حح عاسىردىڭ باسىندا وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋى سوڭعى شەگىنە جەتتى. وسمان يمپەرياسى بولاشاق تۇرىك رەسپۋبليكاسى، يسلام ءدىنباسىلارىنىڭ قوعامدىق ومىرىندە كۇشتى رولگە يە جابىق ەل بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنان كەيىن ەل استاناسى مەن تۇركيانىڭ بۇكىل اۋماعى باسىپ الىنعان سۇلتان مەحمەد انتانتى بۇيرىقتارىن ورىنداۋعا كىرىستى. ەل پارلامەنتى شەتەلدىك ينتەرۆەنتسيونيستەر تاراپىنان تارادى. ال تۇرىك اسكەرى باتىستىق اسكەري كەڭەسشىلەردىڭ باسشىلىعىنا كوشتى.

سونىمەن قاتار، 1920 جىلى سەۆر كەلىسىمشارتىنىڭ شارتتارىنا سايكەس تۇركيا (نەمەسە كەرىسىنشە كيەلى كىشى ازيا تۇبەگىنىڭ جانە بوسفوردىڭ ەۋروپالىق جاعالاۋلارىنان قالعانى) تولىق جەڭىلدى دەپ شەشىلدى. تۇركيانىڭ بولاشاعىن گازي-مۇستافا كەمال پاشا ەسىمدى 40-جاستاعى وسمان ارمياسىنىڭ وفيتسەرى عانا قۇتقارا الدى. ول ءوز ەلىن ەۋروپالىق باعىتتا قوزعالۋعا ماجبۇرلەدى جانە ءوزى بۇل وزگەرىستەردى باسقاردى. مۇستافا كەمال اتاتۇرىك زاماناۋي تۇرىك مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولدى. كوپتەگەن تۇرىك پاتريوتتارى سياقتى مۇستافا كامال 1880 جىلى سالونيكي قالاسىنداعى باي وتباسىندا ەلدىڭ شەتىندە تۋىلدى. اتاتۇرىكتىڭ اتى، ياعني «تۇرىكتەردىڭ اكەسى» نەمەسە «ۇلى تۇرىك» 1934 جىلى تۇركيا پارلامەنتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قابىلداندى. اسكەري كوللەدجدەن جانە ستامبۋلداعى باس شتابتىڭ اكادەمياسىن بىتىرگەن جاس مۋستافا كەمال ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدىندا ليۆياداعى يتالياندىقتارعا قارسى، فراكيادا  بولگارمەن قارسى كۇرەسكە قاتىسادى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە وسمان اسكەرىنىڭ دايىندىعى وتە ناشار بولدى. بىراق ۇلى اتاتۇرىك قولباسشىلىعىمەن ولار ءوز تۋعان ەلدى جاۋلاردان تازارتتى. الايدا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى ناتيجەسى –  وسمان يمپەريا جەڭىلىسكە ۇشىرادى جانە قۇردىمعا كەتتى. 1919 جىلدىڭ جازىندا تۇرىك ارميانى قالپىنا كەلتىرىپ، مۇستافا كەمال تۇركيانىڭ شىعىس بولىگىندە ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك جاقتاۋشىلارىن جينادى. مۇستافا كەمال 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە بيلىك ورتالىعىن قۇرادى: انكارادا تۇركيانىڭ ۇلى ۇلتتىق اسسامبلەياسىن شاقىردى. بولاشاق اتاتۇرىك بۇل پارلامەنتتىڭ توراعاسى جانە تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولىپ سايلانادى. تۇركيانىڭ بەلسەندى جاس رەسپۋبليكاسىنا كەڭەستىك رەسەي كومەكتەستى: 1920-1922 جج. كەڭەس مەملەكەتى مۇستافا كەمالعا قارۋ-جاراقتى، وق-ءدارى مەن ەكى تسەنتنەر التىن جەتكىزدى. كەڭەستىك رەسەي كورشىلەس ەلدەگى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسىنىڭ قولداۋىمەن قوسا كەڭەستىك استىق ەكسپورتتاۋ ءۇشىن قارا تەڭىز بۇعازدارىنا دوستىق رەجيمى كەرەك ەدى. كەڭەستىك مەملەكەت وسى ساۋدا-ساتتىق ارقاسىندا وزىنە كەرەك شەتەل ۆاليۋتانى تاپتى.

وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋى بۇزىلعان ادامدار مەن بۇرىنعى وسمانلى-تۇرىك ەليتاسىنىڭ ساياسي بانكروتتىعى اتاتۇرىكتىڭ قاجەتتى تۇبەگەيلى رەفورمالاردى وتكەزۋگە جولىن اشتى.

اتاتۇرىك ارقاشان «تولىق تاۋەلسىزدىك ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك العان جاعدايدا عانا مۇمكىن بولادى»، - دەپ ايتقان. اتاتۇرىك ەڭ ماڭىزدى رەفورمالارى: ەلدىڭ سوت جۇيەسىن جانە قۇقىقتىق نورمالاردى باتىس ۇلگىگە كوشۋ، گريگوريان كۇنتىزبەسى، مەتريكالىق جۇيەسىنىڭ جانە ەۋروپالىق كيىم، شاريعات سوتىن تاراتۋ جانە كوپ ايەل الۋعا تىيىم سالۋ، لاتىن ءالىپبيى كوشۋ مەن تۇرىك ءتىلىن اراب جانە پارسى سوزدەردەن تازارتۋى، ستامبۋل استاناسى انكارا قالاسىنا اۋدارۋ، 5-كۇندىك جۇمىس اپتاسىنىڭ قۇرۋ، ءبىرىنشى ۇلتتىق بانكىن قۇرۋ، تەمىر جول جانە جەرگىلىكتى ونەركاسىپتى ۇلتتاندىرۋ، كەڭەستىك بەس جىلدىق جوسپارعا ۇقساس ونەركاسىپتىك دامۋ جوسپارىن ۇلتتىق ەكونوميكاسىنا ەنگىزۋى.

اتاتۇرىكتىڭ دەموكراتيالاندىرۋ رەفورمالارى ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىدى. ايەلدەرگە جوعارى وقۋ ورىندارىندا  وقۋعا رۇقسات ەتىلدى. ايەلدەر بيزنەس جاساۋ، داۋىس بەرۋ، پارلامەنتكە سايلانۋ قۇقىعىنا يە بولدى. زايىرلى مەملەكەتكە كوشۋ. قاسيەتتى قۇران تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان ەدى. اتى اڭىزعا اينالعان ايا-سوفيا مەشىتى ۇلتتىق مۇراجايعا اينالدى. بىرىڭعاي ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى پايدا بولدى. ەلدە مىڭداعان جاڭا مەكتەپتەر پايدا بولدى. تۇرىك بالالارى تەگىن ءبىلىم الدى.

ۇلى اتاتۇرىك 1938 جىلعى 10 قاراشادا قايتىس بولدى.

بۇنىمەن نە ايتپاقپىز؟ مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇركيا ءۇشىن ءوز عۇمىرى مەن قىزمەتىن ارنادى. كوپتەگەن عاسىرلار بويى تۇرىك يمپەرياسى الەمدىك ساياساتتا جەتەكشى ءرول اتقارعان ەدى. بۇل تۇرىكتەردىڭ ساناسىنا، ولاردىڭ ويلاۋ يميدجىنە ەرەكشە اسەر قالدىردى. تۇرىكتەر وزدەرىن مەملەكەتتە باسقا تۇرعىندارعا قاراعاندا  جوعارى سانادى. ال ۇلى اتاتۇرىك بۇكىل ەل مەن حالىقتى يمپەريالىق مۇراسىنان باس تارتۋعا جانە جاڭا زامانعا ساي سانا مەن ويلاۋ قابىلەتىنە قول جەتكىزدى.  بۇل تۇرىك حالقىنىڭ قالىپتاسۋى مەن بىرىگۋىنە اكەلدى. كەزىندە اتاتۇرىك: «ءبىز بارلىق جاعىنان بىزگە دۇشپان، جاۋلاردىڭ قورشاۋىندا تۇرمىز. تەك تۇرىك حالىقتىڭ ناعىز بىرلىگى مەن ءبىرى بىرىنە ناعىز دوستىق بولماسا، تۇركيانىڭ بولاشاعى – جوق!»، دەپ ايتقان ەكەن.

ۇلى اتاتۇرىك ۇلتتىق تۇركى يدەياسىنىڭ نەگىزى - وتان، مەملەكەت، رەسپۋبليكا جانە قوعامدىق قۇقىقتىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن بىرقاتار قاعيدالار قابىلداندى. تۇرىك مەملەكەتى رەسپۋبليكالىق باسقارۋ فورماسىنا كوشۋ; تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قاعيدالارىنا ادالدىق، ۇلتشىلدىق - تۇرىك حالقىنىڭ وركەندەۋى; لاتسيزم - مەملەكەتتەن ءدىندى ءبولۋ ءپرينتسيپىن قورعاۋ; ۇلتى - سىنىپتار مەن سىنىپتىق كۇرەس ورىس كەڭەس بولشەۆيكتەردىڭ يدەياسىنا تويتارىس بەرۋ; حالىقتىق ەگەمەندىكتى دەموكراتيا نەگىزىندە جۇزەگە اسىرۋ بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى قازىرگى زامانعا ساي مىقتى تۇرىك مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋ مەن دامۋىنا جول اشتى.

تۇركيانىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ رەفورمالارى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جانە وسمان يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ سالدارىنان جويىلعان ەل مەن حالىقتى تەزىرەك ەۋروپالىق نورمالار مەن ستاندارتتارعا باعدارلانعان، ونەركاسىپ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى جەتكىلىكتى دامىعان جانە يسلام الەمى ەلدەرىنىڭ اراسىندا ابسوليۋتتىك كوشباسشى بولا الاتىن گۇلدەنگەن بۋرجۋازيالىق مەملەكەتكە اينالۋعا مۇمكىندىك بەردى.

ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتتى رەسمي تۇردە تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءبىرىنشى بولىپ مويىندادى. ەكى جاقتى دوستىق قارىم-قاتىناستاردى بارلىق جاعىنان ورناتتى. تۇركيادا ابىلاي حاننىڭ، قابانباي باتىردىڭ، اباي قۇنانباەۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلدى. 2009 جىلى استانا قالاسىندا ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى مۇستافا كەمال اتاتۇرىككە ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى تۇرىك الەمنىڭ ۇلىنا، ساياساتكەرىنە ەڭ باستى قۇرمەت كورسەتۋ دەپ قابىدايمىز!

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz