اقسۇلۋ ورىسبايقىزى

ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانىپ جاتقان زاماندا تات باسقان اسىلدارىمىز دا شاڭ-توزاڭنان ارشىلىپ، قالىڭ ەلمەن قاۋىشىپ جاتىر. ازاپتى تاعدىردىڭ ۋىن جۇتىپ، ساعىنىشتىڭ زاپىرانىنان سارعايىپ، قورلىقتىڭ سالماعىنان كوز جۇمعان اقسۇلۋ ورىسبايقىزىنىڭ ءومىر جولىنان قالىڭ وقىرمان ءالى دە بەيحابار. قامشى سابىنداي قىسقا عۇمىرىنىڭ ىشىندە اقىن قىز ارتىنا كوپ مۇرا قالدىرعان. سونىڭ ىشىندە حاتقا تۇسكەن ولەڭدەرى ءبىر توبە بولسا، ايتىس ولەڭدەرى ءبىر توبە.

اقسۇلۋ 1873 جىلى جىتىقارا اۋدانىنا قاراستى قازاق اۋىلىندا تۋعان. ايتىستا سۋرەتتەلگەن كەسكىن-كەلبەتىنە نازار اۋدارساق، اق قۇبا، بيداي ءوڭدى، قىناي بەلدى، قيعاش قاس، ءسۇمبىل شاش ناعىز ارۋدىڭ بەينەسىن كورەمىز. اقىن قىزدىڭ وسكەن ورتاسى جاعالبايلى ىشىندەگى بالقوجا اۋلەتى ولەڭ-جىر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى ەكەن. اكەسى ورىسبايدىڭ شاعىن داۋلەتى بولعان، جاس كۇنىنەن سال-سەرى اتانعان. اراب جازۋىمەن ەرتە حات تانىعان، كوزى اشىق اقىن قىزدىڭ جان-جاقتى جەتىلۋىنە ونىڭ ۇستازى اقموللانىڭ دا كوپ اسەرى بولعان. قازاق، باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ ورتاق اقىنى اتانعان اقموللا جەلقۋارعا كەلىپ، قاراعايدان قيىپ، ءۇش بولمەلى مەكتەپ ءۇيىن سالعىزعان. بۇل اۋىل قازىرگى جىتىقارا قالاسىنىڭ ىرگەسىندە بولعانى بەلگىلى. اقموللا ورىسباي اۋىلىندا اقسۇلۋداي زەرەك شاكىرتتەرىنە قۇران اياتتارىن جاتتاتۋمەن بىرگە ورىس، اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەتكەن، سونىمەن بىرگە ولەڭ جازۋ تەورياسىن دا وقىتقان. ول ءوزىنىڭ اقسۇلۋ قىزعا ارناعان ولەڭىندە دە:

«اق بەتىڭ ايدىن كولدىڭ الابىنداي،

شاھيردىڭ قاسىن سۇلۋ قالامىنداي،

قىپ-قىزىل ەكى بەتىن القىزىل گۇل،

تالقالا، ترويسكىنىڭ قالاسىنداي.

توپ جارعان، ۇكىلەگەن جۇيرىگىمسىڭ،

وقىتقان شاكىرتىمنىڭ اراسىندا-اي.

ەلىڭنىڭ جاقسىلارىن ءبىر دارىپتەپ،

سايراشى ساندۋعاشتىڭ بالاسىنداي»، – دەپ شاكىرتىنە ۇلكەن باعا بەرەدى.

ەل ەركەسى بولىپ، ەشكىم بەتىن قاقپاي وسكەن اقىلدى قىزدىڭ ءومىرى ەرلىك پەن ورلىككە، وكىنىش پەن وكسىككە تولى.

قازىرگى ورىنبور مەن چەليابى وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا، ياعني، ور سۋى مەن اق جايىقتىڭ ەكى ورتاسىندا ورنالاسقان مۇقىر ولكەسىنىڭ بولىسى ەرماعامبەت تە ەلگە بەلگىلى اقىن ەكەن. ول ورىنبوردىڭ اتتى اسكەرىن مىڭداعان جاعالبايلى جىلقىسىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان اتاقتى شونجار بولعان. بىراق، «جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايتىن» جاعالبايلىنىڭ ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى سول ماڭايعا قونىستانعان كازاكتاردىڭ ەككەن ەگىنىن ءجيى-ءجيى تاپتاپ كەتەتىن بولعاندىقتان، ستانيتسالار مەن قازاق اۋىلدارى اراسىندا ەگەس تۋا باستاعان. وسىنداي ەگەسكە بولىستىڭ ءوزى دە ارالاسىپ، جىلقىسىن ايداپ العان اتامانعا قارىمتا قايتارۋ ماقساتىمەن قىزىل قالاسىنا ءورت سالادى. ەكى ەلدىڭ اراسىن ۋشىقتىرماس ءۇشىن اقسۇلۋ ءبىر تويدىڭ ۇستىندە بولىسقا ءوزى سوقتىعىپ، ايگىلى «ورىستىڭ بەتكە سوقپا ورىستىعىن» دەگەن جىرىن ايتادى. بۇل ايتىستا اقىن قىز جەڭىسكە جەتەدى.

اقسۇلۋ كوپشىلىكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءوز ۇستازى اقموللا اقىنمەن بىرنەشە مارتە ايتىسقانى تۋرالى دا دەرەكتەر كەزدەسەدى. بىراق، بۇل ايتىستار دا ەل اۋزىندا تۇگەل ساقتالماعان.  الايدا، وسى ايتىستاردىڭ بىرىنەن كەيىن اقموللا ءوز قولىمەن جاساعان كۇمىستەگەن ەرىن اقسۇلۋعا سىيعا تارتقانىن، ال اقسۇلۋ ءوز قولىمەن ادىپتەگەن قازاقى شاپاندى ۇستازىنىڭ يىعىنا جاپقانىن قالىڭ ەل كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتادى.

اقموللا مەن اقسۇلۋدى جاستار ءبىر تويدىڭ ۇستىندە ايتىستىرىپتى. اقسۇلۋ اۋەلى ايتىستان باس تارتادى. ۇستازىمنىڭ الدىندا ادەپتەن اسپايمىن دەگەن ءۋاج ايتادى. سوندا اقموللا: «سىيلاعانىنا راقمەت! ولاي بولسا، ايتىستىڭ جاڭا ءتۇرىن ويلاپ شىعارايىق. جينالعان جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىك. ءسىز قازاق ەلىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىڭىز. اقىن ءۇش نارسەنى: ادامگەرشىلىكتى، باتىرلىقتى، سۇلۋلىقتى مىندەتتى تۇردە جىرلاۋى كەرەك. ادامگەرشىلىك – ەلدىڭ ۇيتقىسى، باتىرلىق – ەلدىڭ قازىناسى، سۇلۋلىق – ەلدىڭ كوركى»، – دەيدى. وسى ايتىستا اقموللا اقىن ءوزىنىڭ ءۇش ەلدىڭ بالاسى ەكەنىن جىرعا قوسىپ: «ءوز ەلىڭ كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ ءمىنشىل، ناعاشى جۇرتىڭ سىنشىل، جاقسى بولساڭ، ماقتانار، جامان بولساڭ، ساقتانار»، – دەپ كوسىلسە، اقسۇلۋ باشقۇرت باتىرى سالاۋاتتىڭ جورىعىنا قوسىلعان جانتاس باتىردى بىلايشا جىرلايدى:

«سەرىگى سالاۋاتتىڭ باتىر جانتاس،

تۇلعاسى بولعان دەيدى بەينە جارتاس،

جورىقتا نەشە ءتۇرلى ۇلى-كىشى،

وتكىزگەن ءبىر باسىنان تالاي ايقاس،

كورسەتكەن نايزاگەرىم ناعىز ەرلىك،

بولعاندا ترويسكىدە ۇلكەن شايقاس،

بولىپتى جالعىز تۇيە، جالعىز اتى،

سوندا دا ەل كوشكەندە كوشتەن قالماس،

قۇلاشتاپ تەمىرتاستا كەن قازعاندا،

بىلەگى سالدىراماس، قارى تالماس،

ۇيىندە اسار اسى بولماسا دا،

باس ءيىپ، بايعا بارىپ، كۇنىن سالماس.

تاپقانىن ورتاق ءبولىپ، ەلگە بەرگەن،

داستارحان تۇنىلمەپتى جومارت ەردەن،

سۇراماي ەشبىر بايدان ءبىر دە كومەك،

ەر بولعان ءوز كۇشىنە ءوزى سەنگەن.

ءبىر ازعىن شەن مەن شەكپەن الامىن دەپ،

جانتاس پەن سالاۋاتتى سىرتتان ساتقان،

بەس ءجۇز ەر تەمىرتاسقا بەت العاندا،

وعىنان سول ازعىننىڭ قازا تاپقان».

اقسۇلۋ-كەنشىمباي ايتىسى بارلىق قازاق ايتىستارى ىشىندە ەڭ شوقتىعى بيىك ءسوز بارىمتاسىنا جاتاتىنىن ايتۋلى عالىمدار دا، بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار دا الدەقاشان مويىنداعان.

ماسەلەن، س.مۇقانوۆ «ايتىستار تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا XIX عاسىردىڭ ايتىستارىن جاساۋشى اقىنداردىڭ كوپشىلىگى تاريحقا ءمالىم ەكەنىن ايتا كەلىپ، اقىن قىز-كەلىنشەكتەردەن اتى ساقتالعانداردىڭ ىشىندە اقسۇلۋدى اتاپ ءوتىپ، ونىڭ كەنشىمبايمەن ايتىسىنا ۇلكەن باعا بەرەدى. ايتۋلى ايتىستاردى تىلگە تيەك قىلعان سابەڭ ءبىرجان-سارا ايتىسىنان كەيىن اقسۇلۋ-كەنشىمباي ايتىسىن ەكىنشى ورىنعا قويادى. اقسۇلۋدىڭ قۇرداسى احمەت بايتۇرسىنوۆ تا اقىن ونەرىمەن جاقسى تانىس بولعانعا ۇقسايدى. ول «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» «كورىكتەۋ» دەپ اتالعان تاراۋىندا اقسۇلۋ مەن كەنشىمبايدىڭ  ايتىسىنان ءۇزىندى الىپ:

«جاپپاستىڭ ساپ-سارى التىن جيعان مۇلكى،

مەيماندوس كەلسە قوناق، بارشا جۇرتى،

شىعادى قىز-بوزبالا سەرۋەنگە،

ۇستىنە ماساتى مەن كيىپ قۇلپى»

دەگەن ولەڭىن مىسال قىلادى. سونىمەن بىرگە كەنشىمبايدىڭ:

«اقسۇلۋ، ايتار ءسوزدى اڭدامادىڭ،

اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى ساندالادىڭ.

قىز بالا ەلدىڭ جايىن قايدان ءبىلسىن،

بىلمەسە قىز بەن جايىن بوزبالانىڭ»، – دەيتىن شۋماعىن دا مىسالعا الىپ، ءسوزدى اشىپ ايتپاي، ۇشىعىن عانا كورسەتكەن جىرعا بۇكپەلەۋ دەگەن انىقتاما بەرەدى. احمەت وسى كىتاپتىڭ «تاريحي جىر» تاراۋىندا «كەنشىمباي مەن اقسۇلۋ ايتىسىندا ەلدەرىندەگى كەمشىلىك، وسالدىق جاعىن ايتىپ، باس ادامدارىنىڭ وسال مىنەزىن ايتىپ، مۇدىرتپەك  بولعان»، – دەيدى.

ءبىر قىزىعى، «ايتىس» كىتابىنىڭ 1965 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن ءبىرىنشى تومىندا ءبىز ايتىپ وتىرعان اقاڭ مىسالعا كەلتىرگەن العاشقى شۋماقتىڭ ەكىنشى جولى «مەيماندوس كەلەدى ونىڭ بارشا جۇرتى» دەپ جازىلسا، ەكىنشى شۋماقتاعى ەكىنشى جول: «اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى تالعامادىڭ» دەپ بەرىلگەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، نە كىتاپ رەداكتورى، نە نۇسقاسىن ەل اۋزىنان جازىپ الۋشى نەمەسە وسى جىردى ايتۋشى ادام ايتىس ماتىنىنە وزگەرىس ەنگىزگەنگە ۇقسايدى. ال ماعىناسىنا، ءسوزدىڭ قيسىنىنا قارايتىن بولساق، باسقا دا كوڭىلگە كۇدىك تۋعىزاتىن ءدۇدامال تۇستار كەزدەسەدى. ويتكەنى، اقسۇلۋ مەن كەنشىباي ايتىسى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن دە مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان جانە كەڭ-بايتاق قازاق جەرىندە كوپ جىرلانعان ايتىس. ايتىستىڭ العاشقى نۇسقاسىنىڭ ءبىرىن كورنەكتى فولكلورشى عالىم، ەتنوگراف ابۋباكىر ديۆاەۆ جازىپ العان. «جاعالبايلىنىڭ قىزى اقسۇلۋ دەگەننىڭ جاپپاس كەنشىمبايمەن ايتىسقانى» دەپ ات قويىلعان بۇل ايتىس:

«ءبىسىمىللا، اۋەلى ايتار ءسوزدىڭ باسى،

كەلمەيدى ءبىسىمىللاسىز ءسوز ىڭعاسى.

ەر جىگىت تارتا سوعىپ، تارتىنبايدى،

بار بولسا قابىرعالى قارىنداسى.

پايداسىن اقىرەتتىڭ كىم ويلايدى،

مال، شىركىن، ازماتتىڭ كوڭىل قوشى،

جەتى رۋ جاعالبايلى، اتى اقسۇلۋ،

ايتىسقان كەنشىمبايمەن كەڭەس وسى.

شىقتىم دا سيىر جىلى، كەلدىم ورعا،

حات جازدىم تەمىر قالام الىپ قولعا،

حاكىمگە جۇرت يەسى پيسار بولىپ،

اتاندىم ءتورت اياعى بىردەي جورعا،

اۋىلىندا جاعالبايلى اقىن قىزدىڭ،

ەستىدىم اقسۇلۋدىڭ داڭقىن سوندا» دەگەن كەنشىمباي اۋزىمەن ايتىلعان سوزدەردەن باستالادى. ال قازىرگى ۋاقىتتا جارىق كورىپ جۇرگەن ايتىس كىتاپتارىنا ەنگىزىلىپ جۇرگەن ەكىنشى نۇسقاسىن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، عالىم ماردان بايدىلداەۆ ەل اۋزىنان جازىپ العان.

ايتىستىڭ نەگىزگى وزەگى ەكى نۇسقادا دا تۇگەل ساقتالعانىمەن، ايىرماشىلىقتارى دا جوق ەمەس. ماسەلەن، ماردان بايدىلداەۆ نۇسقاسىندا:

«الەمگە ءال بىلمەگەن تاڭ بولادى،

سەن بوتا ويناقتاعان وت باسقانداي» – دەگەن جولدار بار. ابۋباكىر ديۆاەۆ نۇسقاسىندا بوتا ەمەس، بۇزاۋداي دەپ ايتىلادى. اقسۇلۋ ىلە-شالا بەرگەن جاۋابىندا ماردان بايدىلداەۆ نۇسقاسىندا: «الەمگە ءال بىلمەگەن تاڭ بولادى، ەر جىگىت ءالىن بىلگەن بولمايدى قور»،– دەپ جاۋاپ قايىرادى. وسىنداعى كەنشىمباي ايتقان جولدى اقسۇلۋداي ءسوز قادىرىن بىلەتىن اقىن سول كۇيىندە سوزبە-ءسوز قايتالاماسا كەرەك ەدى. سول سەكىلدى كەنشىمبايدىڭ بەرگەن جاۋابىندا ەكى نۇسقادا ەكى ءتۇرلى ايتىلعان جولدار دا بار:

«كەمىتەر ەردى ايەل دەگەن سوزبەن،

بۇل جەردە وتىرىك ايتىپ، دۇشپان بولما».

(م. بايدىلداەۆ نۇسقاسى)

«كەمىتەر ايەل ەردى دەگەن ءسوز بار،

اللاعا وتىرىك ايتىپ، دۇشپان بولما».

ء(ا. ديۆاەۆ نۇسقاسى)

شاماسى، وسى ايتىستاعى اللا، ءبىسىمىللا سەكىلدى سوزدەر كەيبىر «قىراعى» رەداكتورلاردىڭ قولىمەن سىزىلىپ تاستالۋى عاجاپ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر شالا-شارپى ۇيقاسقان جولدار، ءتۇسىپ قالعان سوزدەر دە رەداكتوردىڭ جانە قۇراستىرۋشىنىڭ كوپ سوزگە ءجىتى قاراماعانىن دالەلدەيدى. ماسەلەن، «جازۋشى» باسپاسىنان 1965 ج. جارىق كورگەن ءۇش تومدىق «ايتىستىڭ» العاشقى تومىنىڭ وزىندە اقسۇلۋ – كەنشىمباي ايتىسىندا: «قاشتىم دا اقمەشىتتەن ارقا كەلدىم، الىستان ارىپ-اشىپ، زورعا كەلدىم»، – دەگەن جولدار بار. دۇرىسى: ارقا ەمەس، ورعا كەلدىڭ بولۋى كەرەك.

ايتىس ونەرىنە تەرەڭ تالداۋ جاساعان مۇحتار اۋەزوۆ ۇلگىلى ايتىستار قاتارىنا اقسۇلۋ – كەنشىمباي ايتىسىن دا جاتقىزادى. اقسۇلۋ جىرلارى مەن ايتىستارىن تەرەڭ ءۇڭىلىپ وقىعان ادام ونىڭ پاراسات جاعىنان ءوز زامانىنداعى كوپ اقىننان وزىق بولعانىن  اڭعارادى. سول تۇستا اۋىل ومىرىنە دەندەپ ەنە باستاعان الىپساتارلىق پەن پاراقورلىق سەكىلدى جاعىمسىز قىلىقتاردى اشكەرەلەۋىمەن، ايەل تاعدىرىنا ەرەكشە ءمان بەرۋىمەن اقسۇلۋدىڭ سول كەزدەگى كورشىلەس ورىس، تاتار، باشقۇرت حالىقتارى تۇرمىس-سالتىمەن، مادەنيەتىمەن جاقسى تانىس بولعانىن، ولاردىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنۋگە شاقىرعانىن بايقايمىز.

اقسۇلۋدىڭ ەت جاقىن تۋىسىنىڭ ءبىرى قۇرامىس ورىسباەۆ اقسۇلۋ – كەنشىمباي ايتىسىن جاتقا بىلەدى ەكەن. اقساقالدىڭ جادىندا قالعان ايتىس نۇسقاسى دا ابۋباكىر مەن ماردان اعالار جازىپ العان ايتىسپەن سايكەس كەلەدى. قاريا اقسۇلۋ مەن كەنشىمباي ايتىس اياقتالعاننان كەيىن تولەمىس مىرزانىڭ ۇيىندە تاعى دا ءسوز قاعىسقانىن بايان قىلدى. ايتىستان كەيىن بولعان وسى ايتىسقا نازار اۋدارايىق:

اقسۇلۋ:

كەنشىمباي، ولەڭ ىزدەپ كەلدىڭ قايدان؟

الا ۇيرەك الما مويىن ۇشار سايدان.

كەلگەندە قىرىق جاسقا ولەڭ ىزدەپ،

موينىنا مىنگەن ەكەن الا سايتان.

كەنشىمباي:

بۇل تويعا مەن كەلمەدىم، كوپ اكەلدى،

بىرگە ءجۇر وسى تويعا دەپ اكەلدى.

سىزدەرگە تايبۇقالار جارامايدى،

بولماسا كارى بۇقا دەپ اكەلدى.

اقسۇلۋ:

كەنشىمباي، نەمەنەگە بۇلعاقتايسىڭ،

ساي ما ەدى ءتورت قۇبىلاڭ، سىرعاقتايسىڭ،

كەلگەندە قىرىق جاسقا ولەڭ ىزدەپ،

اقىنىم، سەن قايتەرسىڭ جىن قاققاسىن.

كەنشىمباي:

مەن ءوزىم توي دەگەندە تويماۋشى ەدىم،

ولەڭدى قوي دەگەندە قويماۋشى ەدىم.

اقسۇلۋ، سەن جەڭدىڭ عوي، مەن جەڭىلدىم،

ەشكىمگە بوي بەرمەن دەپ ويلاۋشى ەدىم.

اقسۇلۋ:

كەنشەكە، نەمەنەگە ءجۇرسىڭ تاسىپ،

كەلىپ ەڭ ءبىزدىڭ ەلگە قارنىڭ اشىپ.

العان سوڭ ءبىزدىڭ ەلدەن ابدەن تويىپ،

جەڭەم دەپ اقسۇلۋدى دابىل شاشىپ.

كەنشەكە، شاماڭ كەلسە تاعى دا ايتىس،

ولەڭمەن جىبەرتەيىن ءسىبىر اسىپ.

كەنشىمباي:

اقسۇلۋ، ايتىسام دەپ تۇرسىڭ تاسىپ،

سەنىمەن ايتىسپايمىن سىرىم شاشىپ.

ەلىمنەن شىعىپ ەدىم ءبىر سەبەپپەن،

ساعىندىم ەل-جۇرتىمدى، بولسا ءناسىپ.

تۇرۋشى ەم مەنىڭ ءوزىم سىر بويىندا،

بارۋشى ەم وندا-داعى قىز تويىنا.

ەلىمنەن ءبىر سەبەپپەن جالعىز شىقتىم،

كىنا قىپ تاعىپ قويدىڭ سەن موينىما.

اقسۇلۋ:

كەنشەكە، ءجۇرۋشى ەدىڭ سۋداي تاسىپ،

سوزىنەن اقسۇلۋدىڭ قالدىڭ ساسىپ.

جەڭىلىپ اقسۇلۋدان قالعاننان سوڭ،

كەنشىمباي، ءبىزدىڭ ەلدەن كەتتىڭ قاشىپ.

سوندا كەنشىمباي تولەمىس مىرزاعا بىلاي دەگەن ەكەن:

«بۇل جايىق ەل جايلاعان جاي ەكەن عوي،

جايىقتا جاعالبايلى باي ەكەن عوي،

ارقايسى ءبىر مىڭداعان جىلقى ايداعان،

ەلىڭنىڭ ءتورت قۇبىلىسى ساي ەكەن عوي،

جاز بولسا، اق بوز ءۇيىن تىگىپ الىپ،

كارى-جاس ىزدەيتىنى توي ەكەن عوي...»

قايىم ايتىس تۇرىندە وتكەن ايتىس ءسوز بارىمتاسىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن كورسەتەدى.

ەندى ءبىر ەل قۇلاعىنا سالاتىن جايت. قازان قالاسىندا توڭكەرىسكە دەيىن باسىلعان كىتاپتارعا سۇيەنىپ، اقسۇلۋدىڭ تۋعان جەرى جىتىقارا اۋدانىنا قاراستى تاسقاراسۋ اۋىلى دەپ جازىلىپ كەلگەن بولاتىن. ال ايتىس تولەمىس مىرزانىڭ اۋىلىندا وتكەنى بەلگىلى. وعان ايتىستا كەنشىمباي اۋزىمەن ايتىلاتىن:

«بالاسى بالقوجانىڭ تولەمىس-ءتى،

جىگىتكە ونەر دەگەن كەرەك ءىس-ءتى.

ايتىسىن ەكى اقىننىڭ كورەمىز دەپ،

ءۇش جىگىت ءتورت-بەس قىزبەن جونەلىستى.

ءۇش جىگىت ءتورت-بەس قىزبەن بارىپ كەلدى،

اقىندى اقسۇلۋداي الىپ كەلدى.

قىزىعىن ەكى اقىننىڭ كورەمىز دەپ،

جيىلىپ تاماشاعا حالىق كەلدى»، – دەگەن جولدار دا دالەل بولا الادى.

ال وسى تولەمىس مىرزانىڭ اۋىلى قايسى دەسەك، بۇعان دەيىن «ميليۋتين» كەڭشارىنىڭ بولىمشەسى بولىپ كەلگەن، ورىستار بەلواۋل دەپ كەتكەن ەلدى مەكەن ەكەن. اقسۇلۋدى الىپ كەلگەن اۋىل دا وسى ماڭايدا بولسا كەرەك ەدى، الايدا، تاسقاراسۋ اتاۋى بۇل ماڭايدا مۇلدەم كەزدەسپەيدى. تولەمىس مىرزانىڭ اۋىلىنان ون بەس شاقىرىمداي عانا قاشىقتىقتا ورنالاسقان باسقاراسۋ – قازىرگى «شەۆچەنكو» كەڭشارىنىڭ ورتالىعى. اراب اربىمەن تانبالانعان سوزدەردە «ت» جانە «ب» ارىپتەرى بىردەي تاڭبالانعانىن، ايىرماشىلىعى وسى ارىپتەردىڭ استى-ۇستىنە قويىلعان نوقاتتاردا عانا ەكەنىن ەسكەرسەك، اقسۇلۋدىڭ تۋعان جەرى – تاسقاراسۋ ەمەس، باسقاراسۋ دەگەن باتىل بولجام ايتۋعا بولادى. جاعالبايلىنىڭ اققوجا جانە بالقوجا رۋىنا جاتاتىن اعايىندار دا وسى اۋىلدا از ەمەس.

اقسۇلۋ جاسىنان اكەسىنىڭ جانىنا ءجۇرىپ، ەل بيلىگىنە دە ارالاسقان. جاستاي اتاستىرعان كۇيەۋى مەزگىلسىز قازا تاۋىپ، امەڭگەرلىك زاڭىمەن ونىڭ قاتىگەز اعاسىنا قوساقتالعان قىز تاعدىر شىنجىرىن تاس-تالقان بۇزىپ شىعۋعا ارەكەت جاسايدى. جەسىر داۋىندا ءوزىن ءوزى قورعاۋعا شىققان اقىن قىزدىڭ وتكىر ءسوزى ەل-جۇرتىن ەلجىرەتكەنىمەن، ەلگە اڭگىرتاياق ويناتىپ، قوجا بولىپ وتىرعان باي-بولىستارعا اسەر ەتپەيدى. اقسۇلۋ بولسا، وزىمەن ايتىسىپ، ايتىستا قىز باسىنان باسقا ءمىن تاپپاي، اتاستىرعان كۇيەۋىن بەتىنە سالىق قىلعان، بىراق اقسۇلۋدىڭ ءوز باسىن ەر جىگىتتەن كەم كورمەگەن كەنشىمبايدى وزىنە تەڭ ساناپ، استىرتىن ءسوز بايلاسادى. ارۋ قىزدىڭ تاعدىرىنا ارالاسۋدى مارتتىك كورگەن كەنشىمباي اقسۇلۋدى ءبىر تۇندە الىپ قاشادى. ولاردىڭ بۇل قىزىعى دا ۇزاققا بارمايدى. كەنشىمباي الىس ساپاردا جۇرگەندە قىزدىڭ جاسىرىنىپ جۇرگەن اۋىلىن جانسىزدارى ارقىلى ءبىلىپ العان امەڭگەرى – اتاقتى اداي بايدىڭ بالاسى قويكەلدى مىرزا اقسۇلۋدى بايلاپ-ماتاپ، اۋىلىنا الىپ كەتەدى. كەلە سالا ايىقپاس اۋىر دەرتكە ۇشىراپ، قۇسادان قامىققان اقسۇلۋدىڭ تۇلا بويىنا بىتكەن پەرزەنتى قۇلماتايدى دا تۋعان اناسىنا ەمىزدىرمەي، بايبىشەنىڭ باۋىرىنا سالادى. ءسۇيتىپ، بوسانعانىنا ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن بارىپ، تۇلا بويى تۇڭعىشىن ەمىرەنىپ ەمىزىپ، يىسكەي دە الماعان ەسىل اقىن، ارۋ انا جيىرما جاسىندا ومىرمەن قوشتاسادى.

اقسۇلۋدىڭ بالاسى قۇلماتاي اداەۆ ءوز اناسى سەكىلدى ەل قورعانى بولعان، قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى. قۇلماتاي ترويتسك قالاسىندا ورىس اراسىندا وكرۋگتىك سوتتا ادۆوكات بولىپ قىزمەت ىستەگەن، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تىرەكشى، تىلەكتەستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، سۇلتانماحمۇت تورىايعىروۆپەن جانە مۇحامبەتجان سەرالينمەن جاقىن دوس بولعان.

قويكەلدى ۇيىندە قاپاستا وتكەن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اقسۇلۋ قالامىنان ءبىر داپتەر ولەڭ تۋعان. وكىنىشكە وراي، اقىن قىز «قارا داپتەر» دەپ اتاعان، ونىڭ كوز جاسىمەن، جۇرەك قانىمەن جازىلعان بۇل قولجازبانىڭ قاي ارادا قالعاندىعى بەلگىسىز.

قازاق حالقىنىڭ قاسيەتتى ءبىر قىزىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى وسىلاي بولعان. اقىن قىز چەليابى وبلىسىنىڭ نوعايباق اۋدانىنا قاراستى الەكساندرا-نەۆكا دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەننىڭ جانىنداعى قورىمدا جەرلەنگەن. 1993 جىلى اقىننىڭ تۋعانىنا 120 جىل، قايتىس بولعانىنا 100 جىل تولۋىن اتاپ وتكەن جەرلەستەرى ونىڭ باسىنا قويىلعان قۇلپىتاسقا:

«ىزگىلىكتىڭ، ينشاللا، باستاپ ءىسىن،

اقسۇلۋعا قويىلعان تاستان ءمۇسىن.

ارۋاقتى قادىرلەۋ ۇلگى بولسىن،

اسىرەسە، كەيىنگى جاستار ءۇشىن»، – دەگەن جازۋ جازدىرعان.

اقسۇلۋ تۋرالى العاش قالام تەربەگەن رەسەيدە تۇراتىن ادەبيەتشى، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى امىربەك باينيازوۆ. ونىڭ بىرنەشە ماقالاسى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كوردى.

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz