ەتنوالەۋمەتتىك ساراپتاما

حالقىمىزدىڭ بولمىسىن تانۋعا جانە تانىتۋعا باعىتتالعان تاقىرىپ ارقىلى كازىرگى كەزدە قازاق حالقى ودان ءارى دامۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىن ءوزى تانۋىن قامتۋى ءتيىس دەگەن تۇجىرىمدى جاريا ەتە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە قازاقستان مىقتى مەملەكەتكە اينالۋى ءۇشىن ەلدىڭ اركەلكى حالقىنىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن قوعامعا ءسىڭىرۋ ايىپ ەمەس. بۇل جايت اركەلكى قازاقستاندىق حالىقتىڭ اۋەلى قازاقتانۋ ۇدەرىسىن باستان وتكىزۋىمەن ماڭىزدى. سوندىقتان دا ايتىلمىش ۇدەرىستەردىڭ جۇزەگە اسۋى بارىسىندا قازاقتى تانۋ دا، قازاقتانۋ (قازاق بولۋ) دا وزەكتى.

دەگەنمەن، قازاقتانۋ ۇدەرىسى قازاق ءۇشىن دە، قازاق ەمەستەر ءۇشىن دە ماڭىزدى. الايدا، قازاق ەمەستەر ءۇشىن «قازاقتانۋ» ۇدەرىسى قازاققا ءسىڭۋ دەگەن ۇعىممەن شەندەسپەگەنى ماقۇل. قازاق ەمەستەر ءۇشىن ولاردىڭ قازاقتى سىيلاپ، ءتىلىن ۇيرەنۋگە قورسىنباۋى، ياعني قازاق حالقىن مەنسىنۋى ءبىرىنشى كەزەكتەگى قادام بولماق. ال، قازاقتار ءۇشىن قازاق بولۋ دەگەنىمىز - كەشەگى كوشپەلى قازاقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە ۇيالماۋ، ءوزىن ءوزى قورسىنباۋ جانە تاريح پەن ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى قۇرمەتتەپ قانا قويماي، سونى بۇگىنگى زاماننىڭ اجەتىنە جاراتا ءبىلۋ مىندەتى بولار ەدى. بولاشاق مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالماق بۇل ۇلتتىق يدەيا ىسكە اسپاس بۇرىن، قازاق حالقىن تانۋ ماسەلەسى العى شارت رەتىندە كۇن تارتىبىندە قويىلۋى قيسىندى.

ىرىم مەن يمان

ەتنوالەۋمەتتىك ساراپتاما

حالقىمىزدىڭ بولمىسىن تانۋعا جانە تانىتۋعا باعىتتالعان تاقىرىپ ارقىلى كازىرگى كەزدە قازاق حالقى ودان ءارى دامۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىن ءوزى تانۋىن قامتۋى ءتيىس دەگەن تۇجىرىمدى جاريا ەتە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە قازاقستان مىقتى مەملەكەتكە اينالۋى ءۇشىن ەلدىڭ اركەلكى حالقىنىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن قوعامعا ءسىڭىرۋ ايىپ ەمەس. بۇل جايت اركەلكى قازاقستاندىق حالىقتىڭ اۋەلى قازاقتانۋ ۇدەرىسىن باستان وتكىزۋىمەن ماڭىزدى. سوندىقتان دا ايتىلمىش ۇدەرىستەردىڭ جۇزەگە اسۋى بارىسىندا قازاقتى تانۋ دا، قازاقتانۋ (قازاق بولۋ) دا وزەكتى.

دەگەنمەن، قازاقتانۋ ۇدەرىسى قازاق ءۇشىن دە، قازاق ەمەستەر ءۇشىن دە ماڭىزدى. الايدا، قازاق ەمەستەر ءۇشىن «قازاقتانۋ» ۇدەرىسى قازاققا ءسىڭۋ دەگەن ۇعىممەن شەندەسپەگەنى ماقۇل. قازاق ەمەستەر ءۇشىن ولاردىڭ قازاقتى سىيلاپ، ءتىلىن ۇيرەنۋگە قورسىنباۋى، ياعني قازاق حالقىن مەنسىنۋى ءبىرىنشى كەزەكتەگى قادام بولماق. ال، قازاقتار ءۇشىن قازاق بولۋ دەگەنىمىز - كەشەگى كوشپەلى قازاقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە ۇيالماۋ، ءوزىن ءوزى قورسىنباۋ جانە تاريح پەن ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى قۇرمەتتەپ قانا قويماي، سونى بۇگىنگى زاماننىڭ اجەتىنە جاراتا ءبىلۋ مىندەتى بولار ەدى. بولاشاق مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالماق بۇل ۇلتتىق يدەيا ىسكە اسپاس بۇرىن، قازاق حالقىن تانۋ ماسەلەسى العى شارت رەتىندە كۇن تارتىبىندە قويىلۋى قيسىندى.

ىرىم مەن يمان

ارينە، الەمدەگى قاي حالىق تا وزىنشە قوناقجاي. بىراق قازاقتىڭ قوناقجايلىعى ايىرىقشا، بۇل حالىقتىڭ اتالمىش قاسيەتىنە قاراپ، ومىرگە قوناق ءۇشىن كەلگەن بە دەگەن سان الۋان ويلارعا باراسىڭ. قازاقتىڭ بۇل كەيپى شىنىندا دا، تەرەڭىرەك قازۋعا تۇرارلىق تاقىرىپ. سوندىقتان دا ات باسىن وسىدان باستاۋدى ءجون كوردىك.

كەز كەلگەن قۇبىلىستىڭ باستاۋى بار، قازاقتىڭ قوناقجايلىق قۇبىلىسى دا وسىنداي باستاۋدان تۇراتىنى ءسوزسىز. الايدا، تاپ باسىپ ايتا الامىز با، جوق پا، ونى وقىرمان باعامدار، ال ءبىز نە دە بولسا، تاۋەكەل ەتىپ، قازەكەڭنىڭ وسى ءبىر «اس تا توك!» دەگەن ۇرانعا بەرگىسىز ءداستۇرى قايدان باستاۋ الادى دەگەنگە الاڭداي بەرگەنىمىز راس.

قازاقتىڭ قازىرعى قوناقجايلىعى ءداستۇر بولىپ تابىلادى، ال ءداستۇر كەز كەلگەن حالىقتىڭ ەتەنەلىك (ەتنيكالىق) سىيپاتى. ەگەر دە ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاماساڭ، وندا ءبارىبىر باسقا ءداستۇردى تۇتىناتىنىڭ راس. الايدا، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءداستۇرى بىردەن داستۇرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ورنىعا قالمايدى، ونىڭ بىرنەشە ورنىعۋ ساتىلارى بار. قازاقتىڭ قوناقجايلىعى دا سول ساتىلاردان وتكەن ەتەنەلىك عۇرىپ.

ەتەنەلىك عۇرىپ ءوز باستاۋىن و باستاعى سەنىم مەن ءدىني جورالعىلاردان الادى. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقى قوناقجايلىق تا ءدىني جورالعىدان قۇرالاقان ەمەس. قوناعىن «اۋلاپ» ءجۇرىپ، وتباسىنا اكەلىپ، بارىن بەرۋ ءداستۇرى قازاقتاردا و باستا قالاي پايدا بولدى دەگەن ساۋال تۋىنداۋى قىيسىندى. بۇل ساۋالعا جاۋاپتى ءبىز دە قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى سەنىمىنەن ىزدەۋگە تاريحي قۇقىمىز بار.

ءبىزدىڭ پايىمىمىز بويىنشا، بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار قارىم (كارما) نەمەسە قۇرباندىق ءىلىمى تەك قانا ۇندىلەرگە ءتان دەۋگە كەلمەيدى. ءسىرا، قازاقى سەنىم، و باستا دىنگە اينالماي تۇرىپ، بىراق ىرىمدىق  ىلىم ء(دىني ىلىمدەردىڭ العى لەگى) رەتىندە جىيناقتالا كەلە، تاڭىرلىك ءىلىم جۇيەسىن جاساقتاعان العاشقى مونوتەيستىك نانىم-سەنىمنىڭ باستاۋىنان ءنار العان دەۋگە نەگىز بار.  جالپى، قازىر ءبىرشاما تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن تاڭىرلىك سەنىم جۇيەسىنىڭ ءدىن ەكەنىن مويىنداۋ وڭاي ەمەس، ەڭ باستىسى، ونىڭ الەمدىك مونوتەيستىك جۇيەنىڭ العاشقى كورىنىسى مەن ىرىمدىق جۇيەسى رەتىندە تانۋدا بولار. وسى تۇرعىدان قاراساق، قازاقتىڭ قوناقجايلىعى الگى تاڭىرلىك-ىرىمدىق جۇيەدە قانداي كورىنىس تاپتى دەگەن ساۋالدىڭ تۋىندايتىنى دا دۇرىس. ەگەر الدەكىمنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جايىلىپ جاستىق، توسەلىپ توسەك بولۋمەن قاتار، بەلگىلى ءبىر شىعىننىڭ شىعاتىنىن ەسكەرسەك، قازاقتاردىڭ بۇل ارەكەتىندە شىنىندا دا، و باستاعى ءدىني ءىلىمنىڭ جۇرناعى جاتقانىنا ەرىكسىز مويىن بۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، ءوزىن ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىراتاتىن ارەكەتكە مۇنشا قۇمار بولاتىنداي كوشپەلى جۇرتقا اقىلسىزدىق كوزى رەتىندە قاراۋعا ەشبىر نەگىز جوق.

قۇرباندىق زاڭدىلىعىن عارىشتىق جەتى زاڭنىڭ ءبىرى رەتىندە «اق سارباز» كىتابىندا (الماتى، 1998ج) اشىپ كورسەتكەن جيھان جەلتوقسان مۇنى عارىشتىق دەڭگەيدەگى ۇيلەسىمنىڭ كەپىلى رەتىندە، عالامدىق بالانستىڭ كورىنىسى ەسەبىندە قاراستىرادى. شىنىندا دا، ەستە جوق ەسكى زامانداعى ىرىمدى ادامنىڭ ويدان شىعارعانى دەپ قابىلداۋ قىيسىنسىز، بارىنەن بۇرىن بۇل ميستيكالىق سانانىڭ ابىزدىق ىلىمدەردى قابىلداپ ءسىڭىرۋ ۇدەرىسىنەن تۋىنداعان جايت بولسا كەرەك.

و باستا جاراتۋشىنىڭ كادەسىنە جاراتقان قۇرباندىقتى كوشپەلى قازاقتار ونىڭ جەردەگى «كولەڭكەسى» رەتىندەگى پەندەلەرىنە بەرۋ ارقىلى جوعارعى كۇشتىڭ باتاسىن الۋ نەمەسە جىيناقتالعان قارىمدىق بەرەشەكتى قايتارۋ ارقىلى كارما ماسەلەسىن شەشۋدەگى ءىلىم ەسەبىندە قابىلداعانداي سىڭاي بار. دەمەك، كوشەگەن جۇرت و باستا ماتەريالدىق يگىلىكتەن گورى سەنىمدىك قۇندىلىقتى قاسيەت تۇتقان جانە باتانى قۇدرەتتى نيەتتى جانداندىرۋشى اقپارات رەتىندە مويىنداپ، قۇرباندىقپەن تىلەنگەن نيەتتىڭ عانا ماتەريالدانۋ كۇشى بار دەپ سەنە وتىرىپ، ومىرگە جاراتقان. ءسويتىپ، «بار تاپقانىن جۇرتقا شاشۋدىڭ» ارعى جاعىندا جاراتقانعا جاعىنۋ جاتقانىن امالسىز مويىنداتار جاعداي وسى.

بۇل ءىلىمنىڭ جەر بەتىنە كەڭىنەن تارالعانىن قازىرعى كەزدە قول جايىپ ساداقا الىپ، باتا بەرەتىندەردىڭ مولدىعىمەن و باستاعى ادامزاتتىڭ كوشپەلى بولىگىنەن باستاۋ العان ءىلىمنىڭ كوپتەگەن دىندەرگە نەگىز بولعانىن اڭدايمىز. ماسەلەن، ۇمىت بولعان تاڭىرلىك كەيبىر ۇعىم بويىنشا، ادامعا كەزىككەن ءاربىر جان جاراتقاننىڭ سەنى سىناۋ ءۇشىن جولىقتىرعان پەندەسى رەتىندە قابىلداۋ بار. سوندىقتان الگى قازاق «قىرىقتىڭ ءبىرىن قىدىر» دەيدى دە، قىرىقتىڭ ىشىنەن ونى تاڭداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنەن قوناقتىڭ ءبارىن قابىلداۋ جاراتقاننىڭ قىزمەتىن اتقارۋمەن بىردەي تانىلعان جايت. بۇل - ارينە، كوشپەلى ءومىر سالتىنا نەگىزدەلگەن جانە ەجەلگى تۇركىلىك سەنىمنىڭ سەتىنەمەي تۇرعانداعى قارامى، دالىرەگى ىرىمنىڭ يمانعا اينالعان كورىنىسى بولسا كەرەك.

قوناقجايلىق پەن قۇلدىق

الايدا، كەز كەلگەن ەتەنەلىك ءداستۇردىڭ ءوز دەڭگەيىندەگى تۇتىنىمى بار دا، ونىڭ مەيلىنشە كەرەعارلىققا ۇشىراعان نۇسقاسى دا بار. وسى جاعىنان العاندا، جاراتقاننان بۇيىرعان نەسىبەنى ۇلەستىرۋ مەن قوناقجايلىقتىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. قازىرعى كەزدە قازاقتاردىڭ قوناقجايلىق ەسەبىنە جازىپ جۇرگەن وزگەگە جايىلىپ توسەك بولۋى مەن اسىرا قۇرمەتىنىڭ ءبارىن شىن مانىندە قاسيەتتى ءىلىمدى قادىر تۇتۋدان دەۋگە بولمايدى. قازاقتاردىڭ ءوز ەلىندە وزگەگە قوجايىن بولۋعا قىمسىنۋىن قوناقجايلىق ەمەس، اتالمىش عۇرىپتىڭ سوڭعى عاسىرلاردا سىڭگەن قۇلدىق مىنەزدى قىمتاۋعا جاراعان، يكەمدەلگەن نۇسقاسى دەۋگە امالسىز باراسىز.

قازىرگى قازاقتار ءوز ەلىندە «ايتۋلى» دا رەتسىز قوناقجاي بولۋ ارقىلى وزدەرى قوناققا اينالىپ بارا جاتقاندىعىن بايقايتىن ۋاقىت كەلدى. ال، بۇل جاراتقاننان بۇيىرعان نەسىبەنى ءراسۋا ەتۋمەن، ياعني جاراتقاننىڭ قاھارىنا ۇشىراۋمەن تەڭ جايت. جالپى، قۇرباندىق ءپرينتسيپى بارىڭدى قۇربان ەتۋگە ارنالعان ۇدەرىس ەمەس، ول قوناعىڭ ارقىلى جاراتۋشىنى ريزا ەتۋ، ياعني قوناقتىڭ بار نيەتىمەن بەرگەن باتاسى ارقىلى ونىڭ جاعىمدى نيەتىن كوكتىڭ نازارىنا تارتۋمەن ءوزىنىڭ جاراتقانعا دەگەن ىڭكار نيەتىن سەزدىرتۋ ارقىلى اۋىر احۋالدى جەڭىلدەتۋگە مۇمكىندىك الۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ءاربىر ءتيتىمى ەسەپتە تۇرعان عالامدىق زاڭدىلىقتى قازاقتاردىڭ بۇلجىتپاي ورىنداۋ داستۇرىنەن قالىپتاسقان زاڭعويلىق (زاكونوپوسلۋشنوست) ەدى.

الايدا، تۇركىلىك قارىم مەن قۇرباندىق زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلىپ، قالىپتاسقان قوناقجايلىعىمىز كازىر نەگە ءوزىمىزدى جىلان بولىپ شاعۋدا؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ كازىرگى «قوناقتارىمىز» بۇرىنعىداي  باتا بەرە المايدى، بەرسە دە پيعىلى بۇزىق، ارينە، ءبارىن بىردەي سولاي دەۋگە بولماسا دا، كوپشىلىگى سولاي. ءتىپتى، قايىر سۇراۋدى كاسىپكە اينالدىرعان دۇنيە جۇزىندە  ءبىر ەتنوس تا پايدا بولدى، ال كوشە جاعالاعان ەلىمىزدە  الەۋمەتتىك توپ تا بار. وسىدان كەلىپ، عالامدىق ءىلىمدى تارك ەتۋ جۇزەگە استى. ەندى جۇرت قايىرىم جاساۋدى قاسيەتتى ءىس ەمەس، انشەيىن پارىز سانايتىن كۇيگە جەتتى. ال، شەكسىز قوناقجايلىق الدەبىرەۋگە تاۋەلدىكتى بولماسا وعان دەگەن قۇلدىق كەيىپتى تانىتۋ، الگى پەندەگە قۇلدىق ۇرۋ ەسەبىندە قابىلداناتىن بولدى. سول سەبەپتى، قازاقتاردىڭ ەجەلگى  سەنىمى بويىنشا قوناقجايلىق تۇركىلىك مۇسىلماندىقتىڭ (جالعىز جاراتۋشىعا ءشۇبا كەلتىرمەۋ) ءبىر ۇستىنى بولسا، كازىردە ول ارتتا قالعاندىق پەن ارامپيعىلدىلارعا جەم بولۋدىڭ كورىنىسى بولىپ وتىرعانداي اسەر بار.  سوندىقتان، ءبىز ءوز يمانىمىزدى تولىق ۇستاي الماعاندىقتان جانە ونى «قوناقتارىمىزعا» سىڭىرە الماعاندىقتان، قالالارىمىزدى بىرەۋ اسحانا، بىرەۋ باسپانا قىلاتىنداي كۇيگە جەتتىك.

ءبىز بۇل جولى قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنا تيەسىلى ىرىم مەن عۇرىپتىڭ ءبىر بىرىنە كىرىككەن  كورىنىسىن وتىرىق ءومىر جاعدايى مەن كازىرگى زامان تالابىنا يكەمدىلىگىنىڭ قانشالىقتى جاراسىمدى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىز. دەگەنمەن، عالامدىق دەڭگەيدە ءاربىر ارەكەتتىڭ، نيەتتىڭ ورنى بار، قازاقتىڭ وسى پەيىلىنە جاراتقانيە تاۋەلسىزدىكتى قان توككىزبەي بەرە سالدى، جەردىڭ ءۇستى مەن استىنداعى بايلىقتى بۇيىرتا سالدى. ماسەلە، سونى ءراسۋا ەتپەۋدە، پيعىلى بۇزىقتارعا قور قىلماۋدا، جەمتىك ەتپەۋدە. جانە دە قوناقجايلىقتىڭ دۇشپاننيەتتى، ارامپيعىلدىلارعا جۇرمەيتىنىن ايىراتىن دا مەزگىل كەلدى-اۋ، وسى. يمانىمىزدىڭ ءبىر ۇستىنىنا اينالعان قوناقجايلىقتىڭ قاسيەتتى ورامالىمەن دۇشپانكوزدىڭ كەبىسىن سۇرتپەسەك ەكەن.

«اباي-اقپارات»