قۇرمەتتى ارىپتەستەر، سۋديالار!

بۇل سىزدەرگە ءتورتىنشى حاتىم. ول ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز جايلى. كاسىبي جانە جەكە.

ءبىرىنشى. ءاربىرىمىزدى تاعايىنداعان نەمەسە سۋديالىققا ۇسىنعان ەلباسى. بىزگە مەملەكەت اتىنان سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋدى سەنىپ تاپسىردى. سوندىقتان پرەزيدەنت الدىندا دا، قوعام الدىندا دا، ءاربىر ازامات الدىندا دا كاسىبي جاۋاپكەرشىلىك ارقالايمىز. حالىقتىڭ ساپالى سوت تورەلىگىنە سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ – ءبىزدىڭ كۇن سايىنعى مىندەتىمىز.

جاقىندارىمىز بەن تۋىستارىمىز الدىندا دا جەكە جاۋاپتىمىز. سۋديا رەتىندە دە، تۇلعا رەتىندە دە ولاردىڭ الدىندا ارىمىز تازا، بەدەلىمىز كىرشىكسىز بولۋى ءتيىس.

سوندىقتان سىزدەرگە ءوتىنىش – كەڭەسۋ بولمەسىندە قالىپ، سوت شەشىمىن شىعارعاندا تىم بولماسا ءبىر رەت ىشتەي قايتالاڭىز:

«مەن زاڭدى جانە ار-وجداندى باسشىلىققا الامىن».

ەكىنشى. باق-تا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىز تۋرالى، مەن تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمەلەر بار. شەشىمدەرىمەن قۇقىقتى قالپىنا كەلتىرگەن، ءادىل اقتاعان سۋديالار جايلى دا جاقسى پىكىرلەر كوپ.

سىن دا بار، نەگاتيۆ تە بار. ءتىپتى، مەن رەفورماتورمىن با الدە ۇرانشىل، سوزىنەن ءىسى اسپايتىن دەماگوگپىن بە دەگەن سۇراۋ جۇرگىزىلگەن ەكەن.

مۇنىڭ بارلىعىنا تۇسىنىستىكپەن قارايمىن. مۇنى مەن دۇرىس جاققا باعىت سىلتەيتىن، قولعا العان شارالارىمىزدىڭ دۇرىسبۇرىستىعىن كورسەتەتىن كومپاس رەتىندە قابىلدايمىن.

راس، كەيدە «ديۆاندى بلوگەرلەر» جاعدايدى ۋشىقتىرىپ جىبەرەدى. بىراق، ماسەلە ولار جايلى ەمەس. ماسەلە سوتتىڭ زاڭسىز شەشىمدەرىنەن زارداپ شەككەن; جەكە قابىلداۋىما كىرە الماي جۇرگەن; جەكەلەگەن سۋديالار مەن جالپى جۇيەمىزدىڭ كەمشىلىكتەرىن اشىپ كورسەتىپ جۇرگەندەر جايلى. سوت سالاسىنا جانى اشىپ، شىرىلداپ جۇرگەندەر تۋرالى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا بەرىلگەن شىنايى باعا.

ءبىز ارقىلى ميلليونداعان ادامدار مەن بيزنەستىڭ تاعدىرى وتەدى. وتكەن جارتى جىلدا اۋداندىق، قالالىق سۋديالار 1,8 ملن. 800 مىڭ ءىس پەن ماتەريالدى شەشكەن. جۇمىس كۇندەرىنە بولسەك، ءاربىر كۇن سۋديالار ناقتى قىلمىستىق، ازاماتتىق، اكىمشىلىك ىستەر مەن ماتەريالدار بويىنشا 13,5 مىڭ شەشىم قابىلدادى دەگەن ءسوز. ءاربىر سۋديا ورتا ەسەپپەن 7 قورىتىندى شەشىم قابىلدايدى.

جوعارعى سوتتا 8 182 شەشىم قابىلدانعان. كۇنىنە – 67 دەگەن ءسوز. بۇل كۇردەلى، كوپەپيزودتى ىستەر.

راس، سىزدەرگە تۇسەتىن سالماق اناعۇرلىم. اسىرەسە، الماتىدا، استانادا، باسقا ءىرى قالالاردا. ءبىر سۋدياعا ايىنا 300-گە دەيىن ءىس. سىزدەردىڭ قانداي اۋىر رەجيمدە جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەتىنىن قورىتىندى كەڭەستە ايتتىم. قىزمەت بابىنا وراي ءاردايىم داۋدامايدىڭ ورتاسىندا جۇرەمىز. سول سەبەپتەن سۋديالاردى سوت تورەلىگىنە قاتىستى ەمەس ارتىق، قاجەتسىز جۇمىستان بوساتۋ ءۇشىن تۇزەتۋلەر ازىرلەپ جاتىرمىز.

ارىپتەستەر، كۇن سايىن جۇزدەگەن شاعىم الامىن. كوبىسى جەكە قابىلداۋدى سۇرايدى. ادام جوعارعى سوت توراعاسىنا بارۋعا ءماجبۇر بولا ما، جوق پا، ول سىزدەرگە بايلانىستى. جەرگىلىكتى جەردە جۇمىستارىڭىز ساپالى بولعان سايىن حالىقتى دا استانادان ادىلدىك ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتپەيمىز، ولاردى اۋرەگە سالمايمىز.

وكپەسى بارلار ادىلەتسىز دەپ سانايتىن سۋديالاردى جۇمىستان بوساتۋدى سۇرايدى. ارينە، بارلىعى زاڭگەر ەمەس. كوبىسى قۇقىقتىق پروتسەدۋرالاردىڭ قىر-سىرىن بىلە بەرمەيدى. سوت جۇيەسى ءبىرىنشى باسشىسى كەز-كەلگەن قىزمەتكەردى جازالاپ، جۇمىستان بوساتا الاتىن باسقا مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۇقسامايدى. بىزدە ولاي ەمەس. ءاربىر سۋديا شەشىمدى ءوزى قابىلدايدى. باسقا سۋديا، نە جەرگىلىكتى سوتتىڭ توراعاسى، نە جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ارالاسۋعا، وعان نۇسقاۋ بەرۋگە قۇقى جوق.

سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرعان كەزىندە ءاربىر سۋديا تاۋەلسىز، تەك زاڭ مەن ىشكى نانىمعا، ار-وجدانعا باعىنادى. ەشكىم دە سۋديانى جايدان-جاي جۇمىستان بوساتا المايدى. بۇل كۇردەلى، بىرنەشە ساتىلى پروتسەدۋرا.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، سۋديا ۇستىنەن شاعىم تۇسكەندە تەكسەرۋ جاسالادى. ەگەر زاڭسىزدىق راستالسا، سۋديانىڭ قىزمەت ورنىنا وراي وبلىستىق سوتتىڭ نەمەسە جوعارعى سوتتىڭ جالپى وتىرىسىنىڭ تورالقاسى تارتىپتىك ءوندىرىس قوزعاپ، ماتەريالداردى جوعارعى سوتتىڭ سوت جيۋريىنە جولدايدى.

سۋديانىڭ كىناسى دالەلدەنسە، وعان ەسكەرتۋ، سوگىس جاريالانادى نەمەسە قىزمەتىنەن بوساتۋ جايلى ۇسىنىس جاسالادى. مۇنداي ۇسىنىس بولەك مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلاتىن جانە جوعارعى سوتتان دەربەس جوعارى سوت كەڭەسىنە جولدانادى.

ەتيكاعا قاتىستى زاڭسىزدىقتى ەتيكا جونىندەگى كوميسسيا قارايدى. سودان سوڭ جوعارىدا اتالعان پروتسەدۋرالار باستالادى.

سوت شەشىمىن قابىلداعاننان كەيىن ءبىر جىل وتسە، وندا سۋديا جازاعا تارتىلمايدى. ال، شەشىمنىڭ زاڭسىز ەكەنىن ءبىز كوبىنەسە ءىس بارلىق ساتىلاردان وتكەننەن كەيىن عانا ءبىلىپ جاتامىز.

زاڭسىزدىقتار بويىنشا سۋديا جوعارى سوت كەڭەسىنە، ال ەتيكانى بۇزۋ بويىنشا سۋديالار وداعىنا شاعىم كەلتىرۋگە قۇقىلى. بۇل دا بولەك پروتسەدۋرا.

باسقاشا ايتقاندا، سۋديانى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن ءتارتىپ پەن شەكتەۋلەر بار. جوعارعى سوت توراعاسى ءوز قالاۋى بويىنشا سۋديانى جازالاي دا، جۇمىستان بوساتا دا المايدى.

بۇل عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءتارتىپ. سوت تورەلىگىنىڭ ءپرينتسيپى. بارلىق دامىعان ەلدەردە وسىلاي. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا مەن زاڭداردا دا سولاي. بۇل مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس قۇرىلىمداردان، سوت ورگاندارىنىڭ باسشىلارىنان، سونىڭ ىشىندە جوعارعى سوت توراعاسىنان، تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن كەپىلدىك.

ءيا، جازالاۋ مەحانيزمى ۇزاق ءارى كۇردەلى. بۇل بىزگە جاقسى قورعان. بىراق، مۇنداي پروتسەدۋرا ادال، ساۋاتتى سۋديالارى كوپ، زاڭدى بەلدەن باساتىن سۋديالارى از سوت جۇيەسىنە ارنالعان.

بىزدە، وكىنىشكە وراي، سۋديالىققا ۇمىتكەرلەردى ىرىكتەۋ جۇيەسى ءوزىن اقتاماي وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن بىزگە جەكە قاسيەتتەرى جاعىنان دا، كاسىبي قابىلەتتەرى جاعىنان دا «كەزدەيسوق» كادرلار ەنىپ كەتكەن. سوندىقتان قاتەلەر دە كوپ، جەمقورلىق تا بار. وتكەن جىلى حالىقارالىق ساراپشىلار ايتقانداي، سوتتارىمىزدا كوماندالىق-اكىمشىلىك ءادىس تە قولدانىلادى.

سۋديا شىن مانىندە تاۋەلسىز بولسىن دەسەك، مۇنىڭ بارلىعىنان ارىلۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن بىرتىندەپ زاڭدارىمىزدى جەتىلدىرىپ، ءاربىر سۋديانىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرامىز.

وتكەن 8 ايدا بىردە-ءبىر سۋديانى قابىلداعان جوقپىز. ال، ۆاكانسيا كوپ – 10%. لايىقتىلار جوق ەمەس. بار. بىراق، ولاردى دۇرىس ىرىكتەۋ كەرەك. ۆسس-پەن بىرگە ونى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جاتىرمىز.

ءۇشىنشى، ەڭ ماڭىزدى نارسە. 13 شىلدەدەگى جارتىجىلدىق كەڭەستە بارلىق سوت ساتىلارىنان وتكەن ناقتى ىستەر مەن ورەسكەل زاڭسىزدىققا جول بەرگەن سۋديالاردى اتاعانىمدا الەۋمەتتىك جەلىلەر شۋلاپ كەتتى.

بۇل سوت اكتىلەرى «قيسىق» شىعارىلعان. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەسىن دەپ، شەشىمنىڭ ءتىلىن بارىنشا كۇردەلەندىرىپ تاستاعان.

بۇدان شىعاراتىن قورىتىندى ەكەۋ. سۋديا نە ساۋاتسىز، ياعني زاڭدار مەن سوت تورەلىگىنىڭ پرينتسيپتەرىن بىلمەيدى، نە ول بىرەۋدىڭ مۇددەسىن قورعاشتايدى.

«ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى» دەيدى. بىزدە دە سولاي. سۋديانىڭ ءبىر «سولاقاي» شەشىمى بۇكىل جۇيەمىزگە سىن تۋعىزىپ، جۇمىسىن تازا، ساۋاتتى جاساپ جۇرگەن باسقا سۋديالاردىڭ جۇمىسىنا زيانىن تيگىزەدى.

ءتىپتى، زاڭداردى وزگەرتسەك تە ونداي سۋديالاردىڭ ءتارتىبىن تەز وزگەرتۋ ەكىتالاي. «قولمەن باسقارۋ» رەجيمىنە كوشىپ، ولاردىڭ ساناسىن، وي-ءورىسىن وزگەرتپەسەك بولمايدى.

سوندىقتان ەكى نارسە:

ا) قورىتىندى كەڭەستە اتى اتالعان سۋديالار بويىنشا سوت ءجيۋريى ءتيىستى تارتىپپەن ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قاراۋدا;

ب) الداعى ۋاقىتتا دا وسىنداي ىستەر مەن فاكتىلەردى ونلاينرەجيمدە كوپشىلىك تالقىعا شىعارامىز. قىركۇيەك ايىنان باستاپ زاڭدى اياققا تاپتاعان ءاربىر سۋديانىڭ اتىن اتايمىز.

بۇل ءماجبۇرلى شارا. مۇنداي قادامعا بارۋ ماعان دا وڭاي ەمەس. بىراق، مۇنىڭ ءبارى – سوت تورەلىگىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن. مۇنداي قاجەتتىلىك كەيىن جويىلاتىنىنا سەنىمدىمىن. سول ءسات نەعۇرلىم تەزىرەك كەلسە، ودان ۇتاتىن، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز.

جاقىپ اسانوۆ. قر جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى

P.S. قالىپتاسقان داستۇردەن اۋىتقىپ، سىزدەرگە كىتاپ ەمەس، 2 ءفيلمدى كورۋدى ۇسىنامىن:

- «The Great Debators» - «ۇلكەن داۋشىلار»;

- ۆيكتور گيۋگونىڭ «شەتتەتىلگەندەر» رومانىنىڭ ەكرانيزاتسياسى.

بۇل تۋىندىلارداعى ادام قۇقىعى، سوت تورەلىگىنىڭ نەگىزدەرى، شەشەندىك ونەردىڭ قاجەتتىلىگى جايلى تەرەڭ يدەيالارعا ءبىز ءجيى ورالىپ تۇرعانىمىز ءجون.

Abai.kz