بۇل كۇندە  قاي حالىق ءتارتىپسىز، عىلىمسىز، ەلەۋسىز قالىپتان اسىپ، الدىڭعى دارەجەدە جۇرگەن حالىقتارمەن تىزەلەسىپ وتىرارلىق تەڭدىككە جەتۋى تەزدىگىنەن بولاتىن وڭاي جۇمىس ەمەس. بۇرىنعى ءبىر بەتكە ايلاسىز، عىلىمسىز قارا كۇشتىڭ زامانىندا ىلگەرى دارەجەگە تەز جەتۋ حالىقتىڭ ءوز ەڭبەگىمەن، باسشىنىڭ ەپتى ساياساتىمەن عانا ازەر بولاتىن. ال بۇل زاماندا نادان حالىقتىڭ قاتارعا كىرىپ كەتۋىنە سەبەپ بولاتىن ءجۇز تاراۋلى شارتتار بار. ول شارتتاردىڭ ءبارى دە باس- باسىنا تەرەڭ ويمەن، ەپپەن، قاجىمايتىن قايراتپەن،مالدى، جاندى ايانباي سارپ ەتەرلىك تالاپ ەتكەنمەن عانا ورنىنا كەلتىرىپ، ودان كەيىن ورىننان ءۇمىت قىلۋعا بولادى.

بۇل تاريحتا ءبارىبىر جەتىلەم دەپ  تالپىنعان  جۇرتقا نەشە ءجۇز جىلداردان بەرى قاراي قۇلاعىن بۇراپ، جاتتاپ كەلە جاتقان تاريح بولعاندىعى ءبىر نەگىزى. بىراق تاريحتىڭ وسى ايتىلعان جولى  ياپونياعا كەلگەندە وزگەشە ءبىر راقىمدىلىققا ءتۇسىپ، ءوزى دەمەپ، بويىن زورايتىپ، كوركەيتىپ، قالپىنا بۇتكىل دۇنيەنى ءارى شامداندىرىپ، ءارى قىزعانتىپ، ءىشىن قايناتىپ وتىر.

ياپونيانىڭ اۋەلگى مەشەۋ بولىپ، دۇنيە جارىعىنان مەڭىرەۋ بولىپ، ءوزىنىڭ، وزگەنىڭ نە كۇيدە ەكەنىن بىلمەي وتىرعان قالپىنان شىعۋىنا سەبەپ بولعان نارسە  - وزگە انگليا، فرانتسيا، گوللانديا سەكىلدى ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ياپونيا ناداندىعىمەن پايدالانعىسى كەلگەن قوماعايلىعى بولدى.

بۇل كۇندە  قاي حالىق ءتارتىپسىز، عىلىمسىز، ەلەۋسىز قالىپتان اسىپ، الدىڭعى دارەجەدە جۇرگەن حالىقتارمەن تىزەلەسىپ وتىرارلىق تەڭدىككە جەتۋى تەزدىگىنەن بولاتىن وڭاي جۇمىس ەمەس. بۇرىنعى ءبىر بەتكە ايلاسىز، عىلىمسىز قارا كۇشتىڭ زامانىندا ىلگەرى دارەجەگە تەز جەتۋ حالىقتىڭ ءوز ەڭبەگىمەن، باسشىنىڭ ەپتى ساياساتىمەن عانا ازەر بولاتىن. ال بۇل زاماندا نادان حالىقتىڭ قاتارعا كىرىپ كەتۋىنە سەبەپ بولاتىن ءجۇز تاراۋلى شارتتار بار. ول شارتتاردىڭ ءبارى دە باس- باسىنا تەرەڭ ويمەن، ەپپەن، قاجىمايتىن قايراتپەن،مالدى، جاندى ايانباي سارپ ەتەرلىك تالاپ ەتكەنمەن عانا ورنىنا كەلتىرىپ، ودان كەيىن ورىننان ءۇمىت قىلۋعا بولادى.

بۇل تاريحتا ءبارىبىر جەتىلەم دەپ  تالپىنعان  جۇرتقا نەشە ءجۇز جىلداردان بەرى قاراي قۇلاعىن بۇراپ، جاتتاپ كەلە جاتقان تاريح بولعاندىعى ءبىر نەگىزى. بىراق تاريحتىڭ وسى ايتىلعان جولى  ياپونياعا كەلگەندە وزگەشە ءبىر راقىمدىلىققا ءتۇسىپ، ءوزى دەمەپ، بويىن زورايتىپ، كوركەيتىپ، قالپىنا بۇتكىل دۇنيەنى ءارى شامداندىرىپ، ءارى قىزعانتىپ، ءىشىن قايناتىپ وتىر.

ياپونيانىڭ اۋەلگى مەشەۋ بولىپ، دۇنيە جارىعىنان مەڭىرەۋ بولىپ، ءوزىنىڭ، وزگەنىڭ نە كۇيدە ەكەنىن بىلمەي وتىرعان قالپىنان شىعۋىنا سەبەپ بولعان نارسە  - وزگە انگليا، فرانتسيا، گوللانديا سەكىلدى ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ياپونيا ناداندىعىمەن پايدالانعىسى كەلگەن قوماعايلىعى بولدى.

ءحVىىى عاسىردىڭ اۋەلگى جارتىسىندا قىتاي مەن امەريكا ءھام باسقا ەۆروپا  پاتشالىقتارىنىڭ ساۋداسى قىزدى، بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە قاتىناساتىن جولىندا ياپونيا بولدى. ءبىلىمدى جۇرتتار ياپونيانىڭ ىشىنە دە ءوز ساۋداسىن كىرگىزىپ، ولاردىڭ قانىن سورۋعا اينالدى.  ياپونيا ءبىلىمدى جۇرتتاردان كەلەتىن زياندى بىلگەن سوڭ، ولارعا وتكەل بەرمەگىسى كەلدى. بۇعان باستىعى امەريكا بولىپ، ەۆروپانىڭ كوپ پاتشالىقتارى ىقتيارسىز وتكەل بەرۋگە مويىنسۇندىردى. بۇل وقيعا 1853 جىلدا بولدى. ياپونيانىڭ بۇلارعا قارسى بەتكە ۇستايتىن قارۋى بولمادى. كوپ ايلالى، قوماعاي، ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، وزىندىگىنەن ايىرىلىپ، حالىققا جەم بولاتىن ۋاقىت كەلدى. وسى سەبەپ قامشى بولىپ، ياپونيانىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ۇلتشىلدىق، جىگەرلىلىك قانى وياندى. ايلالى، ازۋلى، جاۋعا ءوزىنىڭ ۇستاپ كەلگەن قارۋىنداي قارۋ ۇستاپ، ءوزىنىڭ سۇيەنگەن تارتىبىندەي تارتىپكە سۇيەنبەسە، باسقا لاج بولمايتىن بولدى. جۇرت باسشىسى، قامقورلارى بۇل ءحالدى ۇعىپ، وسىنىڭ جولىنا باستارىن سارپ ەتىپ، جاڭا جول تابۋعا ىزدەندى. سولاردىڭ تالپىنۋىنىڭ سەبەبىنەن 1868 جىلداعى جاڭالىق  (رەستاۆراتسيا) دۇنيە جۇزىنە كەلدى. بۇل جاڭالىقتان بۇرىن ياپونيادا ميكادو (پاتشا) بولسا دا ونى ەشكىمگە يەلەتپەي، بار بيلىك قولىنان تارايتىن، بۇرىن سوعىس باسشى سيوگۋندىكى بولاتىن. سيوگۋنداردى اۋەلدە پاتشا سايلايتىن بولسا دا، سوڭعى ۋاقىتتا سيوگۋندار كۇشەيىپ كەتىپ، توكۋگاۆا دەگەن تۇقىم 265 جىل بۇل دارەجەنى ۇستاپ تۇردى. سيوگۋنداردىڭ كوبىسى  ءبىر جاعىنان پاتشا سەكىلدى حالىقتىڭ بار مىندەتىن اتقاراتىن كىسىسى بولماعان سوڭ، ەكىنشى جاعىنان قولىندا ۇلكەن كۇش بولماعان سوڭ، حالىققا، پاتشالىققا زياندى كوپ ىستەر ىستەدى. 68-جىلدىڭ ءبىر جاڭالىعى: سول سيوگۋنداردىڭ ەڭ سوڭعىسى توكۋگاۆا كەنكي دەگەن كىسىنى جاڭالىقتى باستاپ  جۇرگەن  حالىق قامقورلارى ورنىنان ءتۇسىرىپ، سيوگۋن دەگەن دارەجەنى جوق قىلدى. بۇدان سوڭعى ءبىر جاڭالىعى: بۇرىن جاپونيادا ءاربىر تايپانى ءبىر دايمويس، ياكي كنياز بيلەيتىن. بۇلاردىڭ ءبارى دە قول استىنداعى حالقىنان الىم الىپ، قولدارىنا كوپ باتىرلار، ياكي  اسكەر ساقتايتىن. بۇلاردىڭ ءوزى ءبىلىمسىز، ءوزى جۋان بولعان سوڭ ەلگە كەلتىرەتىن زيانى كوپ بولدى. جاڭالىق ولاردى دا ورىنان دومالاتتى. بىراق ياپونيانىڭ بەتىن تۇزەپ الىپ، رەتكە كىرۋگە اياق باسقانىن 68-ءى جىلدان بەرى قاراي دەۋگە بولمايدى. بويعا ءسىڭىپ قالعان ناداندىق مىسقالداپ شىققانشا، ەسكىدەن شىعىپ، جاڭاعا ءتۇسىنىپ كەتۋدىڭ اۋىرلىعى جەڭگەنشە، ءبىرتالاي جىلدار ءوتتى. جاپونيانىڭ ءدالدى بەتىن تۇزەپ الىپ، ىلگەرىلەۋگە اياق باسقانىنىڭ  باسى 1885 جىلدان بەرى قاراي باستالادى. بۇل - جاپونيانىڭ عىلىمعا ناعىز جۇمىلعان ۋاقىتى. ال، باسقا جۇرتتاردان ۇيرەنىپ، فابريكا، زاۆود اشىپ، سولاردىڭ عىلىمدارىن وزدەرىنە جۇقتىرعىسى كەلگەندىك سيوگۋندار زامانىندا دا بار ەدى.

ياپونيانىڭ  جاڭالىقتان كەيىن ۇزاپ، ىلگەرىلەپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان  - ەكى ۋاقيعا دەيدى. جاپونيانىڭ ماركيز يتو دەگەن پرەزيدەنتى (مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ باستىعى). بۇل كىسى جاپونيانىڭ ەڭ كورنەكتى حالىق باسشىسى، وزگە جۇرتتى جاپونيا جاتىرقاپ جۇرگەندە، بۇلارمەن ارالاسۋىنا، عىلىمعا اياق باسۋىنا سەبەپ بولعان حەروبۋومى يتونىڭ مۇنداعى كورسەتەتىن ۋاقيعالارىنىڭ  ءبارى  - ياپونياداعى پاتشالىق ءتۇرىنىڭ وزگەرگەنى. حالىق الدىندا جاۋاپتى مينيسترلەر بولدى. پاتشانىڭ  ءامىرى بۇرىنعىسىنان ءالسىز بولىپ، كونستيتۋتسيا كىردى.بۇل وقيعانى 1889 جىل اكەلدى. ياپونيادا 265 جىلداي پاتشالىق قۇرىپ كەلگەن تۇقىمنىڭ اقىرعى پاتشاسى بۇل جاڭالىققا كونىپ، ءوزى ورنىندا قالدى. مۇنىڭ سەبەبىنەن حالىققا ءادىل بيلىك ورنادى. ۇكىمەت پەن حالىق اراسى جاقىنداپ، تەڭدىك تۋدى. ۇكىمەت باسىنداعى كىسىلەردى حالىق ءوزى سايلايتىن بولدى. ياپونيانىڭ ىلگەرىلەۋىنە ەكىنشى سەبەپ بولعان  نارسە  - 1894 جىلدا بولعان قىتاي - ياپون سوعىسى. بۇل سوعىستان كەيىن ياپونيا  عىلىم، شارۋا، ساۋدا جولىندا اسا كوزگە كورىنەرلىك ەكپىندىلىك ىستەدى. مىسالى، 1880 جىلى ياپونيانىڭ ساۋدا پروحودى  310 ەدى.  1899 جىلدا  1221  بولدى. 1888 جىلدا ياپونياعا كىرەتىن ءھام ودان شىعاتىن بار پۇلدىڭ باعاسى  98 ميلليون يەن ەدى (يەن 1سوم 29 تيىن). بۇل 1900 جىلدا جارتى ميلليرادقا باردى.  وقۋ جولىندا  1901 جىلداعى ەسەپتە  ياپونياداعى وقۋعا جاسى ءدال كەلگەن ەركەك بالانىڭ شكولدا جۇرگەنىنىڭ سانى 94% (جۇزدەن 94), ايەل بالاسىنىڭ سانى 81 پروتسەنت بولدى. بۇل تالاپ. سول تالاپتىڭ وسىنداي جەمىسى ءار جۇرەكتى وسىنداي بولسام دەپ ۇمىتتەندىرىپ،ەكپىن، جىگەر بەرىپ، تالپىنتاتىن تاريح جۇزىندەگى ۇلگىسى مول ءبىر ساباق. جاڭالىق باستالعاننان-اق  ياپونيا جاستارى عىلىم دۇكەنى قۇرىلىپ تۇرعان جاقتارعا اعىلا باستادى. ءبارىنىڭ ءار جەرگە كەلگەندەگى ماقساتتارى جالعىز ياپونيانىڭ  باقىتتى بولۋ قامى بولدى. سول سەبەپتى بۇلاردىڭ ەۆروپا عىلىمىن ءبىلىپ العاندارى  توقتاماستان جەرىنە قايتىپ، جيىپ اپارعان بىلىمدەرىن ەلدەرىنە ەگىپ وتىردى. جاپونيانىڭ ءبىر پاتشالىقتىڭ ىشىنە كەلىپ، وقۋ وقىعاندارى سول پاتشالىقتىڭ  جۇرت بيلەۋ تارتىپتەرى قانداي، شارۋالارىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار، وزگە پاتشالىقتارمەن اراسىنداعى  ساياسات قانداي، - سولاردىڭ ءار تاراۋىنان ياپونيانىڭ گۇلدەنۋىنە كەرەك بۇيىمداردى قويىن-قونىشتارىنا تولتىرىپ اكەلىپ وتىردى. ياپونياداعى ءاربىر ەۆروپا پاتشالىقتارىنىڭ ىشتەرىنە بارعان جاقسىلارى، سول پاتشالىقتارداعى جاقسى قىلىقتارىمەن جالعاس جۇرگەن قانداي مىندەتى بار; سولاردىڭ جەتسەك-اۋ دەپ جۇرگەن قانداي تازا، جاڭا تۇرلەرى بار، ولاردىڭ بارىندە دە تولىق ماعلۇماتتارمەن قايتىپ ءجۇردى.

ياپونيا ەۆروپا نە ىستەسە، سوعان كوز جۇمىپ ەرە بەرگەن جوق. ارقايسىنىڭ جيىپ اپارعان ءبىلىمىن زەيىنگە سالىپ، سىناپ، وزدەرىنشە قولايلى، جاقسى دەگەندەرىن  عانا الاتىن بولدى. بۇل تۋراسىندا (........) دەگەن پروفەسسوردىڭ  ايتقان ءسوزى مىناۋ: «ءبىز كۇنباتىستىڭ جاقسىسىن سىڭىرۋگە دايىن تۇرۋىمىز كەرەك، بىراق ول ۋاقىتتا ءوزىمىزدىڭ جاقسىمىز دا ۇمىتىلماسىن»،  - دەگەن.

جاڭالىق بولا باستاعان سوڭ ياپونيادا ءارتۇرلى ونەرلىگە، ءارتۇرلى بىلگىشتەرگە مۇقتاج بولدى. ول مۇقتاج ادامدارى ەۆروپادا مول. سول سەبەپتى، ولار كۇنباتىستان پروفەسسورلار، ونەرلىلەردى شاقىرىپ اكەلە باستادى. بىراق شەتتەن كەلگەن ادامدارعا  شارت قويدى. ول شارتتار: ياپونيانىڭ ۇلتتىعىنا زيان كەلتىرەرلىك نارسەلەردى وقىتىپ جۇرگەن  شاكىرتتەرىنىڭ جۇرەگىنە سىڭىرمەۋلەرى، مۇنداي مىنەزدەرى بايقالعان ادامدار بولسا، قىزمەتتەرىنە كىرگىزبەدى. بۇل كەزدەرى ياپونيادا جاتتان كەلگەن پروفەسسورلار  دا، ونەرلىلەر دە جوق دەۋگە بولادى. 1900 جىلداعى ەسەپتە ياپونيادا تۇرعان جات پروفەسسورلاردىڭ سانى ون شاقتى عانا بولعان. بۇلاردىڭ ازايۋىنىڭ سەبەبى  ياپونيا وزىنەن بىلگىشتەر  شىعا باستاعان سوڭ، جات ادامداردى دا ءبىر-بىرلەپ شىعارىپ، ورىندارىنا ءوز كىسىلەرىن قويا باستادى. ياپونيانىڭ پاتشاسى، مينيسترلەرى تۇگەلىمەن ءبىلىمدى ادامدار بولعان سوڭ، ءبارىنىڭ دە جاتتان العان  جولدارى مالدى-باستى اياماي، ياپونياعا عىلىم، ونەر كىرگىزۋ.  وسى سەبەپتى ياپونيانىڭ جاس وقىعاندارىنىڭ حالىققا ىستەيمىز دەگەن جاقسىلىق ماقساتتارى بولسا، بارىنە  الگىلەر وزدەرى كومەكشى بولىپ تىلەگەن جاڭالىقتارىن ورناتىپ بەرىپ وتىرادى. ياپونيانىڭ العا باسۋ جونىندەگى تاعى ءبىر كوزگە كورىنگەن مىنەزدەرى  -  باسشىلارى، بىلگىشتەرىنىڭ اراسىنداعى ۇيىم، بەرەكە. بۇلار ءبىرىمىزدىڭ ىستەمەك ءبىر ماقساتىمىز بولسا، سول ماقساتىمىز الدىمەن پاتشالىقتىڭ كۇشتى بولۋىنا زياندى بولاتىن بولماسىن.  ەكىنشى، حالىققا اۋىرلىق كەلتىرەر بولماسىن دەپ شارت قوياتىن. وسىمەن بۇل كۇندە ياپونيا تۋرا كۇشەيۋ جولىندا، ىلعي ىسكە جارالعان حالىق بولدى. ياپونيا حالقى  - تارامىس، جىگەرلى، زەيىندى جۇرت. بۇل تۋراسىندا ەۆروپانىڭ  ياپونياعا تاڭدانىپ ايتاتىن مىنا ءبىر ءسوزى بار:  «كۇنباتىس حالقىنداعى ءبىر مىنەز  - جاس كۇندەرىندە ادامدارى  زەيىندى،تالاپتى بولىپ كەلىپ،ۇلكەيگەن سوڭ تالابى ازايىپ، زەيىنى سولعىنداپ، ىستەن قالا بەرۋشى ەدى. ياپونيا ادامدارىن جاس كۇندەرىندەگى كۇن شىعىسقا ءتيىستى زەيىندى تالاپتىلىققا ۇلكەيگەندە كۇنباتىس حالىقىنىڭ تارامىس ىسشىلدىگىن قوسىپ الاتىن بولدى » -  دەپ.

وتكەن نومىردە ياپونيانىڭ بۇرىنعى قاراڭعى كۇيدەن  نە سەبەپتەرمەن تەز قۇتىلىپ كەتكەندىگىن جانە قىسقاشا سىرتقى ءتۇرىن جازىپ ەدىم. ەندى سول قاراڭعىلىقتان  قۇتىلۋعا ىستەگەن ەڭبەگى ءھام سول ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن ياپونياعا سوڭعى ۋاقىتتاردا قانداي  حاليفا كەلگەندىگى تۋرالى جازباقپىن.

ياپونيانىڭ باستى ادامدارىنىڭ اۋەلگى  ياپونيا جەتىلمەي تۇرعان ۋاقىتتاعى قاتتى ساق بولىپ، ەستەرىنەن شىعارماعان نارسەسى،  -  حالقىنىڭ بۋىنى بەكىنىپ، پىسپەي تۇرعان كەزدە سوعىستان امان ساقتاۋ بولاتىن.  بۇل تۋرالى ءوز ارالارىندا ايتىسىپ جۇرگەن پىكىرلەرى: «سىرتىمىز باسقا جۇرتتارمەن تاتۋ، سىپايى بولسىن، ىشتەن تاراحيات (ونەر-ءبىلىم) اسا باعالى بولىپ، ەركىن ءوسسىن » دەگەن. وسى سەبەپتى سىرتتان كەلۋشى ونەگە الارلىق ادامدارعا ياپونيادا قاعۋسىز، سوعۋسىز ەركىن جول بەرىلىپ وتىردى. وزگە جۇرت ەركىن بولعاندا ياپونيانى يلەپ-بيلەپ كەتە مە دەپ قورىققانى كورشىسى قىتايدىڭ وسالدىعى ەدى. وسىنى ويلاپ، قىتايدى ۇيقىسىنان ۇياتام دەپ تە ياپونيا  ادامدارى كوپ ەڭبەك قىلىپ، اۋرەلەندى. اقىرىندا سىرتقى اشقاراق جاۋدان  قىسىلىپ ءجۇرىپ، اسىعۋمەن ياپونيا عىلىمنىڭ ءبىرتالاي ساتىسىنا شىعىپ قالدى. بىراق، ونەر-ءبىلىم جولىندا قانداي شارىقتاعانىمەن مۇنداي تەز قاتارعا كىرگەن جۇرتتىڭ  ىرى جۇمىستارمەن الدانىپ ءجۇرىپ، ۇساق، پايدالى، جاقسى جۇمىستاردىڭ تالايى ەسكەرۋسىز، سولاقاي قالۋى مۇمكىن ەدى. بار ماقساتى كۇشەيۋ بولعان سوڭ، الگى ايتقانداي كوپ پايدالى جۇمىستاردىڭ باسىنان اتتاپ كەتپەدى دەۋگە بولمايدى. عىلىم، قۋات قاي جۇرتقا بولسىن مىسقالداپ بىرتە-بىرتە سىڭبەك، ورناماق ءھام بويعا باپتانىپ، كەمەلىنە كەلىپ، جاي ورناعان نارسە بەرىك بولماق. وزگە جۇرتتىڭ ەپتەپ جاي جەتكەندەرىنىڭ ءبارىن تۇگەلىمەن تەز ءسىڭىرىپ الا قويۋ مۇمكىن جۇمىس ەمەس. مۇنداي بىربەتكەي، سىڭارجاق قالعاندىق ياپونيانىڭ ىشكى حال-جايىن تەكسەرسەك كورىنەدى. اۋەلى ياپونياداعى وقۋ جولىن قاراستىرايىق.

ياپونيا ۇكىمەتى جاڭالىق كىرگەن سوڭ-اق حالىق جالپى وقۋعا مىندەتتى بولسىن دەگەن جارلىق شىققان. بۇل جارلىق بويىنشا جاسى التىعا تولعان بالا ساباققا بەرىلەدى. ياپونياداعى تومەنگى دارەجەلى مەكتەپتەر ءجىتى ۋنيۆەرسيتەتتەر ەۆروپا ۇلگىسىنە ەرتە تۇسكەن. مىسالى، 1880-1890 جىلداردىڭ اراسىندا  سول ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىتىرگەن  ياپونيا ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى 3126 بولعان.

ياپونيا وقۋشىلارىنا وسى كۇنگە دەيىن قيىندىعى كەتپەي جۇرگەن ءبىر نارسە  - قىتاي مەن ياپونيا ادەبيەتىنڭ ەرتە قوسىلىپ كەتكەندىگى; بۇل قوسىلۋ سەبەپتى ياپونيانىڭ جازبا سوزدەرىنىڭ ءبارىن قىتاي ءتىلى كەرنەپ، ياپونيانىڭ ءوز ءتىلىن جەڭىپ كەتكەندىك. مىنە، سوندىقتان ياپونيانىڭ كىتاپ ءتىلى مەن  سويلەيتىن ءتىلى جات، ەكى باسقا.  وقۋشىلار اۋەلى قىتاي تىلىمەن تانىس بولىپ ءھام باسقا جۇرتتاردىڭ  ءتىلىن تاعى ۇيرەنۋى قاجەت.

ەندى ياپونيانىڭ ايەلىنىڭ حالىنە كەلەيىك. بۇرىنعى ۋاقىتتا ياپونيانىڭ ايەلى ەلەۋسىز كۇيدە بولىپ، ەسكى اتا-بابالار سالتىمەن  ايەلگە ءوسىپ-ءونۋ سالتىمەن قارايتىن. بۇل كۇنگى جاڭالىق اعىمى ول سالتتى قالدىرىپ، ايەلدى دە مەملەكەتتىڭ قۇرمەتتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى دەپ ءبىلىپ، قاتارعا كىرگىزىپ بارادى. ايەلدەر ءۇشىن تومەنگى دارەجەلى مەكتەپتەر ءوز الدىنا جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەر دە سالىنا باستادى. ياپونيادا ايەلدەر وقيتىن مەكتەپتەردىڭ ءتارتىبى بۇل كۇندە  ەۆروپا ايەلدەرىنىڭ مەكتەپتەرىنەن ارتىق ءتۇر تاپتى. ايەل وقىعاندا ءبىر جاعىنان ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسىن ۇيرەنۋ كەرەك، ءبىر بەتكەي وقۋمەن كەتەتىن ەۆروپا ايەلدەرى  ءۇي شارۋاسىنا ىڭعايى از، ەركەك سەكىلدى سولەكەت بولىپ كەتەدى، ومىردەن الىستاپ كەتەدى دەپ، بار ايەلدەر مەكتەبىندە شارۋا جاعىن قۇنتتاپ تاربيە قىلادى.  ياپونيادا ءبىر مەكتەپتەگى وقۋشىلار ءبىر-اق جەردە تۇرادى.  مىسالى، ءبىر مەكتەپتە بەس جۇزدەي كىسى بولسا، جيىرما-جيىرمادان توپقا ءبولىنىپ، ءار توپتى باسقارۋعا ءبىر ۇلكەن قاتىن قويىلادى. بۇل قاتىندى ءبىر توپتىڭ ىشىندەگى قىزدار شەشەسىندەي كورىپ، ءوز ارالارىندا اپالى-ءسىڭىلى كىسىدەي جاقىن ءجۇردى. ونان سوڭ كۇندەگى تاماق دايىنداۋ، كىر جۋ، ءۇي تازالاۋ جانە ءتيىستى باسقا شارۋا، ەسەپ-قيساپ  - ءبارى ول قىزداردىڭ موينىندا بولدى. قىزدار ءارى ءبىلىم ۇيرەنىپ، عىلىم ارتادى، ءارى شارۋا جۇزىندە ومىرگە كەرەكتى تاجىريبە الادى. بۇل - ياپونيانىڭ باسقا حالىقتاردىڭ قاتەسىن كورىپ تاپقان ەرەكشە ءتۇرى.

وزگە ەۆروپا حالىقتارىمەن قاتار قويۋعا بوگەت بولاتىن ءبىر نارسە  - ياپونيانىڭ ءدىنى، ياپونيا ءبىر ءدىندى تۇتقان حالىق ەمەس، قاشاننان نەشە ءدىندى ۇستانىپ كەلە جاتقان جۇرت. بۇلار بۋددا ءدىنىن دە، كونفۋتسي ءدىنىن دە تۇتىندى. مۇنىڭ ۇستىنە قىتاي مەن ياپونيانى كوبىنەسە ىلگەرى باستىرماۋعا سەبەپ بولعان اتا-باباسىنىڭ ەسكى سالتىن قۋىپ، جولىن ۇستاۋ بولدى.  مىسالى، ولگەننىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەۋ (كۋلت پرەدكوۆ). بۇل سياقتى ادەتتەر نەشە ءتۇرلى قاراڭعى نانىم، زياندى تۋعىزدى.  بۋددا ءدىنى سونداي سالتقا قارسى بولاتىن، بىراق حالىقتى تۇزەۋگە شاماسى كەلمەي، ول ءدىننىڭ ءوزى بىلعانىپ، بۇرىنعى تازالىق، جاقسىلىقتىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالدى.  كونفۋتسي ءدىنى ەسكى اتا-بابالارىنىڭ سالتىمەن الىستى،ونىڭ دا اسەرى ارتىق سىڭبەدى.  ەۆروپا اسەرى دە اتا-بابانىڭ ەسكى جولىن ابدەن جويا الماي وتىر.

ەسكى سالتتىڭ كۇشى نەكە، تالاق، ميراس جولدارىندا اسا ايقىن كورىنەدى. مىسالى، ياپونيا حالقىنىڭ ۇعۋىنشا: «ارتىندا بالا قالماعانان جامان نارسە جوق». سوندىقتان، بالا تاپپاعان قاتىندى شىعارۋعا جول بوس.  قاتىن بالا تاپپايتىن بولسا، تۇقىم ۇزىلەدى، تۇقىم ۇزىلسە، اتا-بابانىڭ ارۋاعى ۇمتىلىپ كەتەدى. جانە ياپونيادا اتانىڭ قانىن وزگەرتپەۋ كەرەك دەگەن ادەت بار. قاتىن العاندا وزىمەن تۇقىمداس اتانىڭ قىزىن الۋ كەرەك. باسقا اتانىڭ قىزىن السا، قان وزگەرىپ كەتەدى-ءمىس. قاتىن ءجۇرىc قىلىپ، وسالدىعى بىلىنسە دە، شىعارىپ جىبەرەدى. سەبەبى، ايەلدىڭ  مىنەزى بۇزىلدى، ەرىنە قيانات قىلدى ەمەس،اتانىڭ قانىن بۇزعىسى كەلدى دەپ شىعارادى. بۇل ادەتتەر وسى كۇنگە دەيىن كۇشتى. ياپونيانىڭ وقىعاندارى ەسكى سالتتان جەرىنىپ، كوبىنە باسقا دىنگە ءوتىپ كەتكەن. كەيبىرەۋلەرى مۇلدە ءدىنسىز، ءبىرتالاي ەۆروپا فيلوسوفتارىنىڭ جولىن ۇستانادى. ياپونيانى كوبىنەسە اۋدارىپ بارا جاتقان حريستيان ءدىنى. بۇل كۇندەگى شاكىرتتەرگە ەشبىر ءدىندى زەرتتەپ وقىتپايدى.

ەندى ياپونيانىڭ ءباسپاسوزىنىڭ جايىنا كەلەيىك. ياپونيادا رەتتى گازەتتەر شىعارا باستاعان  ۋاقىت 1870 جىلداردىڭ شاماسىندا. گازەت شىعارۋمەن تانىستىعى ەرتەدەن بار بولاتىن. ءحVىىى عاسىردىڭ باسىندا ياپونيانىڭ ەڭ العاشقى گازەتى شىققان. ول كەزدە ياپونيانىڭ قىتايدان باسقا جۇرتپەن حابارى بولمايتىن. ول ۋاقىتتاعى گازەتتەردە كەرەكتى ماعلۇمات بەرەرلىك ەشنارسە بولمايتىن، ونىڭ ۇستىنە تاقتايعا باسىلىپ، الىپ جۇرۋگە ىڭعايسىز بولاتىن.  جاڭالىققا شەيىن ءباسپاسوز سول گازەتتەر ماڭايىنان ۇزاي العان جوق. جاڭالىقتان كەيىن 1899 جىلدا شىعاتىن گازەت جۋرنالداردىڭ سانى 978 بولعان. بۇلاردىڭ ىشىندە ساياسي، عىلىمي، ءدىني، ادەبيەت جولدارىن تۇتىنعاندارى دا بار.  گازەت، جۋرنالدارىنىڭ سانى بولماسا، ياپونيا ادەبيەتى گۇلدەنە قويماعان. ياپونيانىڭ ادەبيەتى باستالعالى تالاي زامان بولدى. بۇل كۇنگە شەيىن تۇتىنىپ كەلە جاتقان  - ەسكى ادەبيەتتىڭ جولى.  وزگە جاعىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە قاراعاندا، سولاقاي، كەم قالعان نارسە  - ياپونيانىڭ ادەبيەتى. بۇل تۋراسىندا ياپونيا جايىن جاقسى بىلەتىندەر: «ياپونيا وزگە جاعىنان سونشا باي بولىپ، ادەبيەتپەن اينالىسۋعا قولى تيمەگەن»، - دەيدى. سوندىقتان، ياپونيادا ادامنىڭ ادامشىلىعىن تۇزەپ، دۇنيەنىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ۇقتىراتىن كىتاپتار از. بىراق، بۇعان قاراپ ياپونيا وقىعاندارىنىڭ تەرەڭ عىلىمنان حابارلارى از دەۋگە بولمايدى. ياپونيا وقىمىستىلارىنىڭ ەۆروپا بىلگىشتەرىمەن تايتالاسىپ، عىلىمعا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەرى بار. مىسالى، جەر سىلكىنۋ وزگەرىسىن وقيتىن  «سەيسمولوگيا» عىلىمىنا ياپونيا بىلگىشتەرىنەن جەتىك ەۆروپادا وقىعاندار جوق دەپ سانالادى. بۇل عىلىمعا اۋەلى جەتىك بولعان سەكيا. بۇدان باسقا دا ءارتۇرلى عىلىمدارعا ءتۇر كىرگىزۋگە ەڭبەك قىلىپ، ۇلكەن اتاق الىپ جۇرگەن ادامدارى بار.

مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى

1 توم

ماقالالار، پەسالار 1917-1920

الماتى، "عىلىم" باسپاسى 1997-ءنشى جىل