اڭگىمەمىزدى مۋراد ءادجيدىڭ «دىحانيە ارماگەددونا» دەگەن كىتابىنداعى مىنا سوزدەرمەن باستالىق: «كاگانات ۆەليكايا بۋلگاريا پال پەرۆىم، تام تيۋركوۆ، ۆەريۆشيح ۆ بوگا ەدينوگو، ناسيلنو وكرەستيلي ۆيزانتيسكيم كرەستوم، پوتوم پوكوريلي، نازۆالي سلاۆيانامي، تو ەست نارودوم-رابوم. دليا وسۋششەستۆلەنيا سۆوەگو زامىسلا زاپادنايا تسەركوۆ رۋكامي موناحوۆ، ۆ پرياموم سمىسلە سلوۆا، ۆىتراۆيلا تسارسكۋيۋ ديناستيۋ ريۋريكوۆيچەي، ۋسترويلا نا موسكوۆسكوي رۋسي سمۋتۋ ي حريستيانسكوە كرەششەنيە ۆ 1589 گودۋ، پوتوم بۋكۆالنو پروتاششيلا نا پرەستول رومانوۆىح – تسارەي، پودۆلاستنىح پاپە يز-زا نەزاكوننوستي سۆوەگو ۆىدۆيجەنيا. پروستي مەنيا، چيتاتەل، نو «پروسۆەششالي» سلاۆيان نە كيريلل ي مەفودي، ا يەزۋت لاۆرەنتي زيزاني، ون سوستاۆيل پەرۆىي سلاۆيانسكي سلوۆنيك. ون! سلاۆيانسكي ديالەكت شليفوۆالي زابوتليۆا، ۆزياۆ زا وسنوۆۋ تو، و چەم گوۆوريلا بولگاريا. ا دالشە دەلو ۆكۋسا، زدەس دوپيسالي بۋكۆۋ، درۋگۋيۋ يزيالي، پومەنيالي ۋدارەنيە، ي – تيۋركسكوە سلوۆا «يازىگ» ستالو رۋسسكيم «يازىك». ريم پوستاۆيل رومانوۆىم دۆە گلوبالنىە تسەلي – ۋنيچتوجەنيە تاتار (تاك ستالي نازىۆات تيۋركوۆ) ي سوزدانيە ۆوەننوگو پلاتسدارما دليا ناپادەنيا نا مۋسۋلمانسكي مير. موسكۆە پرەدلاگالي زاحۆاتيت كاۆكاز ي دەشت-ي-كيپچاك (زەمليا نىنەشنەگو كازاحستانا), پرەۆراتيتسيا ۆ بازۋ اگرەسسي. ۆ ترەتي ريم. نابليۋداتەلنومۋ چەلوۆەكۋ تۋت دوكازىۆات نەچەگو، ۆسە نا ۆيدۋ: بولەە پولوۆينى سلوۆ ۆ رۋسسكوم يازىكە تيۋركسكيە، ليبو ۆىۆەدەنى يز تيۋركسكوگو كورنيا».

وسىلايشا ول كىسى ازعانا سوزبەن العاشقى سلاۆيانداردىڭ ءحىى عاسىردا شوقىندىرىلعان بۇلعارلار ەكەنىن جانە ءحVى عاسىردا عانا شوقىنعان تۇركىتىلدى حالىقتىڭ شىركەۋ تىلىنە كوشۋىمەن ورىس ۇلتى پايدا بولعانىن، ءحVىىى عاسىردا سول شىركەۋلىك-سلاۆيان ءتىلىن (ەسكى بولگار ءتىلىن) وڭدەپ، قازىرگى ورىس ءتىلى قولدانىسقا ەنگەنىن جانە وسى پروتسەستەردىڭ يەزۋيد وردەنى جوسپارىمەن ىسكە اسقانىن انىق دالەلدەرمەن كورسەتىپ وتىر. ورىس تىلىندەگى تۇركىلىك نەگىزدى مويىندايتىن قازىرگى ورىس زەرتتەۋشىلەرى ا.فومەنكو مەن گ.نوسكوۆسكي دە: «تيۋركسكي يازىك، ۆپولنە ۆەروياتنو، بىل پروستونارودنىم يازىكوم ناشيح پرەدكوۆ، ا رۋسسكي يازىك ياۆلياەتسيا، سكورەە ۆسەگو، رازگوۆورنىم ۋپروششەنيەم تسەركوۆنو-سلاۆيانسكوگو يازىكا. ەمۋ ناشيح پرەدكوۆ ناۋچيلي ۆ تسەركۆي، ي ون پوستەپەننو ۆىتەسنيل رازگوۆورنىي تيۋركسكي يازىك»، دەيدى. ياعني، ورىستىڭ اقيقاتتان اتتاپ كەتە الماعان ناعىز عالىمدارى ۇلتىنىڭ ارعى تەگى تۇركىتىلدىلەر بولعانىن مويىندايدى.

سلاۆيان، ونىڭ ىشىندە ورىس حالقىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن ساق-سكيف حالقى قاي تىلدە سويلەگەنىن ءبىلىپ الۋ قاجەت. ويتكەنى گرەك-ريم دەرەكتەرى قازىرگى سلاۆياندىق ۇلتتار وتىرعان ايماق حالقىن «سكيفتەر» دەپ كورسەتەدى. ەۋرازيا دالاسىنداعى كوشپەلى حالىقتى ەجەلگى گرەكتەر «سكيف» دەپ اتايتىنىن، ال پارسىلار «ساق» دەپ اتايتىنىن گەرودات جازعان. ياعني، ساق پەن سكيف – ءبىر حالىق. ال ءى عاسىردا باتىس ەۋروپا ايماعىنداعى كوشپەلى تايپالار «ساكسى» دەپ اتالدى، ياعني ولار – ساق-سكيف حالقىنىڭ سوندا ورنىققان بولىگى. سكيفتەردى ريمدىكتەر جابايى ماعىناسىنداعى «گوتى» اتاۋىمەن دە اتاعان. قىرىمدا وتىرعان سكيفتەردى «ساكسى» دەپ، كەي دەرەكتەردە «گوتى» دەپ اتايدى. قىرىمدا «سكيف قورعاندارى»، «ساكسى» جەر اتاۋلارى ساقتالعان. قۇمانياعا (قازىرگى كۋبان-دون ايماعى) ءحىىى عاسىردا بارعان فرانتسيسكاندىقتار قىرىمدا وتىرعان ۋرۋس-ساكالبان ەلىن «گوتتار» دەپ جازادى دا، ولاردىڭ حريستيان ءدىندى ەكەنىن جانە «ساكس» دەپ تە اتالاتىنىن ەسكەرتىپ وتەدى. وسى ناقتى دەرەكتەر ساكسى، گوتى، گەرمانتسى دەپ ارقالاي اتالعاندار ساق-سكيف حالقى ەكەنىن جانە قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى دە سول ساق-سكيف حالقىنا جاتاتىنىن دالەلدەيدى. «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى سول ءحىىى عاسىردا قىرىمدا جازىلعانىن جانە ونىڭ ءتىلى قىرىم تاتارلارى (قىرىملار) تىلىمەن تۋىس ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا سول ءجۇز جىلدىقتاعى حريستيان ءدىندى ۋرۋس-ساكالبان (گوت-ساكسى) ەلى تۇركىتىلدى ەكەنىنە جانە ولاردىڭ ۇرپاعى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

ەۋروپاداعى ساكسى ەلىن «گەرمان تايپالارى» دەپ تە اتايدى، سترابون ول اتاۋدىڭ «ناعىز كوشپەلىلەر» دەگەن ماعىناداعى ريم ءسوزى ەكەنىن كورسەتكەن. ساكسى ەلى ۆەستفال، وستفال جانە ەنگر دەگەن ءۇش توپتان تۇراتىنى جازىلعان قۇجاتتار بار. مۇنداعى ۆەستفال – «باتىس ادامدار»،  ال وستفال – «شىعىس ادامدار» دەگەن ماعىناداعى ريمدىك اتاۋلار. ال ەنگر توبى ساكس ەلىنىڭ ورتالىعىن مەكەندەگەن، وسى اتاۋ تازا ساق-سكيفتىك بولۋى مۇمكىن. ەنگر اتاۋى دۇرىسىندا «اڭگىر» بولۋى ىقتيمال. قازاقتا «باسىڭا اڭگىر تاياق ويناتام» دەگەن ءسوز بار، ساقتاردىڭ اڭگىر تايپاسىنىڭ قارۋى «ەرەكشە تاياق» بولعاندىقتان ساقتالعان ناقىل ءسوز بوۋلى عاجاپ ەمەس. ساكسى حالقى تايپالاردان قۇرالعانىن، جىلىنا ءبىر رەت تايپا كوسەمدەرى باس قوساتىن جيىن «تينگ» دەپ اتالاتىنىن راستايدى دەرەكتەر. وسى اتاۋدى «تەگ» دەگەن ءجون، ول – «رۋ-تايپالار جيىنى» ماعىناسىنداعى «تەگ جيىنى». قازاقتىڭ: «تەگىڭ كىم؟» دەگەنى – رۋىن سۇراعانى، ياعني ساق-سكيفتەر زامانىندا «رۋ» ورنىنا «تەگ» ءسوزى قولدانىستا بولعان. قالىپتاسۋىنا سول ساكسى تايپالارى قاتىسقان اعىلشىن تىلىندە زاتتىڭ پاسپورتتىق تىركەۋ سانىن «تياگ» دەپ اتايدى، ياعني قازاقشا ايتساق، «زاتتىڭ شىعۋ تەگى». سول اعىلشىنداردىڭ «بيگ» ءسوزى «ۇلكەن-بيىك» دەگەن ماعىنا بەرەدى. جالپى، اعىلشىن تىلىندە ايتىلۋى مەن ماعىناسى «قازاقى» مىڭداعان ءسوز بار. ال نەمىستەر – سول ساكسى ەلىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. نەمىستەردىڭ كەلىسىمدى قازاقشا «يا» سوزىمەن ايتۋى، «جىلدام ءجۇر» دەگەن ماعىناداعى «شنەل» ءسوزى قازاقتىڭ «جونەل» سوزىنە ۇقساۋى بەكەر ەمەس. زەرتتەسە ولاردىڭ تالاي سوزدەرىنىڭ توركىنى تۇركىلىك بولىپ شىعاتىنى ءسوزسىز.

ساكسى حالقىنىڭ ەنگر تايپاسى ءىV عاسىردا قازىرگى ۆەنگريا ايماعىنا ورنىققانى جازىلعان دەرەكتەر بار. ۆەنگر ۇلتىنىڭ اتاۋى سول «ەنگر» سوزىنەن شىققان (سلاۆياندار «ۋەنگر» اتاۋىن «ۆەنگر» دەپ دىبىستاعاندىقتان، سولاي قالىپتاستى). ساكسى حالقى ۇلى كارل زامانىندا شوقىنىپ، حريستيان بولعانعا دەيىن ءوز داستۇرلەرىن ساقتاعان. ياعني، ولار ريمدىك حريستياندىقتى قابىلداپ، شىركەۋ تىلىنە  كوشۋ ارقىلى انا ءتىلى مەن ءوز داستۇرلەرىنەن ايرىلعان. حريستيان تەك شىركەۋ تىلىندە سويلەۋگە ءتيىستى بولدى، ءوز تىلىندە سويلەسە «ەرەتيك» رەتىندە قۋعىنعا ۇشىرادى. وسى سەبەپتەن ەۋروپا ايماعىنداعى تۇركى ءتىلدى ساكسى (ساق-سكيف), گۋنن تايپالارى جاپپاي ريمدىك شىركەۋ تىلىنە كوشتى. وعان دەيىن ەۋروپادا ورتاق ءتىل تۇركىلىك ءتىل بولعان دەۋ ورىندى. ريمدىك حريستياندىق ەۋروپالىق حالىقتاردى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. سوندىقتان «گەرماندىق حالىقتار» دەپ اتالاتىن بارشا ەۋروپالىق ۇلتتار ح عاسىرعا دەيىنگى اتا-بابالارى تىلدەرىن ۇمىتقانى مويىندالادى.

وسى تۇستا ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇراد ءادجيدىڭ ەۆروپالىق تىلدەر تۋرالى ايتقاندارىن كوز جۇگىرتەيىك. ولجاس: «ۆو منوگيح يندوەۆروپەيسكيح زا سراۆنيتەلنو كوروتكي سروك، ۆ يستوريچەسكي وبوزريموە ۆرەميا، كورەننىم وبرازوم يزمەنيلاس سترۋكتۋرا يازىكوۆ ي مورفولوگيا» دەپ جازسا، مۇراد: «كوگدا-تو داۆنو پروچيتال، چتو سوۆرەمەننىە انگليچانە ي فرانتسۋزى نە زنايۋت يازىكا پرەدكوۆ – نە پونيمايۋت. ۋديۆيتەلنو? نەت، تسەركوۆ ۆەكامي وتسەكالا يح وت يح جە كورنەي، ۆوت ي زابىلي» دەيدى. ەۋروپالىق حريستيان حالىقتار قازىر «گەرمان تىلدىلەر» جانە «سلاۆيان تىلدىلەر» دەپ ەكى توپقا بولىنەدى. گەرمان توبىنداعى حالىقتار – ريم-يتاليا تىلىندە شوقىنعانداردىڭ، ال سلاۆيان توبىنداعى حالىقتار – ۆيزانتيا-بولگار شىركەۋى تىلىندە شوقىنعانداردىڭ ۇرپاقتارى. جاراتۋشى حريستياندىقتىڭ ەكى تارماعى ارقىلى، ياعني سول ەكەۋىنىڭ شىركەۋ تىلدەرى ارقىلى ەۋروپالىق سانالۋان ەتنوستاردان (تۇركى ءتىلدى ساق-سكيف، گۋنندەردە بار اراسىندا) سلاۆياندىق جانە گەرماندىق جاڭا حالىقتاردى شىعارعان. قاسيەتتى قۇرانداعى: «قالاسام، سەندەردىڭ ورىندارىڭا جاڭا حالىقتار كەلتىرەمىن» دەگەن ماعىناداعى اللانىڭ ءسوزى اقيقات.

سوناۋ قىتايدان ەۋروپاعا دەيىنگى سان الۋان وتىرىقشى ەتنوس-تايپالاردى جاۋلاپ الىپ مەملەكەتتەر ورناتقان، ارتىنان شوقىنۋ ارقىلى ولارمەن ارالاسىپ ءارتۇرلى ۇلتتار قالىپتاستىرعان – كوشپەلى ساق-سكيفتەر مەن گۋنن-حۋندار. وتىرىقشى حالىق ءوز جەرىندە تاپجىلماي عاسىرلار بويى وتىرا بەرگەن، ال مالعا جايلى جايىلىم ىزدەگەن كوشپەلىلەر جەر بەتىن كەزىپ، جورتۋعا ءماجبۇر بولعان. ساق-سكيفتەر دە، گۋنن-حۋندار دا تۇركىتىلدى بولدى. حريستياندىق شىركەۋ، ناقتىراق ايتساق شىركەۋدى جانە سول شىركەۋ ارقىلى حريستياندىق مەملەكەتتەردى بيلەگەن يەزۋيدتەر پەن ماسسوندار ساق-سكيفتەردى «يران ءتىلدى»، ال گۋنن-حۋنداردى «ماڭعول ءتىلدى» دەپ بۇرمالاعان. سەبەبى، شوقىنۋدان امان قالعان بارشا تۇركىتىلدىلەر جاپپاي مۇسىلمان دىنىندە ەدى، ياعني ەۆرەي-حريستياندىق وداق پەن مۇسىلمان الەمى اراسىنداعى الەمدىك باسەكەلەستىك تۇركىتىلدىلەر تاريحىنىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوقتى. شىركەۋ حريستيان حالىقتاردىڭ كەشەگى تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن جاسىرۋعا مۇددەلى بولدى. سوندىقتان ولار ەۋرازيا دالاسىن ەرتەدەن بيلەپ-توستەگەن كوشپەلىلەردىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بارىن سالدى.

ەگەر كوشپەلى ساق-سكيفتەر  پارسى ءتىلدى بولسا، وندا ەۋرازيا دالاسىندا ەڭ كەمى بىرنەشە ءپارسىتىلدى ۇلت قالىپتاسۋى زاڭدىلىق ەدى. ونداي بىردە-ءبىر ۇلت جوق. تەك كاۆكازداعى وسەتيندەر «الان ۇرپاعى» دەپ جازىلادى تاريحتا. ونى دا مۇحيات زەرتتەسەك، وسەتيندەردىڭ ديگورلارى عانا الاندىق ەكەنىن جانە سول ديگورلارعا جاقىن تۋىس ءبىر-ءبىرىن «الان» دەيتىن تۇركىتىلدى قاراشاي مەن بالقارلار ەكەنىن كورەمىز. وسەتيندەردىڭ يرون دەگەن نەگىزگى توبىنىڭ الاندارعا ەش قاتىسى جوق, ياعني وسەتيندەگى ديگور-الاندار ارقىلى «سكيفتەر ءيرانتىلدى بولعان» دەگەن دەرەك ەش قيسىنعا كەلمەيدى. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر-اق تۇتام»، وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمدار قالايشا سول جالعان مالىمەتتەرگە نانىپ كەلگەنىنە تاڭ قالامىز. ەندى كۇلتوبە قالاشىعىنان تابىلعان تاستاعى پارسى جازۋلارىن «كانگيۋ جازباسى» دەپ سەندىرۋگە تىرىسۋدا، وسىلايشا كانگيۋ تايپاسى ارقىلى ساك-سكيفتەردىڭ «پارسى ءتىلدى ەكەنىن» دالەلدەمەك. الايدا، ول تاستاعى جازبالاردىڭ بىردە-بىرىندە كانگيۋ تايپاسىنىڭ اتى جوق. وسىنى نەگە تۇسىنبەيدى ورىس وقىمىستىلارى؟ ەگەر كوشپەلى گۋنن-حۋندار ماڭعول ءتىلدى بولسا، ەۋرازيا دالاسىندا بىرنەشە ماڭعول ءتىلدى ۇلت قالىپتاسار ەدى. ونىڭ ءبىرى دە جوق. قالماقتى ايتا المايسىز، ويتكەنى قالماق قازىرگى وتىرعان جەرىنە قاشان جانە قالاي بارعانى بارشاعا ايان.

سوناۋ ياكۋتيادان ەۋروپاعا دەيىنگى الىپ ايماقتا سان الۋان تۇركىتىلدى ۇلتتار مەكەندەپ وتىر. ولاردىڭ ەجەلگى كوشپەلى ساق-سكيف جانە گۋنن-حۋن تايپالارىنان قالىپتاسقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەمەك ساق-سكيف پەن گۋنن-حۋندار تۇركىتىلدى حالىقتار بولعانى انىق.

ەندى ورىستار رۋس پەن سلاۆيان دەپ اتاپ جۇرگەن ۇلتتار جايلى تاريحي دەرەكتەر مەن بەلگىلى فاكتىلەردى زەردەلەپ كورسەك. سترابون دەرەكتەرى سكيف-سارماتتىق اورس پەن سيراكي تايپالارى ءىىى عاسىرعا دەيىن دوننان كاسپيگە دەيىنگى دالادا، تومەنگى ەدىل بويى مەن شىعىستاعى الدىڭعى كاۆكازعا دەيىنگى ايماقتا كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن، ولاردىڭ ەدىلدىڭ ارتىنداعى قونىستارى وڭتۇستىك ورال ەتەگى مەن ورتا ازيا دالالارىنا دەيىن سوزىلاتىنىن ايعاقتايدى. سونىمەن قاتار وندا اورستار مەن سيراكيلەردىڭ ءبىر بولىگى كوشپەلىلەر ەكەنى، ءبىر بولىگى شاتىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانى جازىلادى. دەمەك اورس پەن سيراك تايپالارى ءىىى عاسىرعا دەيىن قازىرگى قازاق دالاسىنان باستاپ زاكاۆكازە دالاسى مەن قارا تەڭىز ماڭىنا دەيىن ەركىن كوشىپ-قونعان. ولارمەن بىرگە سكيفتەردىڭ يازىگي دەگەن تايپاسى دا بولدى.

وسى ءۇش تايپانىڭ اتاۋىنا ءمان بەرسەك، سيراك – سيراق دەگەن قازاق ءسوزى ءتارىزدى، بويشاڭ، ۇزىن دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىن «سيراقتى» سوزىنەن شىققان اتاۋ. سوندا «سيراكي» اتاۋى دۇرىسىندا – سيراق ءۇي («سيراق تايپاسى» دەگەن ماعىنادا). سىرداريا اتاۋى ەرتەدەن بار، وسى داريا بويىن «ۇزىن ادامدار» تايپاسى مەكەندەگەن سياقتى. ويتكەنى، سول ايماققا جاقىن ماڭنان عالىمدار ۇزىن ادامداردىڭ قابىرلەرىن تاپقانى بەلگىلى. ادامدارى «سيراقتى»، بويشاڭ بولعاندىقتان، ول تايپانى «سيراقتى ءۇي» دەپ اتاعان. كەيىن اتاۋ «سيراق ءۇي» بولىپ قىسقارعان جانە سترابون ونى ءوز تىلىندە سيراكي دەپ تاريحقا ەنگىزگەن. قازاقتىڭ كەي تايپالارىنىڭ شەجىرەسىندە سيراقتى اتاۋى كەزدەسەدى، جاعالبايلى تايپاسىندا سيراقتى رۋى، ال سىرگەلى  تايپاسىندا اقسيراق, قاراسيراق رۋلارى كورسەتىلگەن. سىرگەلى اتاۋى اۋەلدە «سىرەلى» بولعانداي، اتالعان تايپا ەرتەدە ەدىل بويىن جايلاۋ، ال سىرداريانى قىستاۋ ەتىپ كوشىپ-قونعانى ايتىلادى. دۋلات تايپاسى قۇرامىندا دا قۋسيراق دەگەن رۋ بار، ول سيقىمنىڭ ىشىندە بولعانىمەن، كىرمە دەپ تە تانىلادى. بۇل ايتىلعاندار ەجەلگى ساق-سكيفتىك سيراك-سيراق تايپاسىنىڭ قازاق حالقى قۇرامىندا ساقتالعاندارى دەگەن دۇرىس.

سول سيراك تايپاسىنىڭ قارا تەڭىز ماڭىنداعىلارى تاريحتاعى سىربوي مەن اكاسير دەگەندەر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، سول ماڭدا سيراكي تايپاسى بولعانىن ءىىى عاسىرعا دەيىنگى جىلنامالار دالەلدەيدى، ال ءىV-V عاسىرلارداعى دەرەكتەر ول جەردە سىربوي مەن اكاسير دەگەن سكيفتىك رۋلار بولعانىن كورسەتەدى. دەمەك، سىربوي مەن اكاسير – سيراكي تايپاسىنا جاتاتىن رۋلار. سىرداريا ايماعىن قازاق «سىر بويى» دەپ تە اتايدى. سىربوي رۋىنىڭ اتاۋى ولاردىڭ قارا تەڭىز ماڭىنا سىر بويىنان كەيىنىرەك بارۋىمەن بايلانىستى بولار. وسى سىربوي رۋىنىڭ ەۋروپاعا كەتكەندەرىنەن كەيىن سەرب ۇلتى قالىپتاسقانىن ايتادى عالىمدار. ياعني، تۇركىتىلدى سىربوي رۋى حريستياندىق قابىلداۋ ارقىلى شىركەۋ تىلىنە كوشىپ، ءسلاۆيانتىلدى سەرب ۇلتىن قالىپتاستىرعان.

اكاسير اتاۋىن «اعا سىر» دەگەن دۇرىس، ويتكەنى سيراق تايپاسىن بيلەگەندىكتەن وسىلاي اتالعان. سكيفتەر مەن گۋنندەر سوعىسىندا ساق-سكيفتەردى باستاعان – وسى اكاسير رۋى. گۋنن پاتشاسى اتتيلا (اتتىلى) سكيفتەردى باعىندىرعان سوڭ، اكاسير رۋىنا باسشى ەتىپ ءوز بالاسىن تاعايىنداعان. اتتيلا ارعى تەگىندە حۋن يمپەرياسىن ورناتقان مودە (مۇدە) ءشىڭۇيدىڭ ۇرپاعى، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى ادامى. وسىلايشا سكيفتىك سيراك تايپاسى-ەلى بيلىگىنە اسىلۇيا ادامدارى وتىردى. سودان سوڭ اعاسىر (اكاسير) رۋى «سيراقاس» دەپ اتالا باستادى («سيراق ەلىن بيلەگەن اس رۋى» دەگەن ماعىنادا). ارتىنشا بارشا سيراق-سيراك ەلىن بيلەۋشى رۋ اتاۋىمەن سيراكاس دەپ اتاپ كەتكەن. كەيىن سيراكاس تايپاسى اتاۋى «سيرقاس»، «شيركاش» دەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، بىزگە شەركەش بولىپ جەتكەن دەپ بىلەمىز. ويتكەنى شەركەش تايپاسى سول سيراكي مەن اكاسير جانە اتتيلا گۋنندەرى ءومىر سۇرگەن ايماقتا قازىر دە بار. ياعني، قازاقتىڭ شەركەش تايپاسى ەجەلگى سيراكي تايپاسىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى جانە ونىڭ قالىپتاسۋىنا اسىلۇيا ديناستياسى تىكەلەي قاتىسقان.

تۇركمەنستان ايماعىنىڭ ساك-سكيفتىك تايپاسى گرەك-ريم جازبالارىندا «يازىگي» دەپ كورسەتىلگەن. ولار پارسىلارمەن كورشى وتىرعاندىقتان تىلدەرى پارسى ءتىلى ىقپالىمەن بۇرمالانىپ، وزگە سكيفتەردەن بولەكشە ديالەكتىدە سويلەگەن. گەرودات ايتقان «ءسال وزگەشە ديالەكتىدە سويلەيتىن اموزونكا ەلى» – وسى يازىگي تايپاسى. ولاردىڭ دۇرىس اتاۋى – «ۇزىك ءۇي»، وزگە ساق-سكيف تايپالارى ولاردى تىلدەرى پارسى تىلىمەن «شۇبارلانىپ»، بولەكتەنگەندىكتەن، ۇزىلگەن نەمەسە بولەكتەنگەن ماعىناسىندا «ۇزىك ءۇي» دەپ اتاعان (ۇزىك تايپاسى). ولاردىڭ ءبىر بولىگى ءىىى عاسىرعا دەيىن قارا تەڭىز ماڭىنا ورنىقتى، نەگىزگى توبى ءوز وتانىندا قالعان. ولاردىڭ ءىرى تۇرپاتتى يتتەرى بولعاندىقتان، كورشىلەرى «ەپتى، الىپ يت ەلى» دەپ تە اتاعان (كازىرگى تۇركمەندەردىڭ الاباي دەگەن ءيتى). سوندىقتان قازىرگى تۇركىمەنستاننان شىعىپ، ءىV عاسىردا ورتا ازيانى جاۋلاپ العاندار تاريحقا «ەفتاليت» اتاۋىمەن ەندى. شىندىعىندا، ولار ۇزىك ەلى بولاتىن، ياعني گرەك-ريم جازبالارى «يازىگ» دەپ كورسەتكەن ەل.

ورتا ازيا قالالارىندا ءۇيسۇن حالقىنىڭ وتىرىقشى بولىگى مەكەندەدى، ۇيسۇندەر ءوز كوسەمدەرى مەن بايلارىن «بەك» (بيىك) دەپ اتايتىنىن قىتاي جازباسى كورسەتكەن. سول ۇيسۇندەر ءىV عاسىر سوڭىندا وزدەرىن باسىپ العان ۇزىك ەلى ادامدارىن «ءۇز بەك» دەپ اتاعان، ارتىنان وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن سول بيلەۋشى ۇزىك تايپاسىنان ۇزبەك ۇلتى قالىپتاستى. ال ۇزىك ەلىنىڭ ءوز وتانىندا قالعاندارى قىسقاشا «ءۇز» دەپ اتالىپ كەتسە، ولاردى بيلەگەندەر «اق ءۇز» دەپ اتالدى. اراب جازبالارىندا «اق ءۇز» دەپ كەزدەسەتىن وسى اتاۋدى «وك ۋز» دەپ بۇرمالاعان رەسەي يمپەرياسى تاريحقا جالعان «وگۋز» اتاۋىن ەنگىزدى. ياعني، يازىك – ۇزىك تايپاسىنىڭ قارا تەڭىز ماڭىندا وتىرعاندارى.

ەندى اورس تايپاسى اتاۋىنا كەلسەك, سترابون ول تايپانىڭ ءبىر مەكەنى ورتا ازيا دالاسى دەپ جازادى. ورتا ازيادا ارىس وزەنى بار، قازاق ارعى تەگىن اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتالاردان تاراتادى، ءبىزدىڭ دالانىڭ ەڭ ەجەلگى تۇرعىندارى اري-اريتسى دەپ اتالاتىن تايپا-حالىق بولعانى دا ءمالىم. الدىڭعى ماقالالاردىڭ بىرىندە اري-اريتسى حالقىنىڭ ۇرپاقتارى قۇڭ، ساق جانە جۋندي حالىقتارى ەكەنىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتتىك. اورس تايپاسى سكيف-سارماتتىق بولىپ سانالادى، ال ءىىى عاسىردا سكيفتەر الان تايپاسىنا تولىق باعىندى دەپ تانيدى عالىمدار. سول عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان قارا تەڭىز ايماعىنان بارىپ ءريمدى توناعان سكيفتەر جورىعى «سكيف سوعىسى» دەپ اتالادى. ولاردىڭ اۋەلگى جورىقتارى قۇرلىق ارقىلى اتپەن جاسالعانى ءمالىم (سول زاماندا ولاردىڭ ءبىر توبى قازىرگى البانيا ايماعىندا ورنىعىپ قالعان ءتارىزدى). وسى جورىقتار كەزىندە سكيفتەردىڭ بوران دەگەن رۋى جەرگىلىكتى تەڭىزشىلەر كومەگىمەن العاش رەت تەڭىزدى كەمەمەن كەسىپ وتكەنى، ارتىنشا ولار ريمدىكتەردەن تارتىپ العان كەمەلەردى ولجاعا تولتىرىپ ەلىنە قايتقانى، وسىنى كورگەن سكيف ەلى كەمە دايىنداۋدى جەدەل جولعا قويعانى جانە سودان كەيىن سكيفتەردىڭ ريم يمپەرياسىنا جاساعان جورىقتارى تەك تەڭىز كەمەلەرىمەن ىسكە اسقانى ريمدىك جىلنامالاردا قامتىلعان. ياعني، كەشەگى كوشپەلى ساق-سكيفتەردىڭ قىرىمداعىلارى «سكيف سوعىسى» زامانىندا كەمەلى حالىققا اينالدى. سكيفتىك بوران رۋىن الان تايپاسىنان دەگەن دۇرىس. ويتكەنى، بوران اتاۋلى رۋ قاراشاي ۇلتى تاريحىندا كەزدەسەدى جانە ءبىرى-ءبىرىن «الان» دەيتىن قاراشاي مەن بالقارلار سول الاندار ۇرپاعى بولىپ تابىلادى.

ءىح عاسىرداعى اراب جازبالارى قىرىمدا ۋرۋس پەن ساكالبا دەگەن كەمەلى ەلدەر وتىرعانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ءىىى عاسىردا كەمەلى ەلگە اينالعان سكيفتەر ۇرپاعى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اراب جازباسىنداعى ساكالبا اتاۋى دۇرىسىندا «ساك البان» دەگەن ءجون. ەجەلگى گرەك جازبالارى ءى عاسىردا زاكاۆكازەدە وتىرعان البان تايپاسى كوشپەلى ەكەنىن جازادى، ياعني البان تايپاسى زاكاۆكازەگە قازاقتىڭ وڭتۇستىك ايماعىنان ءى عاسىردىڭ الدىندا بارعان. زاكاۆكازە ءVى عاسىرعا دەيىن «كاۆكاز البانياسى» دەپ اتالدى جانە پارسىلار كوشپەلى سكيفتەردى «ساق» دەپ اتاعانى ءمالىم. زاكاۆكازەدەگى ازاربايجاندار قۇرامىندا «شاحسەۆان» دەگەن كوشپەلى توپ بار، ونىڭ اۋەلگى اتاۋى «ساق سىبان» دەگەن ءجون. بىزدەگى قازاقتىڭ البان مەن سىبان تايپالارى وڭتۇستىك قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن جۇبى جازىلماي قاتار وتىر. دەمەك، زاكاۆكازەگە بىزدەن بارعان البان مەن سىبان تايپالارىن پارسىلار «ساكسىبان»، «ساكالبان» دەپ اتاعان. سوندىقتان اراب جازباسىنداعى «ساكالبا» – قىرىمعا سول ءى عاسىردا ورنىعىپ قالعان «ساك البان» تايپاسى. قازىرگى البانيا مەملەكەتى يتالياعا تاياۋ ورنالاسقان، وسى البان حالقى قىرىمنان بارعان ساك-سكيفتەردەن قالىپتاسقان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، البانيا مەن رەسەي ەلتاڭبالارى ۇقساس، ەكەۋىندە دە ەكى باستى جىرتقىش قۇس بەينەلەنگەن (تازقارا نەمەسە گريفون). رەسەي ەلتاڭباسى ونى بيلەگەن ريۋريك ديناستياسى تاڭباسى ەكەنى بەلگىلى جانە ريۋريك ديناستياسى قىرىمدى مەكەندەگەن ۋرۋس ەلىنەن شىققاندار ەكەنىدە عالىمدار مويىندايدى (رەسەي بيلەۋشىلەرى سول سەبەپتەن ۋرۋس ەلىن ءوز اتالارى دەۋگە قۇمار). اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ۋرۋس پەن ساكالبان قىرىمدا وتىرعانىن جانە تەڭىز ارقىلى الىس ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن كەمەلى ەلدەر ەكەنىن انىق جازعان.  

وسى جەردە ايتا كەتەر ءبىر جايت، ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ وزگەرمەي ساقتالعان اسا قۇندى جازبا ەكەنىن ەۋروپا عالىمدارى الدەقاشان تولىق مويىنداعان. ال رەسەيلىكتەر وزدەرى قۇراستىرعان جالعان تۇجىرىمدارىنا قايشى بولعاندىقتان، ونى مويىنداعىسى كەلمەيدى جانە مۇمكىندىگىنشە ەلەۋسىز قالدىرۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءال ماسۋدي ۋرۋس ەلى كوپ رۋ-تايپادان قۇرالعانىن، ونىڭ قۇرامىندا ارگۋ جانە ءال-ۋزدگان دەگەن تايپالار بارىن كورسەتەدى. ارگۋ دەگەنى – ارعىن تايپاسى، ال كاۆكازدا ارگۋن وزەنى مەن ارگۋن قالاسى بۇگىنگە دەيىن بار. ونىڭ «ءال-ۋزدگان» دەگەنى – «ءۇزدان» دەگەن اتاۋدىڭ ارابشا جازىلۋى، ياعني «ءۇز تايپاسىنان» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

جوعارىدا يازىگي تايپاسى اتاۋى دۇرىسىندا ۇزىك ەكەنىن جانە ولاردىڭ قارا تەڭىز ماڭىندا اورس پەن سيراك تايپالارىمەن كورشى وتىرعانىن ايتتىق. دەمەك، ۇزىك تايپاسى اورس تايپاسىنا كىرىگىپ، كەيىن «ءۇزدان» اتاۋىمەن اورس-ۋرۋس ەلى قۇرامىندا جەكە تايپا بولىپ قالىپتاسقان (قىرىم تاتارلارى-قىرىملار تىلىندەگى وعىزدىق بەلگىلەر وسى ءال-ۋزدگان تايپاسى ارقىلى قالعان). كازىرگى حريستيان ءدىندى ءارى تۇركىتىلدى گاگاۋز ۇلتى سول ۋزدان تايپاسىنان قالىپتاسقان دەۋ ورىندى (گاگاۋز – «كاكا ءۇز»، ياعني، جامان ءۇز). ءال ماسۋدي جازباسىن ورىسشاعا اۋدارعان رەسەيلىك تاريحشىلار وسى «ءال-ۋزدگان» اتاۋىن «نورمان» دەپ ورەسكەل بۇرمالاپ تۇسىندىرەدى دە، «ءال-ۋزدگان تايپاسى اتاۋى ۋرۋس ەلىنىڭ سولتۇستىك-باتىستان كەمەللەرىمەن كەلىپ قىرىمعا ورنىققان نورماندار ەكەنىن دالەلدەيدى» دەپ سوعادى. ونىسى ەش قيسىنعا كەلمەسە دە «اۋزى قيسىق بولسادا باي بالاسى سويلەسىننىڭ» كەرىمەن، سونداي جالعان تۇجىرىم ورنىعىپ قالدى.

رەسەي عالىمدارى ورىستاردىڭ اتا-بابالارى ەشقاشان رۋ-تايپاعا بولىنبەگەنىن، ولار تەك وتىرعان مەكەندەرىنە بايلانىستى سۋزدالتسى، چەرنيگوۆتسى جانە تاعى سول سياقتى بولىپ اتالعانىن ايتادى. ءال ماسۋدي بولسا، ۋرۋس ەلى كوپ رۋ-تايپادان قۇرالاتىنىن انىق كورسەتەدى. وندا قىرىمدى مەكەندەگەن ۋرۋس ەلى قالايشا ورىستىڭ اتا-باباسى بولۋى مۇمكىن. ءال ماسۋدي ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرى ح عاسىردا ەسكى سەنىمدەرىن ۇستانعانىن، ولاردىڭ دەنەلەرى ولگەندە ورتەلەتىنىن جانە كۇيەۋىمەن بىرگە ايەلىن دە ءولتىرىپ ورتەيتىنىن جازادى. مۇنداي ءداستۇر شىعىستاعى حۋن يمپەرياسى قۇرامىندا بولعان ەجەلگى ديللين ەلىندە بولعان، ال ديلليندەر تۇركىتىلدى ەكەنىن عالىمدار مويىندايدى. ياعني، ح عاسىردا ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرى رەسەيلىكتەر ايتقانداي، ۆيزانتيالىق حريستياندىقتا بولماعان، ءتىپتى ەشقانداي حريستياندىقتا بولماعان. الايدا ءحى عاسىرداعى ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرى كاتوليك حريستياندارى ەكەنى انىق دالەلدەنگەن.  ولاردىڭ ءبىر توبى سوناۋ ءىىى عاسىرداعى «سكيف سوعىسىندا» قازىرگى البانيا ايماعىنا ورنىققان بولۋى مۇمكىن دەدىك، مىنە سونداعى ساكالباندار كاتوليك ءدىنىنىڭ ءحى عاسىردا قىرىمداعى ءوز تۋىستارى اراسىندا ورنىعۋىنا ات سالىسقان دەگەن دۇرىس.

اتاقتى «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسىنىڭ ءحىىى عاسىردا قىرىمدا لاتىن ارپىمەن جازىلعانى، ونىڭ كاتوليكتىك ءدىني كىتاپتار مەن ۋاعىزدار جيىنتىعى ەكەنى ءمالىم. ال ونىڭ ءتىلى قازىرگى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) تىلىنە وتە جاقىن ەكەنى دە انىق. ونىڭ ىشىندە قىپشاق دەگەن ءبىر ءسوز جوق، ال جاۋىنگەر ماعىناسىنداعى «قازاق» دەگەن ءسوز بار. الايدا، رەسەي تاريحشىلارى «قۇمان اتاۋى – قىپشاق اتاۋىنىڭ بالاماسى» دەگەن اقىلعا سيىمسىز تۇجىرىم جاساپ، «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى قىپشاق ءتىلدى» دەپ بۇرمالاۋمەن كەلەدى. وكىنىشكە وراي، قازاق عالىمدارى دا وسى دەرەكتىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن زەرتتەپ پايىمداماستان، اتالعان جازبانى «قىپشاقتىق» دەپ اداسىپ ءجۇر. انىعىندا، قۇمان تايپاسى ءى عاسىردان قازىرگى كۋبان ايماعىندا وتىرعانىن ەجەلگى تاريحشىلار ايتادى. كۋبان – قىرىمعا كورشى ايماق، سوندىقتان قىرىمداعى ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرى قۇرامىندا قۇمان تايپاسى دا بولعان. «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى – قىرىمدا جازىلعان كاتوليكتەر كىتابى، ونىڭ يەسى – كاتوليك ءدىندى ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرى، ولاردىڭ ۇرپاعى – قىرىملار ۇلتى (قىرىم تاتارلارى). مۇنى «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى ءتىلى مەن قىرىملار ءتىلىنىڭ جاقىندىعى دالەلدەپ تۇر. رەسەي عالىمدارى «ستارو-رۋسسكيە لەتوپيسي» دەپ جۇرگەن جازبالار دا انىعىندا قىرىمدىق ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىنە تيەسىلى. ول قۇجاتتاردىڭ اۋەلگى ءتىلى تۇركىلىك بولعانىنا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ زەرتتەۋى دالەل. ونىڭ «ازيا» اتتى ەڭبەگىندەگى: "يگور پولكى تۋرالى ءسوز" – ءحVى عاسىردا قايتا وڭدەلىپ بويالعان، ءحىى عاسىردىڭ وقيعالارىن بەينەلەيتىن ەسكى ءارى ابدەن توزعان كارتينا. ء"سوز" ەكىنشى مارتە ءحVىىى عاسىردا قايتا وڭدەلۋ كەزەڭىنەن ءوتتى» دەگەن جولدارى كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشادى. انىعىندا، «سلوۆو و پولكە يگورەۆە» جازباسى تۇپنۇسقاسىندا تۇركىتىلدى بولعان، ونى ەڭ العاش ءحVى عاسىردا سلاۆيانداپ وزگەرتكەن جانە ءحVىىى عاسىردا قايتا سلاۆيانداپ-ورىسشالاعان. ياعني، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ تۇركىتىلدى جازبالارىن العاشقىدا شىركەۋ موناحتارى سلاۆيانداعان، سوسىن رەسەي يمپەرياسى، ناقتىراق ايتساق يەزۋيد وردەنى ەسكى ءورىستىلدى ەتىپ وزگەرتكەن. ونى سلاۆيانداعان، سوسىن كەيىن ورىسشالاعان ادامدار ونداعى تۇركىلىك كەي ەسكى اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن بىلمەگەندىكتەن، ونداي سوزدەردى ءسال بۇرمالاپ تۇركىلىك كۇيدە قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان. مىنە، سونداي سوزدەردى كورسەتۋ ارقىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازبانىڭ تۇپنۇسقاسى تۇركىلىك ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. ءمۇيىزى قاراعايداي نەبىر ورىس اكادەميكتەرى "ونىڭ دۇرىس ەمەس" دەۋگە شامالارى كەلمەدى. ويتكەنى، ولجاستىڭ ايتقانى اششى دا بولسا شىندىق ەكەنىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ۇندەمەي قۇتىلۋدى ءجون كوردى، ياعني ەلەمەسە، ارتىنان ۇمىتىلادى دەپ سەندى.

ولجاستىڭ زەرتتەۋىندەگى جازبالاردا قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى مەن كورشى دالاداعى كوشپەلى قازاق حالقى اراسىنداعى قاقتىعىستار ءسوز بولعان. اۆتوردىڭ: «مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم، گزاك قالايشا امان قالعان» دەۋى جازبانى وزگەرتكەندەردىڭ قالايشا ءبىر جەردە «قازاق» اتاۋىن قالدىرعانىنا تاڭ قالعانىن بىلدىرسە كەرەك. رەسەي ول قازاقتاردى «كاسوگ» دەپ وزگەرتىپ تاريحقا ەنگىزدى، ال ءال ماسۋدي ول قازاقتاردى «كوشپەلى عازاق» دەپ جازدى. انىعىندا، سكيفتىك اورس تايپاسى اتاۋىنىڭ ۋرۋس بولىپ وزگەرۋى سول قازاق كورشىلەرىنىڭ سەبەبىنەن. ريمدىكتەر ارىس تايپاسىن «اورس» دەپ اتاپ كەتتى، ال ءVىى عاسىردا قىرىمعا كورشى ايماققا ورنىققان قازاقتار ولاردى «ورس» دەپ اتادى، ياعني، «اورس» اتاۋىن «ورس» قىلدى. حازارلار ءۇز-وعىزدىق تايپا بولعاندىقتان، «ورستى» «ۋرۋس» دەپ دىبىستاعان جانە اراب جازبالارىنا ول حالىق وسى حازارلىق «ۋرۋس» اتاۋىمەن ەندى. ول حالىق كەمىندە ءحى عاسىرعا دەيىن وزدەرىن «ارىس» دەپ اتاعانىن بايقاۋعا بولادى.

سولتۇستىك كاۆكازدا ءحى عاسىردا اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان رۋس توبى قىرىمداعى ۋرۋس ەلىنەن كەلگەندەر بولاتىن. تاريحي دەرەكتەردە ولاردىڭ كاۆكازعا ارميان بيلەۋشىلەرى شاقىرۋىمەن حازار وزەنى ارقىلى كەمەلەرىمەن بارعانى ايتىلعان. ۋرۋس بيلەۋشىلەرى مەن ارميانداردى وداقتاس ەتكەن ەكەۋىنە دە ورتاق كاتوليك ءدىنى. كاۆكازعا كەلگەن ۋرۋستار سولتۇستىك كاۆكازداعى سارير مەملەكەتىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان. سول اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن ۋرۋس ديناستياسىنىڭ شەجىرەسىندە ارعى تەكتەرى ارىس حان ەكەنى كورسەتىلگەن. وسى ناقتى دەرەك ريمدىكتەر اورس, ارابتار ۋرۋس دەپ اتاعان قىرىمداعى ەلدىڭ ءوز اتاۋى ارىس ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى. اۆار نۋتسالدىگىنىڭ نەگىزگى حالقى اۆارلار ەكەنىن جانە سول كەزدە ولاردىڭ كاتوليك ءدىندى بولعانىن عالىمدار مويىندايدى. مۋراد ادجي ول جايىندا بىلاي دەيدى: «كاۆكازداعى جالعىز كاتوليكتەر اۆارلار بولاتىن. قايتالايمىن، اۆارلار – زيراتتارى راستاعانداي كاتوليكتەر بولعان!». وسى دەرەكتەر قىرىمداعى ۋرۋس ەلى ءحى عاسىردا كاتوليك ءدىندى بولعانىن ايعاقتايدى. ولار ەشقاشان ۆيزانتيالىق-پراۆوسلاۆيالىق دىندە بولعان ەمەس.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ «تۆەرلىك ساۋداگەر نيكيتانىڭ ۇندىستانعا ساياحاتى» جازباسى دا تۇپنۇسقاسىندا تۇركىتىلدى بولعانىن، ءتىپتى سول ساۋداگەردىڭ مۇسىلمان ەكەنىن جازادى. ول جازبانىڭ بەيبارىس سۇلتان زمانىندا مۇسىلماندىققا وتكەن ۋرۋس ەلىنىڭ مۇسىلمان ساۋداگەرىنە تيەسىلى ەكەنى انىق بايقالادى. ونى دا رەسەي تاريحشىلارى شامالارى جەتكەنشە «ورىسشالاپ» وزگەرتكەن، ونداعى ارابتىق جانە تۇركىلىك كەي سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتەن نەمەسە ورىسشا بالاماسىن تابا الماعاندىقتان ءوز قالپىندا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان. ورىس ءتىلى دامىعان كەيىنگى زاماندا ول سوزدەرگە بالاما تاۋىپ بۇرمالادى. الايدا، وعان دەيىن ونىڭ قانداي كۇيدەگى جازبا بولعانىن عالىمدار ەستەن شىعارعان جوق.

سونىمەن ۋرۋس پەن ساكالبان ەلى تۇركى ءتىلدى ساق-سكيفتەر ەكەنىنە، ياعني ولاردىڭ سلاۆياندارعا دا، ورىس حالقىنا دا ەش تۋىستىعى جوقتىعىنا كوز جەتكىزدىك. ءال ماسۋدي ۋرۋس پەن ساكالبان ەلى قىرىمدا وتىرعانىن انىق جازعان. ال ولاردى ورال تاۋىنا جاقىن ماڭدا وتىرعانداي قىلىپ كورسەتكەن يبن فادلان جازباسى رەسەيلىك كوزقاراستاعى جالعان دۇنيە ەكەنىن ءال ماسۋدي دەرەكتەرى دالەلدەپ بەرەتىنىن الدىڭعى اسىلۇيا ديناستياسى جايلى ماقالالاردىڭ بىرىندە جازدىق.

ەندى ەجەلگى تاريحشىلاردىڭ دەرەكتەرى ورىستاردىڭ وتانى – ىشكى رەسەيدە كىمدەر وتىرعانىن كورسەتكەنىن تالدايىق. ەجەلگى تاريحشى يوردان ءVى عاسىردا قارا تەڭىزدەن (پونتي) ارىدە جاتقان دالانى بۇلعارلار مەكەندەيتىنىن، ودان ءارى سانى اسا كوپ گۋنندەر قونىستانعانىن جازعان. ونىڭ ايتۋىنشا، ەدىل وزەنى مەن قازىرگى ۆەنگريا اراسىنداعى دالادا بۇلعارلار، ال قازىرگى ىشكى رەسەي ايماعىندا گۋنن-حۋندار ءومىر سۇرگەن. ونىڭ دەرەگىندە بۇل ايماقتاردان ەشقانداي سلاۆيان دا، رۋس تا كورىنبەيدى.

ءال ماسۋدي جازباسى ح عاسىردا ەدىل وزەنىنەن باستاپ ۆيزانتياعا دەيىن سوزىلعان الىپ ايماق ۇلى بۇلعار يمپەرياسى بولعانىن جانە «جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇنى قىسقا» قازىرگى ىشكى رەسەي دە بۇلعارلارعا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتەدى. ياعني، ىشكى رەسەيدە وتىرعان گۋنن-حۋن تايپالارى ح عاسىردا ۇلى بۇلعاريا قۇرامىنا ەنگەن ەكەن. «ءال ماسۋدي ول ايماقتىڭ حالقىن «بۋرتاس» دەپ جازعان»، دەيدى ورىس اۋدارماشىسى. انىعىندا، ول ارابشا جازباداعى «تارتار» اتاۋىن «بۋرتاس» دەپ بۇرمالاعان ءتارىزدى. اراب جازۋىمەن تانىس ادام سولاي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. ويتكەنى، «ت» مەن «ب» ارىپتەرى ارابشا ءسوز باسىندا ۇقساس جازىلادى، «ءاليف» ارابشا «ا» بولىپ تا، «ۋ» بولىپ تا وقىلا بەرەدى.

كيەۆ كنيازدىگىندەگى كوپۇي (كوپۋي) تايپالار وداعىندا ءحى عاسىردا تاتران مەن موگۋت تايپالارى بولعانى جايىندا دەرەكتەر بار. مۇنداعى موگۋت – ماڭعىت (نوعاي ۇلتىن قالىپتاستىرعان تايپا), ال تاتران – تاتار تايپاسى. دەمەك، تاتار تايپاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى شىڭعىسحان جورىعىنان 200 جىل بۇرىن قازىرگى ۋكراينا-رەسەي ايماعىن مەكەندەگەن. تاتار تايپاسىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن توبى سول زاماندا ەجەلگى حۋن جەرىندە، ياعني قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن قونىستانعانى بەلگىلى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، تاتار تايپاسى حۋن حالقىنان، يوردان ءVى عاسىردا كورسەتكەن گۋنندار قۇرامىندا سول تاتار تايپاسى بولعان. مۇراد ادجي ىشكى رەسەيدى گۋنن-حۋندار مەكەندەگەنى جايلى مىناداي مالىمەت بەرەدى: "مەنى تۇڭعىش ورىس تاريحشىسى ۆ.ي.تاتيششەۆ قۇتقاردى. نوۆگورود ءرۋسى تۋرالى ول بىلاي جازادى: "رۋس... ول حۋنيگارد دەپ تە اتالادى، ويتكەنى گۋنداردىڭ ءبىرىنشى مەكەنى سوندا بولعان. ونىڭ استاناسى شۋە ەدى". كەيىننەن وسى مالىمەت ادامدار شىندىقتى بىلمەس ءۇشىن رەسەي تاريحىنان عايىپ بولدى...".

رەسەي تاريحى ىشكى رەسەيدى مەكەندەگەندەردى «ۋشكۋيناكي» دەپ كورسەتەدى. بۇل اتاۋ «ىشكى ءۇي» اتاۋىنىڭ ورىسشا بۇرمالانعانى سياقتى. كيەۆ كنيازدىگىندەگى كوپ تايپالار وداعى كوپۋي، ياعني  «كوپ ءۇي» دەپ جازىلعان. ال «ۋشكۋيناكي» مەكەندەگەن ايماقتى قازاق «ىشكى رەسەي» دەپ اتاپ كەلدى. وسىلاردى ەسكەرسەك، ونداعى تايپالاردى «ىشكى ءۇي» دەپ اتاعانىن، قازاقتىڭ «ىشكى رەسەي» اتاۋى سول «ىشكى ءۇي» اتاۋىنىڭ كەيىنگى وزگەرگەن نۇسقاسى ەكەنىن كورەمىز. تاتار تايپاسىنىڭ ءحى عاسىردا كيەۆ كنيازدىگى ايماعىندا بولۋى بۇلعار مەن تاتار ەكى بولەك تايپا ەكەنىن اڭعارتادى. دەمەك، «بۇلعارلار – تاتارلاردىڭ اتا-باباسى» دەگەن بوس ءسوز.

يوردان «ءVى عاسىردا بۇلعارلار قونىستانعان» دەگەن دالادا ءال ماسۋدي ح عاسىردا مۇسىلمان ءدىندى ۇلى بۇلعار يمپەرياسى بولعانىن جازدى جانە ونىڭ قۇرامىنا گۋنن-حۋندار وتىرعان قازىرگى ىشكى رەسەي دە ەنىپتى. اراب عالىمى ح عاسىردا زاكاۆكازەدەگى كولحيدا جازىعىندا ەسكى سەنىمدەگى قازاق حالقى وتىرعانىن جانە قازىرگى دون، ياعني ۇلى بۇلعاريا ايماعىندا كوشپەلى قازاقتار دا كەزدەسەتىنىن ايتادى. ۇلى بۇلعاريا مەن حازار قاعاناتى ح عاسىردىڭ سوڭىندا نەمەسە ءحى عاسىردىڭ باسىندا جويىلدى. ويتكەنى، ۇلى بۇلعاريانىڭ قازىرگى بولگاريا ورنالاسقان شەتكى ايماعىن ءحى عاسىردا ۆيزانتيا باسىپ العانى ءمالىم. سول عاسىر – گرۋزيانىڭ كولحيدا مەن تبيليسي ايماعىن جاۋلاپ الىپ كۇشەيگەن «التىن عاسىرى». ارميان بيلەۋشىلەرىنىڭ شاقىرۋىمەن بارعان ۋرۋس توبىنىڭ سولتۇستىك كاۆكازدى جاۋلاپ العان كەزى دە سول ءجۇز جىلدىق. ۋرۋس پەن گرۋزين بيلەۋشىلەرى قۇدالىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ، وداقتاس بولعان زامان دا سول كەز. اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن ۋرۋس توبىنىڭ تاق مۇراگەرلىگى زاڭىندا «مەملەكەتتە ۋرۋس ادامى قالماعان جاعدايدا تاققا ارميان نەمەسە گرۋزين وتىرۋى ءتيىس» دەپ جازىلۋى دا سول ۇشتىك وداقتىڭ انىق بولعانىن جانە حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعاريانى جويعان سول ۇشتىك وداق ەكەنىن ايعاقتايدى. ارمياندار مەن ۋرۋستاردىڭ ءدىنى ءبىر – كاتوليكتەر، ال گرۋزيندەر ۆيزانتيالىق-حريستياندىقتا بولاتىن. الايدا، ءحى عاسىردا گرۋزيا بيلىگى شىركەۋ باسشىسىن «كاتوليكس» دەپ اتاتقىزدى. ونىڭ سەبەبى، كاتوليك ءدىندى وداقتاستارى ارميان-ۋرۋستار ىقپالىنان ءتارىزدى (گرۋزيا شىركەۋى باسشىسى سودان بەرى «كاتوليكس» دەپ اتالىپ كەلەدى).

داعىستان قۇمىقتارىندا حV عاسىردا ارميان ۇلتى كوپ بولعانىن ەۋروپالىق ساياحاتشى جازعانى ءمالىم. ال اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن ۋرۋس ديناستياسى اۆار، قۇمىق ۇلتتارىنا ءسىڭىپ كەتكەن، ولاردىڭ ءبىر توبى شەشەندەردىڭ ۋرۋس دەگەن تەيپى (تايفا) بولىپ قالىپتاسقان (شەشەنستانداعى ۋرۋس-مارتان اتاۋى سولاردان). ءال ماسۋدي دەرەكتەرى مەن ودان كەيىنگى تاريحي وقيعالار جەلىسى جۋرزان (گرۋزين), ارميان جانە ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىن ح عاسىردا اسىلۇيانىڭ ءسىيبوراس-ءبورى ديناستياسى بيلەگەنىن، ال ۇلى بۇلعاريا مەن حازار قاعاناتىن جانە سولتۇستىك كاۆكازداعى سارير كنيازدىگىن ولاردىڭ باقتالاستارى – ءبورىشى اشينا ديناستياسى باسقارعانىن بايقاتادى. ال ءحىىى عاسىردا ءبىز «ۇلتتىق كيىمى – زاكاۆكازەلىك، تۇستەرى – قارا» دەپ تانيتىن كازاكتار تاريحي دەرەكتەردە قىرىم ايماعىنان بوي كورسەتەدى. يبن ءال اسير جازباسى اۋەلى زاكاۆكازەلىك قازاقتار تۋرالى، سودان سوڭ ودان ءارى جاتقان ۋرۋس ەلى مەن دالا قازاقتارىنىڭ بىرىككەن اسكەرى جايلى باياندايدى. سوعان قاراعاندا زاكاۆكازەدەگى قازاقتاردىڭ ۇلكەن بولىگى ءحى عاسىردا گرۋزيا كولحيدانى باسىپ العاندا قازىرگى كۋبان مەن دون ايماعىنا كەتكەن سياقتى. ولار ونداعى بۇلعارلاردى ىعىستىرعان، سوندىقتان بۇلعارلار گۋنن-تاتارلار وتىرعان ىشكى رەسەيگە شوعىرلانعان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ال سول بۇلعارلار يەلەنىپ كەلگەن قازىرگى دون ايماعى زاكاۆكازەدەن بارعان قازاقتار مەكەنىنە اينالدى. ول جەردە ەرتەدەن وتىرعان كوشپەلى قازاقتار دا بولعانىن ءال ماسۋدي جازباسى مەن «درەۆنەرۋسسكيە لەتوپيسي» دەرەكتەرى ايعاقتايدى («كوشپەندى كاسوگ ەلى» دەگەندەر).

دالا قازاقتارى مەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار – ءبىر حالىق. دەگەنمەن، زاكاۆكازەدەگى 500 جىل ءومىر ول قازاقتاردىڭ ۇلتتىق كيىمىن كاۆكازدىق، تۇستەرىن ەۋروپالىق قىلىپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. زاكاۆكازەلىك قازاقتاردىڭ گرۋزيا بيلىگىنە مويىسۇنعان بولىگى كولحيدا دالاسىندا قالىپ قويعانىن ءحىىى عاسىرداعى يبن ءال اسير جازباسى راستايدى. ياعني، قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى زاكاۆكازەدەگى ءوز ەلىندە قالىپ قويدى جانە ءحىىى عاسىردا دەربەس قازاق ەلى بولىپ وتىرعانىن يبن ءال اسير جازباسى ايعاقتايدى.

حازار قاعاناتى جويىلعاندا ونى بيلەگەندەر كيەۆ كنيازدىگىنە بارىپ جان ساۋعالاعانىن سول جەردەن تابىلعان جادىگەرلەر مەن ساقتالعان اتاۋلار دالەلدەيدى. كيەۆ كنيازدىگى ءبىر دەرەكتەردە «ۋرۋس پەن چەرنوكلوبۋك ەلى» دەپ كورسەتىلەدى. سوعان قاراعاندا، ونى اۋەلدە، ءحى عاسىردا ۋرۋس ەلىنىڭ جۋجان-سىيبوراستىق ءبورى-بيۋريكي» (ريۋريك) ديناستياسى بيلەگەن. سودان كەيىن بيلىك ءحىى عاسىردا زاكاۆكازەدەن شىققان قاراپاپاح-چەرنوكلوبۋك بيلەۋشىلەرىنە تيگەن. قاراپاپاح بيلەۋشىلەرى – اشينالىق بورچالو-ءبورىشى ديناستياسى، ياعني اسىلۇيالىق ەكى باقتالاس ديناستيالار بيلىككە تالاسۋىن ءارى قاراي جالعاستىرعان. ءبىرىنىڭ اسكەرى – ۋرۋس-ساكالبان، ەكىنشىسىنىڭ اسكەرى قاراپاپاح-چەرنوكلوبۋك وكىلدەرى بولعان. ەكەۋى دە سول ايماقتا ورنىعىپ قالدى، سوندىقتان «ۋرۋس پەن چەرنوكلوبۋك ەلى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. قاراپاپاح-چەرنوكلوبۋكتەر كەيىن ۋكراين ۇلتىنىڭ پايدا بولۋىنا ات سالىسىپ ءسىڭىسىپ كەتتى، ال بيلەۋشىلەرى – «اق ۋرۋس» دەلىنگەن ۋرۋس ەلى كەيىن شوقىنىپ، شىركەۋ تىلىنە كوشىپ، سلاۆياندىق بەلارۋس ۇلتى قالىپتاستى («بەلارۋستار حV عاسىردا كاتوليك ءدىندى بولعان» دەگەن دەرەكتەر بار، دەمەك ولار دا ورىستان بۇرىن ۇلت بولىپ تۇزەلگەن).

جالپى، كيەۆ كنيازدىگى اۋەلدە «ۋرۋس حاندىعى» دەپ اتالعان دەگەن ورىندى. ويتكەنى، ءحى عاسىر دەرەكتەرى ونى «رۋس كاگاناتى» دەپتە كورسەتكەن، ولار كاتوليك حريستياندار ەدى. ونى ءحىى عاسىردا باسىپ العان حازارلار مەن مۇسىلمان قاراپاپاحتار، ال حازار قاعاناتىنىڭ اسكەري كۇشى مۇسىلمان ارىسى تايپاسى ەكەنىن، ول تايپا بيلىگى «كۋا» دەگەن رۋعا تيەسىلى ەكەنىن ءال ماسۋدي جازباسى ايعاقتايدى («حازار قاعاناتىنىڭ ارىسى تايپاسىنان بولعان باس ءۋازىرى – بين-كۋا» دەگەن جول بار). وسى دەرەكتەر كيەۆ كنيازدىگى اتاۋى سوندا ورنىققان كۋا رۋى اتاۋىنان قالىپتاسقانىن بايقاتادى. سەبەبى، اراب جازبالارى ءحىى عاسىردا قالانى «كۋاب» دەپ اتايدى. ياعني، بورىك-ريۋريك توبى بيلەگەن ۋرۋس حاندىعى ورنىنا ءحىى عاسىردا ءبورىشى-اشينا توبى بيلەگەن كۋاب مەملەكەتى پايدا بولدى. دەگەنمەن، ونىڭ ايماعىن «ۋرۋس ەلى» دەپ اتاۋ كوپكە دەيىن ساقتالىپ قالعانىن ءحىىى عاسىرداعى يبن ءال اسير جازباسىنان اڭعارامىز. رەسەي عالىمى مۋراد ادجي ۋرۋس ەلى جايلى مىناداي تاماشا دەرەك كەلتىرەدى: "سەنبەيسىزدەر مە؟ مىنە، رۋستەر دۇعاسى، ونى كيەۆ قالاسىنىڭ 1500-جىلدىعىندا قاسيەتتى جادىگەر رەتىندە وقىپ كورسەتكەن. وندا "حوداي الدىندا بەتەن ادەم اچىك بۋلسىن..." دەيدى، ياعني "قۇداي الدىندا ادامنىڭ بەتى اشىق بولسىن" دەگەن سوزدەردى ايتادى رۋس ادامدارى. ۇلى دالادا سلاۆياندار ەمەس، تۇركىلەر ءومىر سۇرگەن. كيەۆ ءرۋسىن دە، موسكۆا ءرۋسىن دە ورناتقان سولار بولاتىن».

كيەۆ كنيازدىگى بيلىگىنەن ايرىلعان ءبورى-بيۋريك (ريۋريك) ديناستياسى ىشكى رەسەيدەگى بيلىكتەرىن نىعايتىپ، جەكە كنيازدىكتەر ورناتا باستاعان. دەرەكتەر ءحىى عاسىردا سول ايماقتا كوپتەگەن جەكە كنيازدىكتەر پايدا بولعانىن راستايدى.

ۇلى بۇلعار يمپەرياسى 11 عاسىر باسىندا جويىلعاندا مۇسىلمان بۇلعار ەلى ەكى ۇلكەن توپقا ءبولىنىپ قالدى. ولاردىڭ ۆيزانتياعا باعىنعاندارى كۇشپەن شوقىندىرىلدى، وسى وقيعا بارىسىندا 30 مىڭ بۇلعاردىڭ كوزىن اعىزىپ سوقىر ەتكەنى ايتىلادى. ۆيزانتيا وسى جان تۇرشىگەرلىك ادىسىمەن يمانى ءالسىز مۇسىلمان بۇلعارلاردى قورقىتىپ شوقىندىرسا، دىنىنەن باس تارتپاعانداردى ناماز ۋاقىتىن انىقتاي المايتىن سوقىر كۇيگە ءتۇسىردى. ۆيزانتيا ءۇشىن بۇلعارلار قۇل بولاتىن، سول سەبەپتى ولار بۇلعارلاردى «قۇل» ماعىناسىنداعى «سلاۆون» دەپ اتادى. ۆيزانتيا 169 جىل بۇلعارلاردى قۇلدىقتا ۇستادى, سول زاماندا بۇلعارلاردىڭ پاتشا رۋى – اسەن ادامدارى حريستياندىققا ءوتىپ، ۆيزانتيا-بۇلعار سوزدەرى ارالاس شىركەۋ ءتىلى پايدا بولدى (اسەن رۋىنىڭ اتاۋى ونىڭ اس ديناستياسىنان ەكەنىن كورسەتەدى، ياعني اسىلۇيالىق توپ).

اسەن رۋى ۆيزانتيادان بوستاندىق الىپ، بولگار پاتشالىعىن ورناتقاندا اتالعان ءتىل پاتشا سارايىنىڭ ءتىلى بولدى (گرەك ءارپى قولدانىلعان). بولگار پاتشالىعى جەكە ەپارحيا قۇرعاندا سول ءتىل شىركەۋ تىلىنە اينالدى. گرەك ءارپى نەگىزىندە بولگار-سلاۆيان جازباسى جاسالدى جانە بۇلعارلار سول شىركەۋ تىلىنە كوشىرىلدى. وسىلايشا كەشەگى مۇسىلمان بۇلعارلار شىركەۋ ءتىلدى حريستيپن بولگار ۇلتى بولىپ وزگەرىپ قالىپتاستى. ولار وزدەرىن «سلاۆون» دەپ اتامادى، ويتكەنى ونىڭ ماعىناسى «قۇل» ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. بولگار پاتشالىعى شىركەۋىنىڭ ءتىلى «ستارو-بولگارسكي» دەپ اتالادى. ويتكەنى، ول كەيىن ءسال وزگەرىسكە ۇشىراپ، قازىرگى «جاڭا بولگار» ءتىلى پايدا بولعان. بارشا سلاۆيان ۇلتتارى بولگار پاتشالىعىنىڭ سول ستارو-بولگارسكي تىلىمەن شوقىندىرىلعان. سوندىقتان ولار ول ءتىلدى «تسەركوۆنو-سلاۆيانسكي» دەپ اتاپ كەلەدى (سول ءتىلدى وڭدەپ-بۇرمالاۋدان ورىس ءتىلى پايدا بولعانىن جوعارىدا مۋراد ادجي سوزىمەن كورسەتتىك). بولگار پاتشالىعى ەپارحياسى ىقپالىمەن شوقىنعان ۇلتتاردىڭ بارلىعى «سلاۆيان» دەگەن ورتاق اتاۋعا يە بولدى، مۇمكىن ولاردى بولگار پاتشالارى باعىنىشتى قۇلدارى دەپ ساناعان بولار. شىركەۋ قانشا قاتىگەزدىك جاساسا دا مۇسىلماندىعىن ساقتاپ قالعان از عانا بۇلعارلار بولدى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى بولگار مۇسىلماندارى دەگەنىمىز ءجون.

ال ءحى عاسىردا ىشكى رەسەيگە كەتكەن مۇسىلمان بۇلعارلار ونداعى حۋن-تاتارلاردى شىعىسقا ىعىستىرعان. ياعني، ونداعى تاتارلار قازىرگى نوۆگورود پەن تاتارستان اراسىنداعى ايماققا جانە ەدىل وزەنى بويىنا شوعىرلانعان (رەسەي تاريحشىلارى ونداعى تاتارلاردى «ۆولجسكايا بۋلگاريا» دەپ بۇرمالاعان، انىعىندا ولاردىڭ بۇلعارلارعا ەش قاتىسى جوق). ءال ءماسۋديدىڭ دەرەگىنشە، ۇلى بۇلعار بيلەۋشىلەرىنىڭ مۇسىلماندىعى باعدات حاليفىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوعان قاراعاندا، بۇلعارلار حانبالي ءمازحابىندا بولعان ءتارىزدى، ال ولاردىڭ كورشىلەرى – تاتارلار مەن قازاقتار حانافي ءمازحابىن ۇستانىپ كەلگەنى ءمالىم. مۇسىلماندىقتارىنداعى وسى ەرەكشەلىك تاتار مەن بۇلعاردىڭ ءوزارا ءسىڭىسىپ كەتۋىنە توسقاۋىل بولعان سياقتى.

كيەۆ كنيازدىگى بيلىگىنەن ايرىلعان حريستيان ءدىندى ۋرۋستار، ياعني سىيبوراستىق بورىك-ريۋريك توبى ءحىى عاسىردا ىشكى رەسەيدەگى بۇلعار ەلىنىڭ بيلىگىن قولىنا العان. ولاردىڭ اۋەلگى ورنىققان جەرى قازىرگى موسكۆا قالاسىنداعى كرەمل ايماعى دەگەنىمىز دۇرىس. ولاردىڭ قىرىمدىق ۋرۋس ەلىنەن ەكەنىن بۇلعارلار جاقسى بىلگەن. ويتكەنى، قىرىمداعى ۋرۋس ەلى ح عاسىردا ۇلى بۇلعاريامەن كورشى ەكەنىن ءال ماسۋدي كورسەتەدى. وسى سەبەپتەن بۇلعارلار ۋرۋس ەلىنەن شىققان بورىك-ريۋريكتەر تۇراعىن «قىرىم ەل» دەپ اتاعان. وسى «قىرىمەل» اتاۋى بۇلعارلار سلاۆياندالىپ، ورىسقا اينالعان زاماندا «كرەمل» بولىپ وزگەرگەن دەپ تۇجىرىمدايمىز. رەسەي تاريحشىلارى ونى جاسىرۋ ءۇشىن «كرەمل» اتاۋىنىڭ ماعىناسىن ماڭعول تىلىمەن بايلانىستىرادى. انىعىندا، وندا ەشقانداي ماڭعول تىلدىلەر بولماعانىن، قىرىمدىق ۋرۋس ەلىنەن شىققان ريۋريك ديناستياسى وتىرعانىن عالىمدار مويىندايدى. بۇلعارلار مۇسىلمان بولعانىمەن، بيلەۋشى ۋرۋس ريۋريك (بورىك) توبى كاتوليك دىندىلەر ەدى. ولار قول استىنداعى بۇلعارلاردى شوقىندىرۋعا تىرىسقان. ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن حان-ءاسۇي-بەكتەرى، ياعني اس-اسىلۇيا ديناستياسى ەكەنىن الدىڭعى ماقالالاردا جازدىق. بۇلعارلار بارشا تۇركىلىك حالىقتار داستۇرىمەن اسىلۇيا وكىلدەرىن عانا پاتشا دەپ تانىعان. سوندىقتان ولار ءدىنى بولەكتىگىنە قاراماستان اسىلۇيالىق بيۋريك-ريۋريك توبى بيلىگىنە مويىنسۇنعان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

كوپ ۇزاماي ءحىىى عاسىردا شىڭعىسحان جورىعى باستالدى. ول جايلى تولىق مالىمەت بەرەتىن اراب تىلىندەگى ءۇش جازبانىڭ ەڭ سەنىمدىسى – يبن ءال اسير دەرەكتەرى. ونىڭ تاريحي قۇجاتتارى جايلى عالىمدار پىكىرى مىناداي: «پو وتزىۆۋ ۆ.ۆ.بارتولدا، يبن ال-اسير س ۆەليچايشەي دوبروسوۆەستنوستيۋ ي رەدكيم پو تومۋ ۆرەمەني كريتيچەسكيم تاكتوم سوبرال وگرومنىي ماتەريال دليا سۆوەگو ترۋدا. دليا يستوري مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا سرەدنەي ازي پەرۆويستوچنيكامي ياۆليايۋتسيا تولكو تري اۆتورا، پيساۆشيح نا ارابسكوم يازىكە: ان-نيساۆي، ال-دجۋۆەيني ي يبن ال-اسير. ەتوت فاكت سام پو سەبە وپرەدەلياەت زناچەنيە حرونيكي يبن ال-اسيرا كيتاب ال-كاميل في-ت- تا'ريح». ول شىڭعىسحان اسكەرى قازىرگى ازاربايجان مەن ارمەنيا ايماعىن جاۋلاعانىن جانە سول جەردە اكۋش دەگەن قۇل باستاعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلكەن توبى شىڭعىسحان جاساعىنا قوسىلعانىن جازادى. يبن ءال اسير ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىنە تۋىس بولعاندىقتان قوسىلعانىن ايتادى جانە ورىسشا اۋدارمادا «ولار – تۇركىمەن، كۇردى جانە باسقالار» دەگەن سويلەم بار. وسى «تۇركىمەن، كۇرد» دەگەنى تۇپنۇسقادا «تۇركى كازاح» بولۋى مۇمكىن. اۋدارماشى «تۇركى» ءسوزىن «تۇركىمەن» دەپ، ال «كازاح» ءسوزىن «كۇرد» دەپ بۇرمالاپ جىبەرگەن ءتارىزدى (اراب جازۋىنان حابارى بار ادام سولاي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنەدى، قازاق عالىمدارى وسى جازبانى ارابشادان تىكەلەي ءوز تىلىمىزگە اۋدارسا كوپ شىندىق اشىلار ەدى).

شىڭعىسحان اسكەرى قازاقتار بولعاندىقتان، ولارعا زاكاۆكازەلىك قازاقتار قوسىلعان (شىڭعىسحان اسكەرىنە تۇركىمەن مەن كۇرد تۋىسپىز دەي المايدى). ولار – ءال ماسۋدي ح عاسىردا «استاناسى قازاق قالاسى بولعان مۇسىلمان كنيازدىگى» دەپ كورسەتكەن ەلدىڭ قازاقتارى دەگەن ءجون. ول كنيازدىكتى گرۋزيندەر جويىپ، ونىڭ حالقى – قازاقتار كورشىلەرگە كىرىپتار بولعان. كەيبىرەۋى قۇلدىققا تۇسكەن زامان بولار، ولاردىڭ قانداستارىنا، ياعني شىڭعىسحان اسكەرىنە وزدەرى كەلىپ قوسىلىپ گرۋزين اسكەرىمەن جان اياماي سوعىسۋى بۇرىنعى وتانىن ازات ەتۋگە ۇمتىلۋىنان دەپ تۇسىنگەن ابزال. شىڭعىسحان اسكەرى وزىنە قوسىلعانداردى ەرتىپ، ءارى قاراي گرۋزين ەلىنە بەتتەيدى. ولار تۇرعىندارى سۇراعاندارىن بەرگەن گياندج قالاسىنا تيمەيدى، گرۋزين اسكەرىمەن سوعىسىپ، جەڭىپ، تبيليسي ايماعىنا جەتەدى. تبيليسيدەگى گرۋزين بيلەۋشىلەرى اسكەرىمەن بىرگە تاۋعا قاشادى. شىڭعىسحان اسكەرى ول جەردى توناپ بولعان سوڭ، جاقىن ماڭداعى سۋرام شاتقالىنداعى قامالدى تالقاندايدى جانە تاۋدان ارى قاراي وتەتىن جول ىزدەيدى. ولار سول جەردىڭ تۇرعىندارىن قورقىتۋ ارقىلى سۋرام شاتقالىنداعى تاۋ وتكەلىن تاۋىپ، باتىسقا وتەدى (سۋرام شاتقالىندا بيىكتىگى ەڭ تومەن تاۋ وتكەلى بار).

شىڭعىسحان جاساعى جولدارىندا كەزدەسكەن كوپتەگەن ەلدى توناپ، الان ەلىنە اياق باسادى. الاندار كورشى كولحيدا ويپاتىنداعى قازاقتارمەن بىرىگىپ، شىڭعىسحان اسكەرىنە تويتارىس بەرۋگە دايىن تۇرادى. جاۋلاۋشىلار ول قازاقتاردى: «سەندەر مەن ءبىز – ءبىر حالىقپىز، ال الاندار – بوتەن» دەپ  ۇگىتتەپ، سىي-سىياپات بەرۋ ارقىلى سوعىس الاڭىن تاستاپ كەتۋگە كوندىرگەنىن باياندايدى يبن ءال اسير (الاندار ۇرپاعى – قاراشايلار مەن بالقارلار، قازاق ءتىلى ولارعا وتە جاقىن. سوندا شىڭعىسحان اسكەرى مەن زاكاۆكازەدەگى قازاقتار ءبىر-بىرىنە ودان دا جاقىن بولعانى، ياعني يبن ءال ءاسيردىڭ دەرەگى شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ دە، زاكاۆكازەدەگىلەر دە قازاقتار بولعانىن ايعاقتايدى). قازاقتارسىز قالعان الاندار جەڭىلىسكە ۇشىرايدى، شىڭعىسحان اسكەرى سودان سوڭ كولحيداداعى قازاق ەلىنە جورىق جاساپ، ولارعا بەرگەن سىي-سياپاتتارىن ەكى ەسە قايتارىپ الادى. ونى ەستىگەن كوپ قازاق تاۋعا قاشادى، ءبىر بولىگى كورشى ۋرۋس ەلىنە كەتەدى.

يبن ءال اسير قازاق ەلىنىڭ جەرى وتە جايلى ەكەنىن، ونىڭ جازى – سالقىن، قىسى – جىلى ءارى ءشوبى شۇيگىن جانە ءبىر شەتى تەڭىزبەن شەكتەسىپ جاتقانىن ايتىپ وتەدى ء(ال ماسۋدي دە ح عاسىرداعى قازاق ەلىنىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعالاۋىنا دەيىن سوزىلاتىنىن كورسەتكەن). شىڭعىسحان اسكەرى جانعا جايلى قازاق ەلىندە از دا بولسا ايالداپ, سوسىن قارا تەڭىز جاعاسىنداعى سۋداك دەگەن پورتتى قالاعا شابۋىلداعان. ول قالا جاعاسىندا تۇرعان تەڭىزدىڭ كونستانتينوپول بۇعازىنا جالعاساتىنى، ول شاھاردىڭ قازاقتارعا تيەسىلى ەكەنى، ول قالادان قازاقتار كەمەلەرىمەن وزگە ەلدەرگە ساۋدا-ساتتىق جاسايتىنى اراب تاريحشىلارىنىڭ قۇجاتتارىندا قامتىلعان (سۋداك قالاسى قارا تەڭىز جاعاسىنداعى قازىرگى پورتتى قالا – نوۆوروسسيسك, مۇنى ءحىV عاسىردا سول جەردە بولعان يبن باتۋتا جازباسى راستايدى جانە كونستانتينوپول بۇعازىنا قوسىلاتىن تەڭىز قارا تەڭىز ەكەنى دە داۋسىز). سۋداك قالاسىن تونالعاندىقتان، ونداعى تۇرعىندار تاۋعا قاشقان، ءبىر توبى كەمەلەرمەن قازىرگى تۇركيا ايماعىنا كەتكەن.

زاكاۆكازەدەگى قازاق ەلىندە تىنىعىپ كۇش جيناعان شىڭعىسحان اسكەرى قازىرگى كۋبان مەن قىرىم ايماقتارى كىرەتىن ۋرۋس ەلىنە جول سالادى. ۋرۋس ەلى قوڭسىلاس قازاقتارمەن بىرىگىپ تويتارىس بەرۋگە دايىن وتىرادى. ونى ەستىگەن شىڭعىس جاساعى شەگىنىس جاساپ، باسقا جاققا بەتتەيدى (ارتقا قايتسا سۋداك قالاسىنا قايتىپ كەلگەنى ايتىلار ەدى، شاماسى تەرەك وزەنى بويىنداعى دالاعا قاراي بەتتەگەن). شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ۋرۋس ەلىنە سوقپاي، جورىق باعىتىن وزگەرتكەنىن قورىققانى دەپ تۇسىنگەن ۋرۋس پەن قازاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرى ارتتارىنان قۋادى. جاۋلاۋشىلار 12 كۇن بويى شەگىنىس جاساپ قاشىپ وتىرعانى، سوسىن ويلاماعان جەردەن قارسى شابۋىلعا شىعىپ، ۋرۋس پەن قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتقانى، قاشقان ۋرۋس پەن قازاقتى وكشەلەي قۋعان شىڭعىسحان جاساعى ولاردىڭ ەلىن توناعانى جايىندا ناقتى دەرەكتەر ساقتالعان. يبن ءال اسير ۋرۋس ەلىنىڭ بايلارى مەن ساۋداگەرلەرى كەمەلەرىنە بالا-شاعالارى مەن بايلىقتارىن ارتىپ قازىرگى تۇركيا ايماعىنداعى مۇسىلمان ەلىنەن پانا تاپقانىن، ءبىر كەمەسى قارسى جاعالاۋعا جەتكەندە اپاتقا ۇشىراعانىن سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ادامنان ەستىگەنىن جازادى.

ۋرۋس پەن قازاقتاردى تالقانداعان سوڭ شىڭعىسحان اسكەرى بۇلعار ەلىنە جورىق جاسايدى. تاريحي دەرەكتەردە ولار بۇلعارلارمەن بىرنەشە رەت سوقتىعىسقانى جازىلعان. سودان سوڭ جاۋلاۋشىلار حانىنا، ياعني شىڭعىسحانعا قايتىپ كەتكەن (ەلىنە ەدىل مەن جايىق وزەنى ارقىلى وتكەن سياقتى، قايتادان زاكاۆكازە ارقىلى قايتسا، ايتىلار ەدى). ولار كەتكەننەن كەيىن قازاق دالاسىنا قايتا جان ءبىتتى، بۇلعار مەن قازاق ەلىنەن ەلتىرىلەر قايتا كەلە باستادى دەيدى يبن ءال اسير (بۇل – زاكاۆكازەدەگى قازاق ەلى ەمەس، دون ايماعىنداعى قازاق ەلى، ويتكەنى بۇلعار ەلى ودان ءارى سولتۇستىكتە جاتىر جانە ءال ماسۋدي دە ح عاسىردا اڭ ەلتىرىلەرىنىڭ قازىرگى ىشكى رەسەيدەن اكەلىنەتىنىن جازعان).

ارينە، يبن ءال اسير جازباسىن اۋدارعان رەسەيلىك وقىمىستىلار زاكاۆكازەلىك قازاقتاردى «قىپشاق» دەپ كورسەتەدى. ال ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي جازباسىن اۋدارعان ورىس عالىمدارى ول قازاقتاردى «كاشاك» دەپ تانيدى، گرۋزين جازبالارىندا دا ولار «كاشاك» دەپ كەزدەسەدى. ال ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە كولحيدا جازىعىنداعى سول قازاق ەلى ءىح عاسىردا «كاساحيا» دەپ ساقتالعانى ءمالىم. ولاردىڭ بىردە-ءبىرى «قىپشاق» اتاۋىن اتاماعان جانە زاكاۆكازەدە قازاق قالاسى، قازاق دالاسى، قازاق وزەنى مەن قازاق سارقىراماسى ءالى كۇنگە دەيىن بار. الايدا، رەسەيلىكتەر زاكاۆكازەدە قازاق ەلى بولعانىن جاسىرۋ ءۇشىن ولاردى «قىپشاق» دەپ بۇرمالاپ كەلەدى. ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىمەن ءبىر حالىق ەكەنىن يبن ءال اسير ەكى دەرەكپەن انىق كورسەتكەن. سوندىقتان ءبىز ولاردى «قازاق» دەپ ءوز اتىمەن جازدىق.

يبن ءال اسير دەرەكتەرىندە زاكاۆكازەدە XIII عاسىردا گرۋزين، ابحاز، الان، قازاق، ۋرۋس ەلدەرى وتىرعان ايماقتار ناقتى كورسەتىلەدى جانە ح عاسىرداعى ءال ءماسۋديدىڭ جازبالارىنا ساي كەلەدى. ول دەرەكتەردەن شىعار قورىتىندى – رەسەي عالىمدارى وسى كەزگە دەيىن ايتىپ كەلگەن تاريح شىلعي وتىرىك. سوندىقتان ورىستار اراب تاريحشىلارى – ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير جانە يبن باتۋتا جازبالارىن ەلەۋسىز قالدىرۋعا تىرىستى.

وسى يبن ءال اسير بايانداعان وقيعالاردى رەسەي تاريحشىلارى مۇلدە باسقاشا بۇرمالايدى. ولاردىڭ سوزىنە سەنسەك، «شىڭعىسحان اسكەرى گرۋزين مەن ارميانداردىڭ بىرىككەن اسكەرىنەن تويتارىس الىپ شەگىنگەن» دەيدى. ال يبن ءال اسير بىرىككەن ارميان-گرۋزين اسكەرى بولعانىن ايتپايدى، كەرىسىنشە گرۋزيندەر جەڭىلىپ ەلدەرى تونالعانىن كورسەتەدى.

ەكىنشى، ورىس تاريحشىلارى: «شىڭعىسحان اسكەرى شيرۆان شاتقالى ارقىلى داعىستانعا ءوتىپ، ودان ارى الان مەن قىپشاق اسكەرىنە جولىققان» دەيدى. ياعني، يبن ءال اسير جازباسىنداعى «سۋرام» اتاۋىن «شيرۆان» دەپ بۇرمالاپ، ولار كولحيدا دالاسىنا ەمەس داعىستانعا بارعان قىلادى.

ءۇشىنشى، «شىڭعىسحان اسكەرى قىپشاقتاردى «سەندەر دە ءبىز سياقتى كوشپەلىلەرسىڭدەر، ءبىز سەندەرگە تيىسپەيمىز» دەپ الداپ، سوعىستان باس تارتقىزعان» دەپ جازادى. ياعني، «سەندەر مەن ءبىز – ءبىر حالىقپىز» دەگەن ءسوزدى «ءبىز – كوشپەندىلەرمىز» دەگەن سوزگە اۋىستىرادى. وسىلايشا زاكاۆكازەلىك ەلدىڭ شىڭعىسحان اسكەرىمەن ءبىر حالىق ەكەنىن ايعاقتايتىن ءسوزدى وزگەرتەدى. ءسويتىپ شىڭعىسحان اسكەرى دە، ولارعا كاۆكازدا جولىققان ەل دە قازاقتار ەكەنىن جاسىرىپ قالادى.

ءتورتىنشى، رەسەيلىكتەر شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ اۋەلى الانداردى، ودان كەيىن قىپشاقتاردى تالقانداعانىن جازادى. الايدا قارا تەڭىز جاعاسىنداعى پورتتى قالا سۋداك جايىندا جاق اشپايدى، ونى ايتسا بار وتىرىكتەرى اشىلاتىنى تۇسىنىكتى. ول قالا كونستانتينوپول بۇعازىمەن جالعاساتىن قارا تەڭىز جاعاسىندا تۇرعانىن يبن ءال اسير انىق جازعان. ول قالانى ايتسا، وندا شىڭعىسحان اسكەرى «شيرۆان شاتقالى ارقىلى داعىستانعا وتپەگەنى»، ولار تبيليسيگە جاقىن جەردەگى سۋرام شاتقالى ارقىلى ءوتىپ، كولحيداداعى قازاق ەلىنە بارىپ، سۋداك قالاسىن توناعانى ايقىن كورىنەر ەدى (سۋداك قالاسىنا داعىستان ارقىلى بارۋ ەش مۇمكىن ەمەس).

بەسىنشى، ورىس عالىمدارى شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ودان ءارى كيەۆسكايا رۋس ەلىندەگى كالكا وزەنىندە ورىس پەن قىپشاقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرىمەن سوعىسقانىن ايتادى. الايدا، ولار يبن ءال اسير كورسەتكەن ناقتى دەرەكتەردى ايتپايدى. ياعني، رۋس پەن قىپشاقتار (قازاقتار) جەڭىلىپ، ەلدەرى تونالعانىن، رۋس ەلىنىڭ بايلارى مەن ساۋداگەرلەرى بالا-شاعالارى مەن دۇنيە-مۇلىكتەرىن كەمەلەرگە تيەپ، تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى مۇسىلمان ەلىنە قاشقانىن مۇلدە قوزعامايدى. ونى ايتسا، رۋس ەلىنىڭ مەكەندەگەن جەرى قىرىم ەكەنى بايقالىپ قالار ەدى. ويتكەنى، ولار تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى مۇسىلمان ەلىنە قىرىم ارقىلى بارعان ء(ال ماسۋدي دە ح عاسىردا رۋس ەلى قازىرگى قىرىم ايماعىن مەكەندەگەن كەمەلى حالىق ەكەنىن كورسەتكەن).

رەسەيلىكتەردىڭ «سوعىس ورنى – كالكا وزەنى» دەۋىنىڭ ماقساتى – وقىرمانعا سول وزەننەن ارى باتىس پەن سولتۇستىككە قاراي رۋس ەلى باستالاتىنداي ەتىپ كورسەتۋ. سوندىقتان رۋس ەلىنىڭ بايلارى مەن ساۋداگەرلەرى كەمەلەرىمەن قىرىمنان قازىرگى تۇركيا ايماعىنا قاشقانىن ايتا المايدى، ونى ايتسا رۋس ەلىنىڭ كالكا وزەنىنەن ارى ەمەس، كەرىسىنشە شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ سول جاق ارتىندا قالعان قىرىمدا وتىرعانىن مويىنداۋلارىنا تۋرا كەلەدى (كالكا وزەنىندەگى سوعىس جالعان ەكەنى كورىنىپ قالار ەدى).

التىنشى، رەسەيشىل تاريحشىلار شىڭعىسحان اسكەرى ۋرۋس پەن قىپشاق ەلىن تالقانداعان سوڭ، بۇلعار ەلىنە جورىق جاساعانىن ايتپايدى. ال يبن ءال اسير بولسا، شىڭعىسحان اسكەرى اۋەلى ۋرۋس پەن قازاقتاردى تالقانداعانىن، سودان سوڭ بۇلعار ەلىنە جورىق جاساعانىن جازعان. ورىستار يبن ءال ءاسيردىڭ وسى دەرەگىن ايتسا، وندا قازىرگى ىشكى رەسەيدە بۇلعارلار وتىرعانىن اڭعارار ەدىك. ويتكەنى، زاكاۆكازەدەن شىققان شىڭعىسحان جاساعىنا اۋەلى ۋرۋس پەن قازاقتىڭ بىرىككەن اسكەرى جولىقتى. بۇلاردى جەڭىپ ەلدەرىن توناعان سوڭ عانا شىڭعىسحاندىقتار بۇلعار ەلىنە اياق باستى. قازىرگى قىرىم مەن كۋبان ايماعىنان باستاپ، كيەۆكە دەيىنگى دالانى يبن ءال اسير «ۋرۋس ەلى» دەپ كورسەتكەن ءتارىزدى. كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن بورىك (ريۋريك) پەن ءبورشى (اشينا) ديناستيالارى ۋرۋس ەلى ادامدارى بولاتىن، سول سەبەپتى كورشىلەرى مەملەكەتتى «ۋرۋس ەلى» دەپ اتاعان. الايدا، ۋرۋس ەلىنىڭ ءوزى قىرىم مەن كۋبان ايماعىندا وتىرعانى بايقالادى، ولاردىڭ بايلارى مەن ساۋداگەرلەرىنىڭ كەمەمەن تەڭىز اسقانى – وسىنى دايەكتەيدى. ال ول ەلدىڭ اسكەرى قۇرامىندا ۋرۋستارمەن قاتار قازاقتار عانا كورسەتىلۋى، ول ەلدىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى، ياعني قازىرگى دوننان ۋكرايناعا دەيىنگى دالا حالقى كوشپەلى قازاقتار ەكەنىن اڭعارتادى. شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ءارى قاراي بۇلعار ەلىنە جورىعى بۇلعار ەلى ءحىىى عاسىردا قازىرگى ىشكى رەسەي ايماعى بولعانىن ايعاقتايدى.

وسى جەردە ءبىر ايتا كەتەر جايت، سولتۇستىك كاۆكاز بەن داعىستان اۋماعىنداعى حالىقتار. جوعارىدا ءحى عاسىردا سولتۇستىك كاۆكازداعى سارير كنيازدىگى ورنىنا اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان ۋرۋس توبى ەكەنىن ايتتىق (قازىرگى اۆار، دارعىن، اكينتسى، كاباردين، شەشەن، ينگۋشتەر وتىرعان ايماق). ال داعىستاندا ءحىى عاسىردا مۇسىلمان ءدىندى عازى-قۇمىق حاندىعى ورناعان. اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان ۋرۋس توبىنا ارمياندار مەن گرۋزيندەر وداقتاس ەكەنىن، ءتىپتى ارميان مەن گرۋزين باسشىلارى تاق مۇراگەرلەرى تىزىمىندە بولعانىن ايتىپ وتتىك. ونىڭ ۇستىنە، داعىستانداعى قۇمىقتار اراسىندا 15 عاسىردا ارميانداردا  وتىرعانى بەلگىلى، ال قىرعىز تاريحشىسى ت.اكەروۆ «مادجمۋ ات-تاۆاريح» اتتى كىتابىندا ارميان دەرەكتەرى قۇمىقتاردى «قازاق» دەپ كورسەتەتىنىن ەسكە سالادى. ونىڭ ۇستىنە، داعىستاندا «تاۆكازاح» پەن «چۋدۋر-كازاك» دەگەن جەر اتاۋلارى ساقتالعان. ارابشا تاڭبالاعاندا «عازاق» پەن «عازي» اتاۋلارى وتە ۇقساس جازىلادى، ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى وشكەن كونە جازباداعى «ق» ءارپى «ي» ارپىنە ۇقساپ قالۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان «عازي-قۇمىق حاندىعى» انىعىندا عازاق-قۇمىق حاندىعى دەگەن ءجون (ياعني، زاكاۆكازەدەن داعىستانعا اۋىپ كەلگەن قازاقتار مەن قۇمىقتاردىڭ مەملەكەتى). زاكاۆكازەدە قازاق حالقى ءVىى عاسىردان بارىن جاسىرماسا، «قازاق حالقى تەك حV عاسىردان كەيىن پايدا بولدى» دەگەن وتىرىكتەرىنە ەشكىم سەنبەيتىنىن رەسەي يەزۋدتەرى جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان قازاقتىڭ كاۆكازدا بولعانىن بارىنشا جاسىرۋمەن بولدى. ورىس عالىمدارى سول سەبەپتەن «عازاق» اتاۋىن «عازي» دەپ بۇرمالاپ، ول مەملەكەتتى تاريحقا «عازى-قۇمىق حاندىعى» دەپ ەنگىزگەن.

ءال ءماسۋديدىڭ دەرەگىنشە، ح عاسىرداعى قۇمىقتار حريستيان بولعان جانە قازىرگى ازاربايجاندا قازاق ەلىمەن كورشى وتىرعان (استاناسى قازىرگى قازاق قالاسى بولعان – مۇسىلمان قازاقتار كنيازدىگى). ال ءحى عاسىردا گرۋزيا پاتشالىعى كۇشەيىپ، زاكاۆكازەدەگى قۋاتتى دەرجاۆاعا اينالىپ، كورشى ەلدەردى باسىپ العانى ءمالىم. جالپى، گرۋزين، ارميان جانە ۋرۋستاردىڭ «ۇشتىك وداعى» سول ايماقتا باستى كۇشكە اينالعانىن جوعارىدا جازدىق. ولار گياندج قالاسىنا دەيىنگى مۇسىلماندار جەرىن تارتىپ العانى دەرەكتەردە قامتىلعان. ال قازاق قالاسى گياندج قالاسىمەن كورشىلەس جاتىر. ولاي بولسا مۇسىلمان قازاقتار مەملەكەتىنەن ايرىلعان سوڭ، كورشى قۇمىقتارمەن بىرگە داعىستانعا ىعىسقانى عوي، سول قازاقتار ىقپالىمەن حريستيان قۇمىقتار مۇسىلماندىققا وتكەن. ويتكەنى، داعىستاندا ولار ورناتقان مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى يسلام بولعانى ءمالىم جانە ولار كورشى حريستيان-كاتوليكتەر بيلەگەن اۆار نۋتسالدىگىمەن جاۋ بولعانى دا بەلگىلى.

قاراشاي، بالقار، نوعايلاردى قازاقستانعا جەر اۋدارعان ستالين، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قۇمىقتارعا تيىسپەگەن. ونىڭ سەبەبى، قۇمىقتار اراسىندا سول زاماندا قازاق توبى ساقتالعان سياقتى. ياعني، قازاق عالىمدارى سول قانداستارى ارقىلى كاۆكازدا ەرتەدەن-اق قازاق ۇلتى مەكەندەگەنىن ءتۇسىنىپ قويادى دەپ قاۋىپتەنگەن. ايتپەسە، كاۆكازداعى مۇسىلمان ءدىندى تۇركىتىلدى ۇلتتاردىڭ بارلىعىن جەر اۋدارىپ، تەك قۇمىقتاردى قالدىرعانىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ارمياندار قازاق پەن قۇمىقتى ايىرا الماعان دەۋ اقىلعا سيمايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ۇلكەن توبى حV عاسىردا سول داعىستاندا وتىرعان. دەمەك، قازاق پەن قۇمىقتىڭ مەملەكەتى ءبىر، وندا قازاقتار باسىم بولعاندىقتان ارمياندار ول ەلدى قازاق دەپ تانىعان.

تاريحي دەرەكتەر ءحىى عاسىرداعى قازاق-قۇمىق حاندىعى اقىرى كورشى اۆار نۋتسالدىگىن جەڭگەنىن، ونى بيلەگەن ۋرۋس ديناستياسى قۋعىنعا ۇشىراعانىن ايتادى. الايدا، كوپ ۇزاماي شىڭعىسحان اسكەرى قازاق-قۇمىق مەملەكەتىن جويىپ، سولتۇستىك كاۆكاز بەن داعىستان بيلىگىنە ۋرۋس ديناستياسىن قايتا وتىرعىزعانىن زەرتتەۋشىلەر ءبىر اۋىزدان مويىندايدى جانە شىڭعىسحان اۋلەتى مەن ۋرۋس ديناستياسى اراسىندا تۋىستىق بايلانىس بولۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىمدايدى. رەسەي مەن داعىستان تاريحشىلارىنىڭ وسىلاي ەكەنىن مويىنداۋى ءبىز ايتقان تۇجىرىمدى نىقتاي تۇسەدى. ياعني، قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن بورىك-ريۋريك اۋلەتى مەن شيۆەي شىڭعىسحان اۋلەتى – ەجەلگى جۋجاندىق اسىلۇيا ءشيبوراش-ءسۇربوراس ديناستياسىنان تارايتىن تۋىستار.

ەندى ءحىV عاسىرداعى دەرەكتەر ۋرۋس، بۇلعار ەلدەرى جايلى نە ايتاتىنىن سارالاساق. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا جازباسى – تاياۋ شىعىس پەن ەۋرازيا، قىتاي مەن ءۇندىستان، يندونەزيا مەن يران ايماقتارى ءحىV عاسىردا قانداي كۇيدە بولعانىن ەگجەي-تەگجەي باياندايتىن بىردەن-ءبىر قۇندى دۇنيە. ونداعى دەرەكتەردىڭ شىنايىلىعىن الەم عالىمدارى تولىق مويىنداعان، ونى رەسەي مەن قىتاي تاريحشىلارى عانا مويىنداي قويمايدى. سەبەبى، يبن باتۋتا ىشكى رەسەي حالقىن «بۋلگاريا ەلى» دەپ جازسا، قىتايدى بيلەگەندەر مۇسىلمان دىندىلەر ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ ءوز كوزىمەن كورىپ جازعان دەرەكتەرى رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارى ورنىقتىرعان رەسمي تاريحقا مۇلدە قايشى بولعاندىقتان، ەكى ەلدىڭ عالىمدارىن: «يبن باتۋتا بىزدە بولماعان سياقتى، ول دەرەكتەرىن باسقا بەلگىسىز جازبالاردان الا سالعان» دەۋگە ءماجبۇر ەتتى. (الداعى ۋاقىتتا يبن باتۋتا جازباسى جايىندا بولەك ماقالا ازىرلەيمىز).

وسى جەردە ايتا كەتەرلىگى، يبن باتۋتا قازىرگى سولتۇستىك كاۆكاز تاۋلارىندا وتىرعانداردى «ۋرۋس ەلى» دەپ جازسا، موسكۆا قالاسى ورنالاسقان ايماقتى «بۇلعار ەلى» دەپ كورسەتەدى. ول التىن وردا حانى مۇحاممەد وزبەكحان وتىرعان جايلاۋعا، ياعني، قازىرگى ۆورونەج وبلىسىنداعى شيپالى بۇلاعى بار «بەلايا گوركا» دەگەن جەرگە بارعانىن ايتادى (دالانىڭ ورمانعا شەكتەسەر سولتۇستىك شەتى). سول جەردەن حاننىڭ رۇقساتىمەن جانە ارنايى ادامداردىڭ نۇسقاۋىمەن بۇلعار ەلىنە جانە ونىڭ ورتالىعى بۇلعار قالاسىنا بارادى. ونىڭ دەرەكتەرى ول قالانىڭ قازىرگى موسكۆا ەكەنىن بايقاتادى. سونىمەن قاتار بۇلعار ەلىنىڭ مۇسىلمان حالىق بولعانىن جانە التىن وردا قۇرامىنداعى باعىنىشتى ەل ەكەنىن جازادى. ياعني، ءحىV عاسىردا ىشكى رەسەيدە ورىس دەگەن حالىق اتىمەن بولماعان. ول جەردىڭ حالقى مۇسىلمان ءدىندى جانە تۇركى ءتىلدى بۇلعارلار بولعانىن يبن باتۋتا جازباسى دالەلدەپ بەرەدى.

وندا موسكۆا اتاۋى قايدان جانە قاشان پايدا بولدى؟ يبن باتۋتا بۇلعار ەلى التىن وردا قۇرامىنداعى جەكە كنيازدىك دەپ جازباعان، كەرىسىنشە يمپەريا قۇرامىنداعى بۇلعارلار وتىرعان ايماق رەتىندە عانا جازادى. دەمەك، ءحىV عاسىردا ەشقانداي موسكۆا كنيازدىگى بولعان جوق. ول جەردە كنياز، بيلەۋشى بولسا قۇجاتتا قامتىلار ەدى. ءتىپتى، موسكۆا اتاۋى دا كەزدەسپەيدى، بىراق قالانى بۇلعار دەپ اتايدى. سوعان قاراعاندا موسكۆا دەگەن دەربەس كنيازدىك التىن وردا ىدىراپ السىرەگەن حV عاسىردا عانا پايدا بولعان ءتارىزدى. ونى ورناتقان بورىك-ريۋريك ديناستياسى يبن باتۋتا زامانىندا «قىرىم ەل» دەپ اتالعان (قازىرگى كرەمل) جەردە وتىرعان دەگەنىمىز ءجون. ولار ءحى عاسىردا كيەۆ كنيازدىگىن بيلەدى، ال كيەۆ اراب جازبالارىندا «كۋاب» دەپ كورسەتىلەدى جانە حازار قاعاناتىنىڭ ح عاسىرداعى باس ءۋازىرى كۋا رۋىنان ەكەنىن ءال ماسۋدي جازعانىن جوعارىدا ايتتىق. دەمەك، كۋاب اتاۋى وسى كۋا رۋى اتاۋىنان قالىپتاستى، اسىلۇيالىق بورىك-ريۋريك نەمەسە ءبورشى-اشينالاردا وسىنداي اتاۋلى رۋ بولعان. سول رۋدىڭ «كۋا» اتاۋى كيەۆ پەن موسكۆا (كۋاب پەن ماسكۋا) اتاۋلارىندا قاتار كەزدەسۋى جانە ەكى كنيازدىكتى بيلەگەندەر ءبىر ديناستيا ادامدارى ەكەنى بەكەر ەمەس. اراسىندا شاراپ ءىشۋ ءداستۇرى بار حريستياندار بولعاندىقتان قىرىمەل (كرەمل) قامالى تۇرعىندارىن مۇسىلمان بۇلعارلار «ماس كۋا» ەلى دەپ اتاۋى، كەيىن وسى اتاۋمەن سولار ورناتقان كنيازدىكتىڭ «ماسكۋا پاتشالىعى» اتالۋى جانە كنيازدىكتىڭ استاناسىنا اينالعان بۇلعار قالاسىنىڭ «ماسكۋا» بولىپ وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني، كۋاب پەن ماسكۋا بورىك-ريۋريك ديناستياسىنىڭ «كۋا» دەگەن باستى رۋىنىڭ اتاۋىنان قالىپتاسقان دەپ تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار. مۋراد ءادجيدىڭ مىنا سوزدەرى دە كوپ شىندىقتى بايقاتادى: «سول ماسكەۋدىڭ ...ونىڭ تۋعان كۇنى 1147 جىل ەمەس. كرەملدە IX عاسىردا سالىنعان ەكى حرام بار، ياعني ول كەزدە ماسكەۋ ء"الى بولماعان ەدى". ولار قۇلىپقا جابىلعان، وندا شىعىس جازۋى بار. حريستياندىق ەمەس. بۇزۋعا قورقادى جانە كورسەتە دە المايدى... بۇل قاساقانا ادەيى جاسىرىلعان تاريحتىڭ جاڭا بەتى...»

العاشقى رەسەي مەملەكەتىنىڭ موسكۆا پاتشالىعى دەپ اتالۋى جانە شىركەۋ ءتىلىنىڭ "تسەركوۆنو-سلاۆيانسكي يازىك" دەگەن "ەسكى بولگار ءتىلى" بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. وسى شىركەۋ ءتىلى جەرگىلىكتى تۇركىتىلدى مۇسىلمان بۇلعار تايپالارىنان جاڭا ۇلت قالىپتاستىردى. ولاردى بيلەۋشى ۋرۋس توبى بولاتىن، ياعني ۋرۋس ەلىنىڭ بورىك-ريۋريك اۋلەتى. ول اۋلەتتى كورشى قازاق ەلى (التىن وردا حالقى) ءوز تىلىندە «ورىس» دەگەن. كەيىن التىن وردا ىدىراعاندا سول اۋلەت بۇلعارلار بيلىگىن قولىنا الىپ، حV عاسىردا موسكۆا پاتشالىعىن ورناتتى. بيلەۋشىلەرى ورىس توبى بولعاندىقتان، ول پاتشالىقتىڭ حالقىن قازاق «ورىستار» دەپ اتاپ كەتتى. وسىدان سوڭ موسكۆا پاتشالىعى ۇلكەيىپ يمپەرياعا اينالعاندا دا ونىڭ بۇلعار حالقى قازاق ءۇشىن «ورىس» بولىپ قالا بەردى.

يەزۋيد وردەنى باستاعان شىركەۋ مۇسىلمان ورىس-بۇلعارلاردى شوقىندىرۋعا بار كۇشىن سالدى. ولار بۇلعارلاردىڭ وزدەرىن بيلەگەن التىن وردا حالقى – قازاقتارعا دەگەن وشپەندىلىگىن ءوز ماقساتتارىنا قولداندى. تيت پاتشانىڭ (يۆان گروزنىي) اسكەرى «سترەلەتس پولكتەرى» بولعانى جانە ولار تەك كازاكتاردان (قازاقتاردان) جاساقتالعانى ءمالىم. تيت پاتشانىڭ ءوزى قازاقتىڭ ماماي حانىنىڭ جيەنى (قاسىم حان ولگەنسوڭ تاققا ونىڭ ۇلى ماماي وتىرعان، رەسەي ونى جاسىرۋ ءۇشىن قاسىم حاننىڭ بالاسىن ماماش دەپ بۇرمالاعان). تيت پاتشا حالىقتىڭ بۇلىگىن قازاق جاساقتارى كۇشىمەن باسىپ وتىرعان، ول ءوز كەزەگىندە بۇلعارلار (ورىستار) مەن قازاقتار اراسىندا ءوزارا جەك كورۋشىلدىكتى ورنىقتىرعان. ياعني، مۇسىلمان ورىس-بۇلعارلاردىڭ قازاقتى جەك كورۋىنىڭ ارتى ءوز ءدىنى مۇسىلماندىقتى جەك كورىپ، شوحىنۋلارىنا اپارىپ سوقتى. تيت پاتشا ورىس-بۇلعارلاردىڭ حريستياندىققا ءوتۋ ۇردىسىنە بارىنشا توسقاۋىل قويدى، سۆياششەننيكتەردى ءولتىردى جانە شىركەۋلەردى قيراتتى. الايدا، ونىڭ ءوزىن ۋلاپ ءولتىردى. تيت پاتشا ولگەن سوڭ، حريستيان ءدىندى رومانوۆتارعا تيگەن يمپەريا بيلىگى قول استىنداعى بۇلعارلاردى جاپپاي شوقىندىرۋعا كوشتى. وسىلايشا كەشەگى تۇركىتىلدى مۇسىلمان ورىس-بۇلعارلار شىركەۋ ءتىلدى حريستيان ورىس حالقى بولىپ وزگەردى. ورىس كەشەگى مۇسىلمان بۇلعارلار. شىركەۋگە اياق كيىممەن كىرەتىن ورىستار ۇيلەرىنە اياق كيىمىن شەشىپ كىرەدى، ويتكەنى  ولار اۋەلدەن ۇيىنە اياق كيىمىن شەشىپ كىرگەن مۇسىلماندار بولاتىن. كەيىن حريستيان بولعاندا شىركەۋگە بارشا حريستياندارشا اياق كيىممەن كىرىپ داعدىلاندى، الايدا ۇيىنە اياق كيىمىن شەشىپ كىرۋ ادەتىن ساقتاپ قالدى. ورىس تىلىندە اراپتىق اتاۋلار جەتكىلىكتى ساقتالعان، ولار مۇسىلمان بولعان زاماننان قالعان «ەستەلىكتەر». ورىس شوشىنعاندا سول جاق يىعىنا ءۇش رەت تۇكىرەدى، ونداي ادەت پايعامبار (س.ع.س.) سۇننەتىنە بايلانىستى ورنىققان (حاديستە «مۇسىلمان جامان ءتۇس كورىپ شوشىنعاندا، سول جاق يىعىنا قاراي ءۇش رەت تۇكىرىنىپ، سوسىن «جامان ءتۇستىڭ كەساپاتىنان ساقتا» دەپ دۇعا جاساۋى ءتيىس» ەكەنى ايتىلادى).

قازاق كورشىلەرى «ورىس» دەگەندىكتەن، ولار وزدەرىن «روس» دەپ اتاپ كەتتى. سوندىقتان مەملەكەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن روسسيا دەپ اتالىپ كەلەدى (پۋتين بيلىگى سوڭعى جىلدارى «رۋسسيا» اتاۋىن ورنىقتىرۋعا تىرىسۋدا). ولار اۋەلدەن «رۋس» دەپ اتالسا، وندا مەملەكەتى رۋسسيا دەپ اتالار ەدى.

حريستيان ءدىندى رەسەي يمپەرياسى تاريحتى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ولار ەرتەدە قىرىم ايماعىندا بولعان تۇركىتىلدى ۋرۋس تايپاسىن ورىس حالقىنىڭ ارعى اتاسى دەدى. مۇسىلمان ءدىندى تيت پاتشانى «حريستيان ءدىندى يۆان گروزنىي» دەپ، دۋلىعاسىنا «مۇمىندەردى سۇيىنشىلە» دەگەن ايات جازىلعان مۇسىلمان قولباسشىنى «حريستيان كنياز الەكساندر نەۆسكي» ەتىپ تاريحىنا ەنگىزدى. قىرىمدىق تۇركىتىلدى كاتوليكتەر ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىن «پراۆوسلاۆيا ءدىندى رۋس پەن سلاۆيان» دەپ، ولاردىڭ تۇركىتىلدى جازبالارىن بۇرمالاپ، «سلاۆيانداپ»، ولاردى «درەۆنە رۋسسكيە لەتوپيسي» دەگىزدى. ىشكى رەسەيدە وتىرعانى كونە جازبالاردا كورسەتىلگەن بۇلعار ەلى «قايدا جوعالعانىن» ءتۇسىندىرۋ قاجەت بولدى، ونداي سۇراقتان «بۇلعارلار تاتارلاردىڭ اتا-باباسى» دەپ قۇتىلدى.

ماقالامىزدى مۋراد ءادجيدىڭ «كوك اسپانسىز ماڭگىلىك» دەگەن ەڭبەگىندەگى مىنا دەرەكتەرمەن اياقتاساق: «وقيعالار جىلدام ءوربىدى، يەزۋيتتەر ستسەناريى بويىنشا جۇزەگە استى. ۋلانعان يۆان گروزنىيدىڭ ۇزاق قينالعان ولىمىنەن كەيىن تاققا ونىڭ جارىمەس ۇلى فەدور يۆانۇلى وتىردى. ال كرەملدەگى بيلىكتى بوريس گودۋنوۆ الىپ قويدى. بيلىككە كەلە سالىسىمەن ول اۋەلى سيمەون پاتشانى بۇكىل اتاقتارىنان ايىرىپ، ۇيىنەن قۋىپ شىقتى، ونىڭ كىشكەنتاي رۋسىنەن. شىركەۋ بيلىككە رومانوۆتاردى كەلتىرگەن ءحVىى عاسىرداعى الاساپىراننان باستاپ رەسەي رۋستان الىستاي بەردى – ونىڭ تۇركىلىك تامىرىنا بالتا شابىلدى، سلاۆيان ميفتەرىن ويلاپ تاۋىپ، وزدەرىن سەندىردى. ەندى الاساپىراندى (سمۋتا) يەزۋيتتەردىڭ ۇيىمداستىرعانى ۇمىت بولدى. سونىڭ وزىندە ولار پاتريارحالدى رۋسپەن كۇرەس تۇرىندەگى ينكۆيزيتسياسىن جالعاستىرۋمەن بولدى. كرەملدەگى بويارلاردى دۆورياندارعا اۋىستىردى، كرەپوستنويلىق قۇقىقتى بەكىتتى، ءتىلدىڭ سلاۆياندىق ديالەكتىسىن ويلاپ تاپتى، حالىقتى تاريحىنان ايىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اداماردىڭ ميىنا يمپەريالىق امبيتسيالار مەن يدەولوگيانى قۇيدى.

يۆان گروزنىيدىڭ تۇسىندا موسكۆا ءرۋسى قاي تىلدە سويلەدى؟ تۇرىكشە دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ۇيرەنشىكتى ەستىلمەيدى، الايدا اسىقپاڭىزدار. ءبىز بەن ءسىز سويلەپ جۇرگەن سلاۆيان ديالەكتىسى يەزۋيت لاۆرەني زيزانيانىڭ قالامىنان پايدا بولدى. 1618 جىلى وسى جۇمىستى مەلەنتي سموتريتسكي اياقتادى. ول دا يەزۋيت، ول شىركەۋلىك پريحود مەكتەپتەرىندە سلاۆياندار دەپ اتالعان تۇرىكتەردى جاڭا تىلگە وقىتقان "گرامماتيكا" وقۋلىعىن شىعاردى. كارامزين، سولوۆەۆ، رىباكوۆ وزدەرىنىڭ تاريحي ەڭبەكتەرىن جازعان مودەلدى يەزۋيتتەر دايىنداعانىن كوپشىلىگى بىلە بەرمەيدى. ياكوۆ بريۋس ونى رەسەيلىكتەردىڭ ميىنا قۇيىپ وتىردى. ونىڭ "كابينەتتىك جىلناماسى" قايدان پايدا بولعانىن ەشكىم بىلمەدى، الايدا ءدال وسى باسقالارىنا ۇلگى بولدى. وسى بويىنشا ءۇش عاسىردان بەرى رەسەي تاريحى جازىلىپ كەلەدى. ءبريۋستىڭ جەتەكشىلىگىمەن ورىستىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى ۆاسيلي تاتيششەۆ ءحVىىى عاسىردا ءريمنىڭ ءداستۇرلى كوزقاراسى جۇزەگە اسىرىلعان، ال قيسىن مەن دەرەكتەرى سوراقى قاراما-قايشىلىققا تولى "ەڭ ەجەلگى زاماننان باستالعان رەسەي تاريحى" دەگەن ىرگەلى ەڭبەگىن جازدى. عاسىرلار ەمەس، پاتريارحالدى مىڭجىلدىق جوعالدى. ەڭ كورنەكتىلەرى. يەزۋيتتەر ولاردى شاۋىپ الىپ تاستادى، ورنىنا ءىح عاسىردى، كيەۆتى، سلاۆياندار مەن كيەۆ ءرۋسىنىڭ بايلانىسسىز "تاريحىن" ويلاپ تاپتى».

 (جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz