiرتۇتاس­تىعى­مىزدى جوعالتقانىمىزدى بايقايمىز»، - دەيدi ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم.

ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ماكەڭ، مامبەت قويگەلدi ايتقان اڭگiمە تەرەڭنەن قوزعاپ، ساناڭدى سiلكiلەگەندەي اسەر قالدىردى. تاريح قاي ارەكەتiڭiزدi بولسا دا بۇلتارتپايدى عوي. ايعاق بار جەردە سەنiم بار. سوندىقتان مامبەت اعامىز ايتقان اڭگiمەنiڭ بiرسىپىراسىن جەتكiزە كەتسەك.

قازiرگi ۋاقىتتا، وكiنiشكە وراي، الاشوردا قوزعالىسى مەن وكiمەتiنiڭ كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۇلعاسىنا قاتىستى كەيبiر ءجايسiز اڭگiمەلەردi دە كوز كورiپ، قۇلاق ەستiپ قالادى. سونىڭ كوبi, جاھاندى «ۋىسىندا» ۇستاپ وتىرعان عالامتوردا. مiنە، سول جەلi iشiندەگi جەلبۋاز، قىسىر اڭگiمەلەردiڭ بiرi الەكەڭنiڭ قايراتكەرلiك تۇلعاسىنا شاك كەلتiرiپ، ول عۇمىرىنىڭ سوڭعى 15 جىلىندا نەگە قازاقتىڭ جانىنان تابىلمادى، نەگە قازاق اشتىقتان قىرىلىپ جاتقاندا بولىسپادى دەگەنگە سايادى.

«بۇل تاريحشىلار تاراپىنان سانالى تۇردە جاسالىپ وتىر. ايتپەسە، ونداي ءسوزدi باسقا ماماندىق وكiلدەرi ايتا المايدى، - دەيدi بۇل ساۋالعا مامبەت قويگەلدi مىرزا. - بوكەيحانوۆ 1922 جىلى سەمەيدە ۇستالعاننان كەيiن ماسكەۋگە اپارىلدى. وعان وكiمەتتiڭ رەسمي شەشiمi بويىنشا بiر بولمەلi پاتەر بەرiلدi. بوكەيحانوۆ سول پاتەردەن شىعۋ قۇقىنان ايرىلدى. ياعني، ول 1937 جىلى اتىلعانعا دەيiنگi 15 جىل ۋاقىت بويى ۇيقاماقتا وتىردى. ودان بۇرىن پاتشا وكiمەتi دە (وسى جەردە پاتشا وكiمەتi مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ ايىرماسى شىعادى) 1908 جىلى بوكەيحانوۆتى قازاقستاننان جەر اۋدارعان بولاتىن. سول ارقىلى پاتشا وكiمەتi دە 1917 جىلعا دەيiن بوكەيحانوۆتى قازاقستانعا كەلۋ قۇقىنان ايىردى. بوكەيحانوۆ سامارا قالاسىندا تۇردى. بiراق، سول سامارادا تۇرىپ-اق، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تەوريالىق-پراكتيكالىق نەگiزiن قالادى. دەگەنمەن، قۋعىندا جۇرسە-داعى، ابايدىڭ كiتابىن 1909 جىلى پەتەربوردان شىعارعان، «قازاق» گازەتiنiڭ اشىلۋىنا تۇرتكi بولعان الەكەڭ بولدى. باتىس قازاقستاندا كەڭەس وكiمەتi ورناعانعا دەيiن ۋنيۆەرسيتەت بiتiرگەن بiر دارiگەر بار. ەسiمi ەسكە تۇسپەي وتىر. سول كiسiنiڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەۋiنiڭ سويلەسكەن اڭگiمەسi تۋرالى وگپۋ تەرگەۋiندە ايتىلادى: «بiز بايتۇرسىنوۆ ەكەۋiمiزدiڭ پiكiرiمiز مىناۋ. كەڭەس وكiمەتiنە قاراعاندا پاتشا وكiمەتi جاقسى ەكەن. ءسال دە بولسا مەيiرباندىعى بولدى، بiزگە جۇمىس iستەۋگە مۇمكiندiك بەردi» دەيدi. ال، كەڭەس وكiمەتi ولاردىڭ باسىن جۇتتى. نەگە جۇتتى؟ وسى ۋاقىتقا دەيiن ونى كەزدەيسوق اۋىتقۋشىلىق دەپ قاراۋشىلار دا بار. ولاي ەمەس. بۇل سانالى تۇردە جاسالدى. بۇل - قازاقتى باسىنان ايىرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتىڭ جەرiن الۋ ارەكەتi ەدi. ءسويتiپ، 1922 جىلدان 1937 جىلعا دەيiن قازاقستانعا كەلۋ قۇقىنان ايرىلعان الەكەڭ وسى جىلدار ارالىعىندا ەلگە بiر-ەكi مارتە كەلەدi. وندا دا ۇيقاماقتان عىلىم اكادەمياسى ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىنا الۋ تۋرالى سۇراۋعا وراي شىعارىلدى. بiراق، وسىندا كەلگەنiن وگپۋ ورگاندارى بiلiپ قويىپ، ورتا جولدان ونى قايتادان ماسكەۋگە اپارىپ، بۋتىركا تۇرمەسiنە جاۋىپ قويدى. بۇل مەزەتتە بوكەيحانوۆتى كادەتتەر پارتياسىنىڭ بiر ليدەرi ستالينگە كiرiپ، تۇرمەدەن بوساتىپ العان. الەكەڭ ۇيiندە باقىلاۋدا وتىردى. 1921 - 1922 جىلعى اشتىقتا قازاق حالقىنىڭ 1 ميلليونعا جۋىعى قىرىلدى. اسiرەسە، بۇل وڭتۇستiكتە، تورعاي وڭiرiندە قاتتى ءجۇردi. سول كەزدە كومەك كورسەتۋ جونiندە ۇران تاستاپ، كومەك كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرi بولاتىن. 1932 - 1933 جىلعى اشارشىلىققا كەلسەك، بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن بۇعان قارسى ارەكەتتەر بولعان. ماسەلەن، سماعۇل سادۋاقاسوۆ باستاعان توپ 1927 - 1928 جىلدارى گولوششەكيندi قازاقستاننان كەتiرۋگە ارەكەت جاسادى. ولار وسى ماقساتپەن ماسكەۋدەگi باسشىلارعا شىققان. ماسەلەن، ستالينگە وپپوزيتسياشىل باعىتتا بولعان تروتسكيمەن، زينوۆەۆپەن، كامەنەۆپەن گولوششەكيندi كەتiرۋ جونiندە بايلانىس ورناتقان. مۇنىڭ ار جاعىندا دا الەكەڭنiڭ يدەياسى تۇر. سماعۇل سادۋاقاسوۆ - ءاليحاننىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى. گولوششەكيننiڭ بiر ءسوزi بار. «ماسكەۋگە iسساپارمەن كەلگەن قازاق قايراتكەرلەرi پويىزدان تۇسە سالىسىمەن كرەملدەگi وكiمەت ۇيiنە بارمايدى. بiرiنشi بوكەيحانوۆقا بارىپ، سونان كەيiن كرەملگە بارادى»، - دەيدi ول. الەكەڭ، شاماسى كەلگەنشە اشتىقتى بولدىرماۋعا تىرىسقان، قولدان جاسالعان اپاتقا قارسى كۇرەسكەن تۇلعا. وعان ايعاق جەتكiلiكتi. بiراق، كەڭەس وكiمەتi ونى تۇتقىندا ۇستادى. 1925 جىلى ستاليننiڭ قازكرايكومعا جازعان حاتىنان كەيiن ءاليحان بوكەيحانوۆ شىعىس باسپاسى، ودان كەيiن ورتالىق باسپاسىنان قىزمەتتەن شىعارىپ جiبەرiلدi. جۇمىستان بوساتىلعاننان كەيiن بوكەيحانوۆتىڭ وتباسىن اسىرايتىن قارجىسى بولماي قالدى. وكiمەت ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن ۇلى سەرگەيگە ستيپەنديا بەرمەي قويدى. قازاقستاندا جۇرگەن ازاماتتار، iشiندە مينيسترلەر دە بار، الەكەڭە جiبەرۋ ءۇشiن جاسىرىن تۇردە ءوز قالتالارىنان قارجى جيناعان. ياعني، ولار ۇلت كوسەمiن جاسىرىن قارجىلاندىرىپ تۇردى. كەيiننەن ولاردىڭ بارلىعى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندا تەرگەۋ ورىندارى «بوكەيحانوۆقا جيناعان اقشاعا قانشا قارجى قوستىڭ؟» دەگەن سۇراۋ قويادى.

1932 جىلى ماسكەۋدە الاش زيالىلارىنىڭ ەكiنشi تولقىنىنىڭ ۇستiنەن سوت بولدى. ولار - دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشپاەۆ، ەرمەكوۆتەر ەدi. ولاردى سوتتاپ، ۆورونەجگە 5 جىلعا

جەر اۋداردى. سوندا ماسكەۋدەگi سوت الماتىداعى گولوششەكينگە تەلەگرامما سالادى: «بiز الاشورداشىلاردى بۋتىركا تۇرمەسiندە ۇستاپ وتىرمىز. ولارعا قوياتىن ەش ايىپ جوق. ەلگە قايتارامىز» دەگەندە، گولوششەكين بىلاي جاۋاپ جiبەرەدi: «الاشتىقتاردى ەلگە ەش ۋاقىتتا قايتارۋعا بولمايدى. ەگەر ولاردى بۋتىركا تۇرمەسiنەن بوساتاتىن بولساڭىزدار، قازاقتىڭ الدىندا قارابەت بولامىز» دەيدi. ءسويتiپ، الاشتىڭ ەكiنشi بۋىنى ۆورونەجگە 5 جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتە بارادى. سوندا ماسكەۋدiڭ بۋتىركاسىنان تۇرمە ماشينەسiنە مiنگiزiپ، الاش زيالىلارىن ۆوكزالعا الىپ كەلگەن ەكەن. مۇنى جۇماحان كۇدەرين بىلاي دەپ ەسكە الادى: «ۆوكزالعا تۇسسەك، بiزدi بوكەيحانوۆ كۇتiپ تۇر ەكەن. ەتاپپەن پويىزعا وتىرۋىمىز كەرەك. ماشينەدەن تۇسكەن ۋاقىتتا بوكەيحانوۆتى قورشاپ تۇرا قالدىق. بوكەيحانوۆ «جiگiتتەر، ۋاقىت از. قازiر سەندەردi پويىزعا سالىپ الىپ كەتەدi. تەز اڭگiمەلەسiپ الايىق. سەندەرمەن كەزدەسۋگە رەسمي رۇقسات الىپ كەلدiم»، - دەدi. الەكەڭمەن سويلەسiپ جاتقا­نىمىزدا سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ەسقاراەۆ ەكەۋi كەلدi. سودان كەيiن الەكەڭ: «ەكiگە بولiنەيiك، ايتاتىن سوزدەرiڭدi ايتىپ قالىڭدار» دەدi. ءسويتiپ، قوجانوۆپەن بiر توبىمىز كەتتi. الەكەڭ بiزگە: «سەندەر نە ءۇشiن سوتتالىپ بارا جاتقاندارىڭدى بiلەسiڭدەر. سەندەردiڭ ەشكiمنiڭ الدىندا كiنالارىڭ جوق. سەندەر ەل ءۇشiن سوتتالىپ بارا جاتقان ازاماتسىڭدار. مۇڭايماڭدار، باستارىڭدى تومەن تۇسiرمەڭدەر. اللا قالاسا، ءالi جاقسىلىق كەلەدi» دەپ شىعارىپ سالدى. سودان ماسكەۋ ۆوكزالىنان ۆورونەجگە بارعانشا كۇلiپ-ويناپ باردىق»، - دەيدi. 1932 جىلى قاماۋ­دا وتىرعان الەكەڭ وسىنداي قيىن كۇندەردە دە ءوز يدەياسىنان تانباعان.

ال، ونىڭ حاتتارى بار. مىسالى، سوناۋ سولتۇستiكتەگi اق بالتىقتا جاتقان مiرجاقىپقا حات جازادى. ول كەزدە حاتتى جابىق كونۆەرتكە سالۋعا بولمايدى. تەك اشىق جازاسىز. سوندا الەكەڭ مiرجاقىپقا: «شىراعىم، مير-ياكۋب! اياعىڭا  كيگەن ەتiك تار بولسا، دۇنيەنiڭ كەڭدiگiنەن نە پايدا؟ قايتەيiن.. قولىمان كەلەر شارام جوق» دەپ اراب تiلiندە حات جولدايدى. حاتىنىڭ سوڭىندا مiرجاقىپ جاقسى كورەتiن بiر ادەمi كەلiنشەكتiڭ اتىن اتاپ: «جاقىندا ماسكەۋگە كەلiپ قايتتى. سالەم ايتتى ساعان» دەيدi كوڭiلiن كوتەرۋ ءۇشiن. مiنە، الەكەڭ ولە-ولگەنشە يدەياسىنا بەرiك، تازا بولعان تۇلعا».

ءيا، الەكەڭ تۋرالى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ايتۋعا بولادى. تاريحشىلارىمىز، كەشەگi كەڭەس نۇرپەيiس، بۇگiنگi مامبەت قويگەلدi باستاعان الاشتانۋشى تاريحشىلارىمىز شاڭ باسقان ارحيۆتەردە جىلداپ وتىرىپ جيناعان دەرەك جەتكiلiكتi. تەك بۇل ەڭبەكتەر ناقتى يدەولوگيالىق ناسيحات قۇرالدارىنا وزەك بولىپ، iسكە اسۋدا كiبiرتiكتەپ كەلەدi. ماسەلەن، ءاليحان تۋرالى دەرەكتi فيلمنiڭ، كوركەم فيلمنiڭ تۇسiرiلمەۋi - الاش يدەياسىنىڭ زاماناۋي دەڭگەي­دە ناسيحاتتالماي وتىرعاندىعىنىڭ كورiنiسi. بۇل رەتتە حالىقتى حح عاسىر باسىندا اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن قامتىعان الاش قايراتكەرلەرiنiڭ iزiن بۇگiن دە جالعاستىرۋ قاجەت-اق.

مامبەت قويگەلدI, قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى: لاتىن امەريكاسى ءۇشiن سيمون بوليۆار قانداي تۇلعا بولسا، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق ءۇشiن سونداي تۇلعا

بۇگiنگi عىلىمدا الاش تۋرالى ءالi دە انىقتالا تۇسپەگەن پiكiرلەر بار. الاش يدەياسى مەن قوزعالىسىن كەيبiر ازاماتتار بەلگiلi بiر توپتىڭ iس-ارەكەتi رەتiندە باعالايدى. نەمەسە الاش يدەياسىن كوممۋنيستiك يدەولوگيا مەن ساياسي جۇيەگە قارسى شىققان قوزعالىس رەتiندە باعالاۋشىلىق بار. بۇل جەردە مىنا نارسەنi ەسكەرۋiمiز كەرەك. الاش دەگەن ءسوز - ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جانە يدەياسى دەگەن ءسوز. ياعني، بۇل تار توپتىڭ ارەكەتi, تiرشiلiگi ەمەس، بۇل - جالپىۇلتتىق قوزعالىس. كەز-كەلگەن ساياسي قوزعالىستىڭ الدىنا قوياتىن بiرiنشi ماقساتى - مەملەكەتتiڭ تاۋەلسiزدiگi, دەربەستiگi. سول مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiك پەن قۇرىلىم ارقىلى جەردi ساقتاۋ، جەر ارقىلى ەلدiڭ تاۋەلسiزدiگiن، بولاشاعىن ساقتاۋ. سوندىقتان، الاش يدەياسى - ماڭگi يدەيا. قازاق حالقى، قازاق ۇلتى تiرi بولاتىن بولسا، وندا الاش يدەياسى دا تiرi بولادى.

قازiرگi كەيبiر جۋرناليستەر اراسىندا قالىپتاسقان ءۇردiس بار. بۇل - الاش قايراتكەرلەرi مەن قوزعالىسىن بۇگiنگi ساياسي جۇيەگە قارسى قويۋ ارەكەتi. بۇل دۇرىس تەندەنتسيا، ۇستانىم ەمەس. قازiرگi قالىپتاسقان مەملەكەتتiك بيلiك پەن جۇيە - قازاق جەرiندە قالىپتاسقان جاڭا تۇرپاتتاعى، قازiرگi سۇرانىسقا جاۋاپ بەرە الاتىن مەملەكەت. حالىقارالىق قاتىناس جاعدايىندا الەمدiك دەڭگەيدە قالىپتاسقان مەملەكەت. سوندىقتان، الاشتىق يدەيانى قازiرگi مەملەكەتتiك يدەياعا قارسى قويۋدىڭ كەرەگi جوق. بiراق، بiر ءجايتتi ءتۇسiنۋiمiز كەرەك. راس، الاش قوزعالىسى كوتەرگەن يدەيا مەن قازiرگi مەملەكەتتiك يدەيا مەن قوعامدىق جۇيە اراسىنداعى بايلانىس ءالسiز. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. نەگە ءالسiز؟ ايتالىق، قازiرگi قوعام الاش يدەياسىن 1917 - 1918 جىلداردا قابىلداعانداي نەلiكتەن سiڭiرە الماي وتىر؟ ارينە، تۇسiنەدi, قۇرمەتتەيدi. بiراق، مۇنىڭ بiر نازiك قىرى بار. جەتپiس جىل ءومiر سۇرگەن كەڭەستiك جۇيە الاش يدەياسىن مۇلدە باسقا باعىتتا ناسيحاتتادى، باسقا ماعىنادا كورسەتتi. كەڭەستiك يدەولوگيا «الاش - ۇلتتىق يدەيا ەمەس» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ياعني، الاشتى ۇلتتىق يدەياعا، ۇلتتىڭ ۇستانىمىنا قارسى قويدى.

ال، قازiرگi ۋاقىتتا باق قۇرالدارى مەيلiنشە الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋدىڭ جاڭا ادiستەرiن مەڭگەرۋ كەرەك. بiزدiڭ مەملەكەتiمiزگە عالامدا ورىن بار ەكەنiن الەم مويىنداپ وتىر. سول سياقتى الاشتىق يدەياعا دا بiزدiڭ قوعامىمىزدا ورىن بار.

الاش تۋرالى بiز زەرتتەۋ ەڭبەكتەرiمiزدi كiتاپ قىلىپ جاريالاپ جاتىرمىز. سورەمiزدە تۇر. بiراق، ول كiتاپتا ايتىلعان يدەيا جۇمىس iستەمەي جاتىر. كiتاپتاعى يدەيانى قازiرگi سۇرانىسقا لايىق دارەجەدە بiز مەكتەپكە جەتكiزۋiمiز كەرەك. وقۋلىقتارعا ەنگiزۋiمiز كەرەك. جوعارى وقۋ ورىن­دارىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا دا ەنگiزۋ كەرەك. مەنiڭشە، بۇعان قارسىلىق جوق. بiراق، ەنگiزۋگە بiزدiڭ ينتەللەكتۋال­دىق دەڭگەيiمiز، بەلسەندiلiك جەتپەي جاتىر. الەكەڭ تۋرالى جالپى حالىققا تۇسiنiكتi, كوركەم فيلم قاجەت. جۋىردا «مۇستافا شوقاي» كوركەم فيلمi جارىققا شىقتى. ونىڭ ستسەناريi دە، رەجيسسۋراسى دا ساۋاتسىز. كوتەرگەن ماسەلەسi باسقا ارنادا، م.شوقايدىڭ رۋحىندا ەمەس.

لاتىن امەريكاسى ءۇشiن سيمون بوليۆار قانداي تۇلعا بولسا، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق ءۇشiن سونداي تۇلعا. سول سياقتى مۇستافا كەمال اتاتۇرiك تۇركيا ءۇشiن، ماحاتما گاندي ءۇندiستان ءۇشiن قانداي تۇلعا بولسا، الەكەڭ قازاق ءۇشiن سونداي تۇلعا. بiز وسىنداي دارەجەدە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. مiنە، وسىنداي دۇنيەنi حالىقتىڭ رۋحاني ءومiرiنiڭ قۇرامداس بولiگiنە اينالدىرۋعا كەلگەن كەزدە قازiرگi ۇرپاقتىڭ بۇعان ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيi جەتپەي جاتقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

بiز الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋدا تىعىرىقتا تۇرمىز. بiرiنشiدەن، بiز حح عاسىردا جەڭiلگەن، جەڭiلiسكە ۇشىراعان ۇلتپىز. الاش قوزعالىسىنىڭ جەڭiلiسi سونىڭ ايعاعى. بiز وسىنى عىلىمي، رۋحاني-مادەني دەڭگەيدە مويىنداۋىمىز قاجەت. بiز قازiر قانداي تۇڭعيىقتان شىعىپ كەلە جاتىرمىز، كەڭەستiك جۇيە قازاق حالقىن قانداي تەرەڭگە ۇرىندىردى؟ ياعني، تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشiن قانداي تۇڭعيىققا تۇسكە­نiمiزدi مويىنداۋىمىز، قانداي اپاتقا ۇشىراعانى­مىزدى ءتۇسiنۋiمiز كەرەك. بiز بەلگiلi دارەجەدە قاعىنان جەرiگەن كيiك سياقتىمىز. ءوزiنiڭ ۇلتتىق تاريحىنان، ۇلتتىق يدەياسىنان جەرiگەن ۇلتقا ۇقسايمىز. ولاي بولسا، الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋدىڭ جاڭا ءادiس-قۇرالدارىن يگەرۋiمiز كەرەك.

الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى مەملەكەتتiك سۇرانىس بولۋى كەرەك، مەملەكەتتiك باعدارلاما جاسالۋى قاجەت. الاش قايراتكەرلەرiن ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى مەملەكەتتiك باعدارلاما نەگە جوق؟ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى جاسالىندى. وسى باعدارلاما اياسىندا جاسالعان iس-شارانى الەم مويىندايدى. ال، «مادەني مۇرانىڭ» بiر سالاسى، ەڭ ماڭىزدى سالاسى الاش يدەياسى مەن ونىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋ بولۋ كەرەك ەدi. ۇلت زيالىلارى الاش يدەياسىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان جوعارى ينتەللەك­تۋالدىق دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋىنا كوڭiل اۋدارىلۋى­نا مۇرىندىق بولۋى كەرەك. مۇنى تالاپ ەتۋiمiز كەرەك. ويتكەنi, الاش يدەياسى بiزدiڭ يدەيامىز، بۇكiل ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ يدەياسى.

الەكەڭنiڭ 140 جىلدىعى قارساڭىندا قاراعاندى قالاسىنان شىعاتىن ورىس تiلدi گازەتتەردiڭ بiرiندە «بوكەيحانوۆ - تەرروريست» دەگەن ءسوز ايتىلدى. وسىعان جول بەرiلدi. الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا بالقاش قالاسىندا دا وتكiزiلدi. مەن قاتىسىپ، بايانداما جاسادىم. بالقاش قالاسىنا 40 شاقىرىم جەردە توقىراۋىن دەگەن وزەن بار. سول وزەننiڭ بويىندا بوكەيحانوۆتاردىڭ قونىسى مەن زيراتى بار. ال، بالقاش قالاسىندا بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا بەرiلگەن كوشەنiڭ اتى، iلiنگەن سۋرەتi دە جوق. بالقاش قالاسىنىڭ اكiمiنە ايتىپ ەدiم، جاۋاپ بەرە المادى.

بوكەيحانوۆ جالعىز ەمەس. ونىڭ يدەياسىن iسكە اسىرعان قوزعالىس بولدى. باتىس قازاقستاندا الاش قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيادا ەسكەرتكiش اشىلدى. بۇل جاقسى نارسە. سول كونفەرەنتسيادا مەن ۇسىنىس جاسادىم. جىمپيتىدا تۇرعان المۇحامەد وسپانوۆ اتتى الاش وفيتسەرi بولىپتى. وسپانوۆ اتىنا كوشە بەرiڭiز دەگەن ەدiم. بiراق، بۇل ۇسىنىسىم وسى ۋاقىتقا دەيiن جۇزەگە اسپادى. كەزiندە كەڭەستiك بيلiك ورناي سالىسىمەن كوشەنiڭ اتتارىنىڭ بارلىعىن بولشەۆيكتەرگە بەردi. بولشەۆيك كوسەمدەرiنە ەسكەرتكiش قويىلدى. بiز قازiر دەربەس مەملەكەت رەتiندە وسىنداي ادەكۆاتتى ارەكەتتەرگە بارمايمىز. ارينە، الاش قايراتكەرلەرiنە كوشەلەر بەرiلiپ جاتىر، بiراق ەسكەرتكiشتەر قويىپ، مەرەيتويىن اتاپ ءوتiپ، سول ارقىلى الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋعا بولادى.

بiز قازاقتى كوبiنە مومىن ۇلت دەپ قابىلداۋ ارقىلى ءوزiمiزدi جۋاسىتىپ العانبىز. شىن مانiندە، حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسى، شىعارماشىلىق توبى پاتشالىق رەسەي بولسىن، كەڭەس وداعى بولسىن، وكتەم جۇيەگە ۇنەمi قارسى شىعىپ وتىرعان. بiردە اشىق، بiردە جاسىرىن تۇردە ءۇزiلiسسiز قارسىلىق بولعان. ينتەللەكتۋال­دىق قارسىلىق وتە كۇشتi بولدى. كەڭەستiك تاريحتىڭ بەس تومى شىعىپ جاتىر. سونىڭ ءتورتiنشi تومىندا كەڭەستiك مەتەدولوگيانى باسشىلىققا العان. دەگەنمەن، ونىڭ iشiندە قازاقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق قارسىلىعى تۋرالى جوق. 1917 جىلدان باستاپ 1991 جىلى كەڭەستiك بيلiك ساحنادان كەتكەنگە دەيiن ينتەللەكتۋالدىق قارسىلىق ءۇزiلiسسiز ءجۇرiپ وتىردى. ونى باسقارۋشى ساياسي ەليتا كورسەتiپ وتىردى، ولار السiرەگەن ۋاقىتتا، كۇشiن جوعالتقان كەزەڭدەردە حالىقتىڭ ءوزi كورسەتiپ وتىردى. قارۋلى كوتەرiلiس جاساعان جاعدايى دا بار. بiراق، بۇلار تاريحىمىزدا كورسەتiلمەي كەلە جاتىر. بiزدiڭ تاريحىمىز كوپ جاعدايدا فراگمەنتتi تاريح، ۇزiك-ۇزiك تاريح. تۇتاس تاريح ەمەس. Iشكi لوگيكالىق جۇيە­سi بار تۇتاس تاريحتى جاساۋ دەڭگەيiنە كوتەرiلە الماي وتىرمىز.

ءاليحاننىڭ اكەسiنiڭ اتى - نۇرمۇحامەد. الەكەڭ فاميلياسىن ەكi ءتۇرلi قولمەن جازعان. رەسمي قۇجاتتاردا «بوكەيحانوۆ» دەپ جازدى. كەيبiر ەركiن ماقالالارىندا «بوكەي حان» دەپ قويدى. ال، «قازاق» گازەتi, «ايقاپ» جۋر­نالى سىندى باسىلىمداردا وقىرمان تاراپىنان قابىل­دان­عان ءوزiنiڭ لاقاپ اتى بار. بۇل - «قىر بالاسى» دەپ اتالادى.

گەگەل دەگەن نەمiستiڭ فيلوسوفى الەم حالىقتارىن ەكiگە بولەدi. بiرiنشiسi - تەوريالىق ۇلتتار، ەكiنشiسi - تەوريالىق ەمەس ۇلتتار. تەوريالىق دامىعان ۇلتتار تەوريالىق دەڭگەيi تومەن ۇلتتاردى الدايدى، اربايدى، قانايدى. سوندىقتان، بiز قازiرگi جاھاندانۋ جاعدايىندا تەوريالىق دەڭگەيi بار ۇلتقا اينالۋىمىز كەرەك. ونىڭ نەگiزiندە - جاھاندانۋعا قارسى قوياتىن بiر-اق دۇنيە بار. ول ينتەرناتسيوناليزم ەمەس، الەم ازاماتى بولۋ ەمەس. ەگەر بۇل تۇجىرىمداماعا iلەسەر بولساق، تاعى جۇتىلىپ كەتەمiز. جاھاندانۋعا قارسى قوياتىن بiر-اق نارسە، ول - ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق كوزقاراس. بiر ۇلتتىڭ بiر ۇلتتان ايىرماشىلىعى - ونىڭ كوزقاراسىندا، دۇنيەتانىمىندا. بiز ءۇشiن قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىن ساقتاۋ ماڭىزدى. ەگەر بۇل ۇدەدەن شىعا الماساق، وندا تاعى دا يۆريت، مارگينال بولىپ شىعامىز.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى: حح عاسىر باسىندا الاش يدەياسى قازاق يدەياسىمەن بiرiكتi

ءومiر بiر ورنىندا تۇرمايدى. بۇگiنگi كۇنi تاريحتى ءتۇسiنۋ، تاريحقا قۇرمەت ماسەلەلەرi تۋىنداپ وتىر. الداعى بەسجىلدىقتا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. سوعان كەشەندi تۇردە دايىندالۋدى بۇگiننەن باستاۋ قاجەت.

تاريحي سانا قالىپتاسپاي ەش وزگەرiس، دامۋ بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، الاش يدەياسى قازاق يدەياسىنان دا ۇلكەن يەديا. ەگەر ونى حVII عاسىردان باستاپ قارار بولساق. ال، حح عاسىر باسىندا الاش يدەياسى قازاق يدەياسىمەن بiرiكتi. نەگە الاش قايراتكەرلەرi تامىرلى بولدى؟ سەبەبi, ارقايسىسى ءوز تاريحىن جەتiك بiلگەن. بiزدiڭ تاريحي سانامىز، وكiنiشكە وراي، شۇرق-تەسiك سياقتى. ۇلكەن ويىقتار بار. ماسەلەن، حVII عاسىر قازاق ءۇشiن تۇسiنiكسiز عاسىر. ەۋروپا تاريحىندا «تەمنىي ۆەك» دەگەن ۇعىم بار. سول سياقتى تۇسiنiكسiز عاسىر. حVII عاسىردان 1937 جىلعا دەيiن تاريحىمىزدا ۇلكەن ويىقتار بار. مۇراعاتشى رەتiندە ايتايىن، 1933 جىلعا دەيiن قازاقستاندا گولوششەكيندەرمەن كۇرەسەتiندەي قۋات بولدى. كوممۋنيستiك پارتيانىڭ iشiندە ءجۇرiپ-اق وپپوزيتسيا بولعان قايراتكەرلەردiڭ ءوزiن بiز «جاۋ» جاساپ جiبەردiك. اتتارىن دا اتامايمىز. مۇراعاتتىڭ «ركي» دەگەن قورى بار. سول كەزدە ەل بويىنشا ماسكەۋگە اقپار جiبەرەدi. ەگەر «ركي-دەن» وسى اقپارلاردى قاراساڭىز، سول كەزەڭدەگi كۇندە تولقىپ جاتقان ەلدi بايقايسىز. بiراق، 1932 - 33 جىلدارداعى اشتىق سول ۇلكەن رۋحتى جويىپ جiبەرگەن سياقتى. حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن كاتاستروفالاردىڭ بiرi - قازاققا جاسالعان قيانات.

تاريحتا يدەيالار ەشقاشان ولمەيدi. الاش يدەياسى 30-جىلدارى تۇڭعيىققا كەتكەنiمەن، 60 - 70 - 80-جىلدارى قايتا جاڭعىرىپ، جاسىرىن ۇيىمدار ارقىلى جالعاستى. تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىندا وسى ۇيىمدار تۋرالى دا ايتۋىمىز كەرەك.

ايگۇل Iسماقوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ءاليحاننىڭ ەڭبەكتەرi حح عاسىر باسىندا-اق وكسفورد پەن سوربوننادا جاريالاندى

قازاقتىڭ قاي عالىمىنىڭ ەڭبەگi حح عاسىر باسىندا وكسفورد پەن سوربوننادا جاريالاندى؟ تەك ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ەڭبەگi عانا اتالعان ايگiلi عىلىم ورداسىندا جارىق كوردi. قازاقتىڭ قاي عالىمى قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى شەت ەلدە ەڭبەك جاريالادى. تەك ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ «قازاق ەپوستارى تۋرالى» ەڭبەگi مەن ماعلۇماتتارى وكسفورد پەن سوربوننادا جاريالاندى. الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ مۇددەسi جولىنداعى ءار ەڭبەگi, ءار قادامى، وكiنiشكە وراي، بۇگiندە تولىق دەڭگەيدە باعالانباي كەلەدi.

قازاقتىڭ ۇلتتىق، ەكونوميكالىق-شارۋاشىلىق تاريحىنىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانۇلى تۇر. پەتەربور­داعى ورمان شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتiن ۇزدiك بiتiرگەن عالىم رەتiندە دە الەكەڭ شارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دا، قوعامدىق جانە ساياسي عىلىمداردىڭ دا باسىندا تۇردى جانە سونى iس جۇزiندە قالىپتاستىردى. جانە ماقالالارى مەن باياندامالارىن، ەكi تiلدە بiردەي جازعان ەڭبەكتەرi بولسا-داعى ونىڭ ساياساتتانۋشى رەتiندەگi بiر قىرى. بۇل قىرى ءالi باعاسىن العان جوق.

الەكەڭ قازاق مادەنيەتi تۋرالى ماقالالارىندا ۇلتىمىزدىڭ وركەنيەتتi, ساۋاتتى حالىق ەكەندiگi تۋرالى، مادەنيەتi مەن تاريحى حح عاسىر باسىندا ەۋروپا ەلدەرiمەن تەرەزەسi تەڭ دارەجەدە ەكەنiن ايتاتىن تەرەڭ زەرتتەۋلەر قالدىرعان.

قازاققا قالاي قىزمەت ەتۋ كەرەك دەسەك، ءار ساياسي تۇلعا الاش تۇلعالارىنان ۇلگi الۋى قازiرگi تاۋەلسiز قازاقستانعا اسا قاجەت دەپ سانايمىن.

ەڭ ەرەكشە اتاپ وتەتiن ءجايت، الاشتىڭ قۇجاتتارىندا قازاقتىڭ اۆتونوميالىق مەملەكەتiنiڭ شەكارالارى انىقتالدى. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسiزدiك العانىندا، ونىڭ شەكاراسى وسى قۇجات بويىنشا تاعى انىقتالدى.

پەرەسەلەندەر، قازاق جەرiنە قونىس اۋدارۋشىلار تۋرالى الەكەڭ قازاقتىڭ جەكە مەملەكەتiنiڭ ازاماتى رەتiندە باۋىرعا تارتۋ يدەياسىن، ياعني، بۇگiنگi كۇنمەن ساباقتاسىپ جاتقان ۇستانىمدا بولعان. قازاقتىڭ مۇددەسi مەن قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ مۇددەسi بiر ەكەنiن ايتقان.

بەيبiت قويشىباي،

«ادiلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامدىق بiرلەستiگiنiڭ توراعاسى: الاش يدەياسى قازاق ۇلتىن ءوز تاريحي ورنىنا كوتەرۋ ارقىلى iسكە اسىرىلادى

قازiرگi كەزدە ۇلتتىق يدەيا نەگە ءزارۋ؟ بiز الاش يدەياسىنا نەگە ءزارۋمiز؟ بiزدiڭ ازاماتتارىمىز ۇلتتىق يدەيانى ءار تاراپتان iزدەيدi. Iس جۇزiندە بۇل قاراپايىم عانا الاش يدەياسىنان تۋاتىن دۇنيە. بۇل - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتiن ورناتۋ. بۇل يدەيا، وكiنiشكە وراي، ءالi كۇنگە ارمان بولىپ قالىپ كەلە جاتىر. ەستەرiڭiزدە بولاتىن بولسا، 1990 جىلعى قابىلدانعان دەكلاراتسيادا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتiگiن ورناتۋ تۋرالى جازىلعان بولاتىن. الايدا، 1991 جىلعى تاۋەلسiزدiك تۋرالى دەكلاراتسيادا بۇل يدەيا ايتىلماي قالدى. ال، بىلتىر داۋ تۋدىرعان «ەل بiرلiگi» دوكتريناسىندا ازاماتتىق قوعام، ازاماتتىق مەملەكەتتiك قۇرۋ تۋرالى ايتىلدى. بۇل - قوعامنىڭ، تۋعان ەلiن ويلايتىن ازاماتتىڭ قارسىلىعىن تۋدىردى. سوندىقتان، الاش يدەياسى وتە وزەكتi ەكەنiن بiلۋiمiز كەرەك. الەكەڭ «الاشوردانىڭ» حالىق كەڭەسiنiڭ قۇرامىندا بۇگiنگi بiزدiڭ تiلiمiزبەن ايتقاندا 15 ادامدى مينيستر قىلىپ سايلاسا، ونىڭ ساپىندا باسقا ۇلتتىڭ دا وكiلدەرi بولعان. قازاقستاندى بiرگە قۇرامىز، بiرiگiپ قۇرامىز دەگەن يدەيا - الاش يدەياسى بولاتىن. ال، قازiرگi كۇنi الاش يدەياسى تۋرالى ايتىلسا، بۇل تەك قازاق مەملەكەتiن قۇرامىز دەگەن سيپاتتا قابىلداناتىن سياقتى. مۇنى قازاق ۇلتىن ءوزiنiڭ تاريحي ورنىنا كوتەرۋ ارقىلى iسكە اسىرىلاتىن، بارلىعىمىز بiرگە قۇراتىن زايىرلى مەملەكەت يدەياسى دەپ ۇعىنعانىمىز ءجون.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى: ورتاق يدەيا تاپشىلىعىن الاش يدەياسىمەن تولتىرۋعا بولادى

نەگiزi, قانداي دا بiر مەملەكەت، قانداي دا بiر ۇلت، ونىڭ گۇلدەنۋiن، ارينە، ۇلتتىق يدەياسىز ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس. سەبەبi, جەتiستiك پەن تابىستىڭ، العا جىلجۋدىڭ نەگiزi, حالىقتى بiرiكتiرەتiن، مەملەكەتتi نىعايتاتىن - ۇلتتىق يدەيا. شىن مانiندە سوڭعى 20 جىلدا تاۋەلسiز ەل بولعانمەن، بiزدە وسىنداي ناقتى، بارiنە تۇسiنiكتi ورتاق يدەيا تاپشى. وسىنداي ورتاق يدەيانى قالىپتاستىرىپ، العا تارتاتىن تاريحىمىز بەن تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرi. بۇل تۋراسىندا جاريالىلىق كەزەڭiندە، كەڭەس وداعى ىدىراي باستاعان كەزiندە ۇلكەن اڭگiمەلەر بولدى. بiراق، بۇل ناۋقان ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكiزگەن جوق. بiز اعارتۋشى عالىمدارىمىز بەن الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قالدىرعان ميراسىن ءۇستiرت قانا قارادىق. ونىڭ تەك ساياسي باعاسىن عانا ەمەس، ۇعىنۋ تۇرعىسىنان دا تولىققاندى جۇمىس iستەدiك دەپ ايتا الماي كەلەمiز. كولونيالدىق يمپەرياعا قارسى، سىرتتان كەلگەن كۇشتەرگە قارسى تالاي اڭگiمەلەر كوتەرiلدi. بiراق، تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرi ءالi كوپ كۇيiندە قالىپ وتىر.

«الماتى اقشامى»، № 25 - 26, 5-ناۋرىز، 2011 جىل.