تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، اتاقتى  ازاتتىق كۇرەسكەرى، اتىن اتاۋعا كوممۋنيستىك يدەولوگيا تىيىم سالعان اڭىز-قايراتكەر مۇستافا شوقاي جايىنداعى شىنايى دەرەكتەر سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ بيلەۋشى پارتياسى قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريا ەتكەن جىلدارى عانا تام-تۇمداپ شىعا باستاعان. سەكسەن التىنشى جىلعى  ايگىلى جاستار تولقۋىنان سوڭ توتاليتاريزم قايتا تۇتاسا باستاعان شاقتا ۇلتتىق نامىسى جوعارى جاس عالىم سامات وتەنيازوۆ ونىڭ ءبىر كىتاپشاسىن جانە ول جايىندا شىققان ەستەلىكتەر جيناعىن  شەتەلدەن جاسىرىن الىپ كەلگەن ەدى. سولاردى پايدالانا وتىرىپ،  مەن ونى وقىرماندارعا 1990 جىلى «انا ءتىلى» جانە «قازاق ادەبيەتى» بەتتەرىندە جاڭاشا ويلاۋ رۋحىندا  تانىستىرۋعا تىرىستىم، العاشقى ساياسي پورترەتىن بەردىم. سودان كەيىن بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ جاريالانىمدارى جارىق كورىپ جاتتى. ۇزاماي سامات اكەلگەن مۇسەكەڭ ەڭبەگىنىڭ شەتەلدىك باسىلىمى دا ءوز باسپامىزدان شىعارىلىپ، كوپشىلىك يگىلىگىنە اينالدى.

ونىڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانۋداعى ماڭىزىنا وقىرمان نازار اۋدارۋ ماقساتىمەن 90-شى جىلدارى «تىرشىلىك» جۋرنالى مەن «Zaman-قازاقستان»  گازەتىنە «ۋىت»، «مۇستافانى وقىعاندا» دەگەن ماقالالار بەرگەنىم ەسىمدە.   ويتكەنى مۇستافا شوقايۇلىن مۇقيات وقۋ ارقىلى ءوزىمىز تەمىر قۇرساۋىنان ءالى دە تولىق شىعىپ ۇلگەرمەگەن توتاليتارلىق جۇيە باسقا سالعان قاسىرەتتىڭ ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، بۇگىنگى احۋالىمىزداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءتۇپ-تامىرىن ايقىن اجىراتامىز جانە ولاردى دۇرىستاۋدىڭ جولدارىن قاپىسىز باجايلايمىز دەپ بىلگەن ەدىم. كوممۋنيستىك پارتيا بيلەگەن عۇمىرىمىزدا ءىرى جەتىستىكتەر دە بولدى، ادەمى ۇراندار مەن وتىرىك تە كوپ ورىن الدى. سوڭعىسى جايىندا جاڭاشا ويلاۋ ساياساتى داۋىرلەگەن زاماندا عانا ايتىلا باستادى. ال ولار  مۇستافا شوقايعا ءوز ۋاقىتىندا-اق ءمالىم بولعان-دى جانە سول كەزدىڭ وزىندە-اق كەڭەستىك جالعان ۇراندارمەن بۇرمالانعان «وزىق ءومىر» شىندىعىن اشكەرەلەۋگە ول بار كۇش-جىگەرىن جۇمساعان ەدى. سوۆەت داۋىرىندەگى  شىن تاريحىمىزدىڭ ماڭىزدى بەتتەرىن وسى ايگىلى قايراتكەردىڭ  دەر شاعىندا جازىپ قالدىرعانىنا قازىرگى تاڭدا كۇماندانبايمىز. جاسىرىلىپ كەلگەن اقيقاتتى بىزگە سودان وقىپ ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن ونىڭ قولىمىزعا العاش تيگەن ەڭبەگىمەن – بۇدان 90 جىل بۇرىن شىققان «سوۆەتتەر ورتا ازيادا» (بىرنەشە جىلدان كەيىن قيلى كەڭەستىك قۇجاتتارمەن تولىقتىرىپ باسىلعان «سوۆەتتەر بيلىگى استىنداعى تۇركىستان» («تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ») دەيتىن كىتاپشاسىمەن تانىسقان ساتتە-اق تۇيسىنگەن ەدىك. ويتكەنى سول ءبىر شاعىن كىتاپشا ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق ءمانى جونىنەن كەڭەستىك تاريح وقۋلىقتارىنان شىنشىل، مازمۇندى، پارمەندى دە ءوتىمدى ەكەنى ايقىن-تىن. ونىڭ ەل ساناسىنا، ۇلتتىق ساناعا، اركىمنىڭ ازاماتتىق ايقىن پوزيتسياسىن قالىپتاستىرۋعا يگى اسەرىن شاپشاڭ تيگىزە الاتىن ەڭبەك ەكەنىنە ءشۇبا جوق بولاتىن. وسى ءبىر كولەمى شاعىن، ايتپاق ويى كول-كوسىر ەڭبەگىمەن مۇستافا شوقايۇلى تۇركىستان ولكەسىن بيلەگەن بولشەۆيكتەردىڭ ءسوزى مەن ءىسى اراسىندا جەر مەن كوكتەي الشاقتىق بارىن ەۋروپاداعى دەموكراتيالىق قوزعالىس قايراتكەرلەرى الدىندا تۇڭعىش رەت اياۋسىز اشكەرەلەگەن ەكەن. ول بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىل قۇرىلىمىنىڭ ورنىنا جادىگويلىگى  پاتشا  وتارشىلدارىنان  اسىپ كەتكەن قاتىگەز، ايار بيلەۋشىلەر جۇيەسى كەلگەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن جان-جاقتى اشىپ كورسەتكەن ەدى.

اڭگىمەنى ونىڭ جازىلۋ تاريحىنان باستايىق. 1927 جىلى ماسكەۋدە قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ ون جىلدىعى تويلاندى. مەرەيتويعا قاتىسقان فرانتسۋز جۇمىسشىلارى دەلەگاتسياسىنىڭ ءبىر توبىن كسرو ۇكىمەتى ورتا ازياداعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالارعا ساياحاتقا جىبەرىپ الدى. شەتەلدىك مەيمانداردىڭ بۇرىنعى تۇركىستان ولكەسى اۋماعىندا قۇرىلعان سوۆەت رەسپۋبليكالارىن ارالاۋدان جاقسى اسەر الۋى، ارينە، ويداعىداي ۇيىمداستىرىلىپ، قامتاماسىز ەتىلدى. قوناقتار كورىپ-بىلگەندەرىن وتە جوعارى باعالادى. بىراق ولاردىڭ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ناعىز تۇرمىسىن كورمەگەنىن، تەك «موسكۆالىق اگەنتتەر» نۇسقاعان جەرلەردە عانا بولىپ، جالعان دا جاساندى «جاراسىم مەن باقىتقا» ءماز بولعاندارىن مۇستافا ەڭبەگىندە دالەلدەپ جازدى. «شىن مانىندە، بولشەۆيزمگە بەرىلگەندەردىڭ بارلىعى ءۇشىن قاسيەتتى اقيقات ءتارىزدى ەسەپتەلەتىن سوزدەردى: «سوۆەت ەلىندە ءبارى جاقسى»، اسىرەسە، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتى كىرشىكسىز تازا ەكەن» دەگەندى ايتۋ ءۇشىن وسىناۋ قىمبات تۇراتىن ساياحاتقا شىعىپ، الىس تۇركىستانعا بارۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق بولاتىن، – دەدى. – ...ولار فرانتسيادا وتىرىپ-اق سول سوزدەرىن ايتىپ تا، جازىپ تا بەرەر الار ەدى. ولارعا قاجەت انىقتامانىڭ ءبارىن ەۋروپاداعى كەز كەلگەن كەڭەس وكىلدىگى بەرەر ەدى». شىنىندا، «ءبارىن  ءوز كوزدەرىمەن كورۋ ءۇشىن» شالعايعا ساياحاتقا شىققان شەتەلدىك دەلەگاتتار سوۆەتتىك قازاقستاندى ارالاماي-اق، ونىڭ الىپ اۋماعىمەن توقتاۋسىز ءجۇرىپ وتە شىققان-تىن. تەك رەسپۋبليكا استاناسى قىزىلوردادا عانا ولار مىنگەن پويىز تۇنگى ساعات بىردە جەتى مينۋتكە ايالدادى. سول قاس-قاعىم ۋاقىت ىشىندە، رەسمي سالەمدەسۋلەردەن كەيىن، قازاقستان رەۆوليۋتسياشىل كاسىپوداقتارىنىڭ باستىعى ىزمۇقان قۇرامىسوۆ ولارعا ارنايى ازىرلەنگەن البومدار سىيلادى. قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق جەتىستىكتەرىنە «يلانىپ»، «الەمدەگى اسقان باقىتتى» رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىرشىلىك جايىنا ەستەرى كەتە شاتتانۋ ءۇشىن فرانتسۋز دەلەگاتتارىنا پويىز ۇستىندە تانىسقان سول البومدار جەتكىلىكتى بولىپ شىقتى. ارتىنشا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «فرانتسۋز جۇمىسشىلارىنىڭ قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنە حاتىندا» ولار وزدەرىنە «قازاقتاردىڭ جولىمەن جۇرۋگە» انت بەردى. ءسويتىپ، «باقىتتى قازاقتار» ءومىر ءسۇرىپ جانە جۇمىس ىستەپ وتىرعانداي مادەني تىنىس-تىرشىلىك پەن تابىستى ەڭبەك جاعدايىنا ءوز وتانى فرانتسيادا دا قايتكەندە قول جەتكىزۋگە بەلدى بەكەم بۋىپ، تاباندى تۇردە شەشىم جاسادى...

«ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ فرانتسۋز قوناقتارى» ءدۇيىم جۇرتقا جاريا ەتكەن دەكلاراتسياعا جاۋاپ بەرۋدى ءوزىنىڭ تۇركىستاندىق ازامات رەتىندەگى پارىزى دەپ بىلگەن، ءارى وتانداستارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدى ماقسات ەتكەن مۇستافا شوقاي «كەڭەستەر ورتا ازيادا» دەپ اتالاتىن پولەميكالىق رۋحتا ورىندالعان فرانتسۋز تىلىندەگى كىتاپشاسىن 1928 جىلعى اقپاننىڭ باسىندا ءبىتىردى دە، ەداۋىر قيىندىقتاردان سوڭ، سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا باستىرىپ  شىعاردى. مۇسەكەڭ ەڭبەگىندە تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ دەرەك كوزدەرىن، ورىس، قازاق، وزبەك تىلدەرىندەگى تۇركىستاندىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردى، پارتيا جانە ۇكىمەت ماجىلىستەرىنىڭ حاتتامالارىن، كەڭەس مەملەكەتتىك باسپالارىنان شىققان باسىلىمداردى پايدالانعان. «مەن دەرەكتەر تۋرالى، ونىڭ ۇستىنە، جوققا شىعارىلمايتىن دەرەكتەر تۋرالى اڭگىمەلەيمىن، – دەدى ول، – ويتكەنى بۇلاردىڭ ءبارى كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ وزىندە تىركەلگەن. ولاردى تەك قانا قابىلداپ، مويىنداۋ قالادى. بۇل رەتتەگى قابىلداۋ دەگەنىمىز – ولاردى ءتۇرلى ساققا جۇگىرتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ءسوز. ال بۇل قورىتىندىلاردىڭ ءمانى – كەڭەس وكىمەتى ۇستانعان ۇلت ساياساتىنىڭ تەورياسى مەن ۇراندارىنىڭ جانە ولاردىڭ تۇركىستاندا  جۇزەگە  اسىرىلۋىنىڭ اراسىن  ءبولىپ  تۇرعان وراسان زور شىڭىراۋدا جاتىر».

سول «شىڭىراۋدى» الىس پاريجدەگى شوقايۇلىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن كۇللى باتىس دەموكراتتارىنا ايقارا اشىپ كورسەتكەنى سونداي، ماسكەۋدەگى بولشەۆيكتەردىڭ جاندارى شىعىپ كەتە جازدادى. لاۋازىمدى شەشەندەر كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى سەسسياسىنىڭ مىنبەرىنەن ەميگرانت شوقاەۆتى «ۇلتشىل» دەپ تاڭبالاپ، عايباتتاپ جاتتى.  عاجابى، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەيالارى، ونىڭ ديرەكتيۆالارى مەن ولاردىڭ اتقارىلۋى اراسىندا بەلگىلى ءبىر قاشىقتىق بارىن» وزدەرى دە اشىق ايتىپ، مۇسەكەڭ تاققان ايىپتى – «شىڭىراۋدى» – ءىس جۇزىندە مويىنداپ تا قالدى. تەك بولشەۆيزمگە ءتان بىربەتكەيلىك ادەتپەن، دەرەكتەردى «ۇلتشىل» شوقاەۆ جالاقورلىقپەن تەرگىشتەپ جيناعان دەگەندى ۋاعىزدادى... مۇنداي ۋاعىزىن پارتيا-سوۆەت قايراتكەرلەرى ۇيىمدىق شارالارمەن – ونىڭ ەڭبەگىن ەلىنە جەتكىزبەۋ ارقىلى تياناقتادى. وسىنداي جولمەن كەڭەس وكىمەتى مۇستافانى كۇرت بەتبۇرىس شوقپارىنان جانە رەپرەسسيالاردان قورقىپ-ۇرىككەن، ساناسى وزبىر ساياساتپەن شىرمالعان حالىققا جاۋ ەتىپ كورسەتتى.  بىراق بولشەۆيكتەردىڭ پيعىلى ءسوز بوستاندىعى مەن دەموكراتيا ءىس جۇزىندە ورىن تەپكەن ەلدەردە قولداۋ تابا قويمادى. «وزدەرىنە كورسەتىلگەن «پوتەمكين دەرەۆنيالارى» بويىنشا فانتاستيكالىق مالىمدەمەلەر جاساعاندار، ارينە، تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ عاجايىپتارىن اشكەرەلەگەن كىتاپشانىڭ اۆتورى ولاردىڭ ادالدىعىنا جالا جابادى دەپ شاعىمدانار. – شوقايۇلىنىڭ ەڭبەگىن مۇقيات وقىپ، كىتاپشاعا العىسوز بەرگەن بەلگىلى فرانتسۋز ءسوتسياليسى پەر رەنودەل وسىلاي دەپ جازدى. – ولاردىڭ سورىنا قاراي، شوقاەۆ مىرزا ەڭ جاقسى، ەڭ سەنىمدى ءتاسىلدى قولدانعان. ول وقىرماندى ءوز بايقاۋلارى مەن پايىمدارىنىڭ جاردەمىمەن يلاندىرۋعا تىرىسپايدى. ول مۇنى بولشەۆيكتىك قۇجاتتاردىڭ وزدەرىنىڭ كومەگىمەن جاسايدى». كىتاپشانى وقىعاندا بۇعان كىم-كىمنىڭ دە كوزى جەتەدى. ويتكەنى، رەنودەل ايتقانداي، «ناعىز ورىستىق يمپەرياليستىك جانە ۇلتشىلدىق وتارلاۋ تاسىلدەرىنىڭ» تۇركىستاندا قالاي قولدانىلىپ جاتقانىن باتىس سوتسياليستىك قوزعالىس قايراتكەرلەرى الدىنا مۇسەكەڭ كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ گازەت-جۋرنالدارىنان الىنعان دەرەكتەردىڭ كومەگىمەن جايىپ سالعان ەدى. نە كەرەك، فرانتسۋز كوممۋنيستىك دەلەگاتسياسىنا وتىرىكتى شىنداي ەتىپ ايتقىزۋ ارقىلى الەمدىك قوعامدىق پىكىردى ءوز پايدالارىنا بۇرماق بولعان بولشەۆيكتەردىڭ جادىگويلىك ارەكەتىنە مۇستافا شوقايۇلى اتالمىش عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق جۇمىسىمەن وسىلاي دەر كەزىندە باتىل تويتارىس بەردى.

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ون جىلدىڭ شىندىعىن – فرانتسيا جۇمىسشىلارى دەلەگاتسياسى مۇشەلەرىنەن جاسىرىلعان اقيقاتتى – مۇستافا كەڭەس باسىلىمدارى بەتتەرىنەن ىزدەپ تاۋىپ كورسەتكەن. سوندىقتان دا ونىڭ بۇل كىتاپشاسى، رەنودەلدىڭ ءادىل اتاپ كورسەتكەنىندەي، جۇزدەگەن مىڭ تۇركىستاندىقتىڭ اشتان ءولىپ، رەجيم قۇربانى بولعانىن ناقتى كۋا كوزىمەن اڭگىمەلەيدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ نەگىزىنەن ورىستارمەن تولتىرىلعانىن، ونداعى تۋزەمدىكتەردىڭ ساۋساقپەن سانارلىق قانا ەكەنىنە دالەلدەر كەلتىرەدى. ەلدى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ناداندىق بيلەپ وتىرعانىن اشكەرەلەيدى. ماركستىك لەنينيزم دەگەننىڭ، بولشەۆيكتىك مەكەمەلەردىڭ كوبى ءتارىزدى، تەك فاساد-فارس ەكەنىن ايتادى. مەتروپوليانىڭ ىشكى-سىرتقى مۇقتاجدارىن وتەۋگە قاجەت بوپ تۇرعان اق ماقتا، اگرارلىق رەۆوليۋتسيانى جەلەۋ ەتىپ، قالاي كۇشتەپ، قاناۋشىلىقپەن، كەڭ كولەمدە ءوندىرىلىپ جاتقانىن كورسەتەدى. سونداي-اق، فرانتسۋز كوممۋنيستىك پارتياسى وكىلدەرىنىڭ تۇركىستاندا «ۇلتتار تەڭدىگى جۇزەگە اسىرىلدى»، «وزبەكتەر – ءوز ەلىنىڭ قوجايىنى» دەپ كۋالىك ەتۋىنە بايلانىستى، مۇسەكەڭ وسى ەڭبەگىندە ونىڭ جالعاندىعىن اشىپ كورسەتكەن ەدى. سول رەتتە «تاۋەلسىز كەڭەس رەسپۋبليكاسى» سانالاتىن وزبەكستان قۇرىلعان كەزەڭدەگى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماسقارالىعى جاعىنان مادەنيەتتى ەلدەر تاريحىنان ىزدەپ تابىلۋى قيىن ءبىر شاراسىن اشىنا كەلتىرگەن. «1925 جىلعى 21 قاڭتاردا، لەنيننىڭ ولىمىنە ءبىر جىل تولعاندا، كونە تاشكەنت شاhارىنىڭ تۋزەمدىك حالقى، وكىمەت جارلىعى بويىنشا، تىزەرلەپ وتىرعىزىلدى، – دەپ جازدى ول. – وسىلاي تۋزەمدىكتەر بىرنەشە مينۋت بويى شىنايى وتار قۇلدارى جاعدايىندا قالدىرىلدى... سيريالىق الي-ميرا مىناعان دايىن بولۋ كەرەك: لەنيننىڭ نەمەسە كاشەننىڭ ولگەن كۇنىنە وراي سيريالىق شارۋالار تىزەرلەتىپ قويىلادى (فرانتسۋزدار بۇل كەزدە تۇرەگەپ تۇرىپ: لەنين مەن كاشەن (فرانتسيا كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمى – ب.ق.) ءولدى، بىراق ولاردىڭ ىستەرى جاساي بەرەدى! – دەپ ايقايلايدى), ال مۇنداي  ارەكەتكە قارسىلىق جاساۋعا نيەتتەنۋ – قاتەرلى «ويداعى قاتەلىك» بولىپ تابىلادى». بۇلارمەن قاتار، ايەلدەردىڭ ءپارانجى كيۋى مەن «ورىس-تۇركىستان كوممۋنيزمىنىڭ»: «لەنين پايعامبار ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلەنى انىقتاۋعا تىرىسقانىن سۋرەتتەگەن ساياسي كومەديالار دا ەڭبەكتەن ورىن العان. رەنودەلدىڭ پىكىرىنشە، ءوز يدەالدارىنا وسىنشا ەرسى دە مۇڭدى ناتيجەلەردىڭ تەلىنۋى – سوتسياليستەردى ۇيالۋعا ءماجبۇر ەتەدى...

قىسقاسى، بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سولاقاي ساياسات سالدارىنان تۇركىستاندا حالىقتىڭ ۇلتتىق بوستاندىق الۋ حۇقى دا، ءار ادامنىڭ جەكە بوستاندىققا  دەگەن حۇقى دا اياققا تاپتالعان. – شوقايۇلى ءوزىنىڭ باتىستاعى وقۋشىلارىن وسى ويعا مەڭزەيدى. ول 1928 جىلى فرانتسۋز تىلىندە جاريالانعان بۇل جۇمىسىن – نەگىزگى ماقساتىن دايەكتەي تۇسەتىن جاڭا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان تاراۋمەن، قوسىمشالارمەن تولىقتىرىپ، «تۇركىستان كەڭەستەر بيلىگى استىندا» دەلىنگەن اتپەن 1935 جىلى ورىس تىلىندە شىعاردى. قالىڭ كەڭەستىك كوپتومدىقتارعا بەرگىسىز جۇقا كىتاپشا. كول-كوسىر اششى شىندىققا تۇنعان شاعىن كولەمدى ۇلكەن تاريح... شىعىستىڭ وتار جانە جارتىلاي وتار ەلدەرىندە رەۆوليۋتسيالىق كۇرەس  ءىسىن، ءستاليننىڭ ايتۋىنشا، لەنين «شارۋا كەڭەستەرىن» ۇيىمداستىرۋدان باستاۋ قاجەت دەسە كەرەك. سول «شارۋا كەڭەستەرىنىڭ» لەنيندىك «رەۆوليۋتسيالىق-ازاتتىق» باعدارلاماسىنىڭ ورىندالۋىنا مىسال رەتىندە، يوسيف ستالين تۇركىستاندى اتاعان. ال مۇستافا شوقاي ونداي تۇجىرىمنىڭ ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنىن دالەلدەگەن... تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتى بيلىگىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىمەت ىسىنە قاتىسۋ حۇقىن جوققا شىعارۋدان باستادى دەدى ول. تاشكەنت «بولشەۆيكتەرى» – وتارلىق رەجيمنىڭ  قالدىقتارى ەدى، تۇركىستاننىڭ جاڭا ءداۋىرى سولاردىڭ بيلىگىمەن باستالدى. جاڭا وكىمەتتىڭ وتارشىلدىق سيپاتى تۇركىستان كەڭەستەرى ءىىى سەزىنىڭ قارارىمەن بەكىتىلگەن-ءتىن. ال جەرگىلىكتى مۇسىلمان كەدەي-كەپشىكتەر پاتشا زامانىندا قالاي مال سياقتى بولسا، پرولەتار ۇكىمەتى تۇسىندا دا سول قالىپتا قالدى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلاسپاعانمەن، ودان دا جامان كۇيگە ءتۇستى. وكىمەت وكىلدەرى كاپيتاليستەرمەن كۇرەسەمىز دەگەن جەلەۋمەن مومىن حالىقتىڭ جيعان-تەرگەنىن سىپىرىپ الا بەردى. قىزىل اسكەرلەر جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاۋدىڭ ورنىنا توناپ، ءولتىرىپ جاتتى. وكىمەت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ورىستارىن قورعاشتادى، جاقسىلاپ كيىندىرىپ، تاماقتاندىردى. ال اش-جالاڭاش مۇسىلمان مىڭداپ، ون مىڭداپ قىرىلىپ جاتتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراسپەن قاراعاندا – ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز، ءبارىبىر ءولىپ-ءوشىپ جويىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان، رەۆوليۋتسيا مۇددەسى ءۇشىن – بار كۇش-جىگەردى اشارشىلىقپەن كۇرەسۋگە ەمەس، مايدانعا جاردەم بەرۋگە جۇمساۋ ماڭىزدى دەپ ءبىلدى. اشتان ولگەن مۇسىلماندار سانى تەك رەسمي تىركەلگەن دەرەك بويىنشا  ءبىر ميلليون ءجۇز ون ءتورت مىڭعا جەتتى. «ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنان» العان ءبىزدىڭ «ۇلتتىق پاسسيۆ» وسىنداي»، – دەپ جازدى مۇسەكەڭ. ال «كەڭەستىك اكتيۆ»: ميلليونداپ اشتىققا ۇشىراعان جەرگىلىكتى حالىق، بولشەۆيكتەر ولارعا تاماق تاۋىپ بەرمەسە دە، ولار وزدەرىنىڭ اشتان قىرىلۋى ارقىلى بولشەۆيكتەردىڭ جالپى جاعدايىن ساقتاپ قالدى... «مەن فرانتسۋز كوممۋنيستەرىنەن مىنانى سۇرار ەدىم: سيريالىق، ماروككولىق، ءۇندى-قىتايلىق جانە باسقا «ماركستىك كوزقاراسپەن قاراعاندا ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز» حالىقتارعا قاتىستى (ەگەر، فرانتسيانىڭ سورىنا قاراي، ولار وكىمەت باسىنا كەلە قالسا) تۋرا وسىنداي ساياسات ۇستانعان بولار ما ەدى؟ – دەيدى مۇستافا. – ال سيريالىق الي-ميرا سيرياداعى بولاشاق كەڭەس وكىمەتى سيريالىق كەدەيلەردىڭ قىرىلۋى ناتيجەسىندە، سيريالىق شارۋالار ولىكتەرىنىڭ ۇستىندە ورناعانىن قالار ما ەدى؟»

مۇستافا شوقايۇلى تۇركىستاندا ورناعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ نەگىزىندە مۇسىلمان كەدەيلەرىنىڭ قانىنا ارالاسقان بولشەۆيكتىك وتىرىكتىڭ لاس كىر-قوقىسى جاتىر دەپ ەسەپتەدى. ول قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ىلە-شالا جۇرگىزىلگەن بۇل اشتىق ساياساتىنىڭ ون شاقتى جىلدان سوڭ مەيلىنشە جادىگويلىكپەن قايتالانعانىن ءدال ۋاقىتىندا بىلمەدى-اۋ... ەگەر بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن العاشقى كەزەڭدە ىسكە اسىرعان قىلمىستى شارالارىنىڭ ناتيجەلەرى ءتۇرلى جولمەن تاسقا باسىلىپ قالعان بولسا، كۇش جيناپ، كۇللى باسقارۋ تىزگىنىن قولدارىنا العاننان كەيىن، ولار سول كەمشىلىكتەرىنەن قورىتىندى شىعارا ءبىلدى. 30-شى جىلدارعى كوشپەندىلەردى اشتان قىرۋ قىلمىسىن سىرت كوزگە بىلدىرمەۋ جاعىن مۇقيات ويلاستىرىپ جۇزەگە اسىردى. گازەت-جۋرنالدار اشارشىلىق كولەمى مەن سالدارى تۋرالى اۋىز اشا المادى، پارتيا مەن ۇكىمەت جيىندارىندا دا اشتىقتان ءجۇز مىڭداپ ءولىپ جاتقاندار تاسادا قالىپ، تەك مال باسىنىڭ ازايۋىنا وكىنىش ءبىلدىرىلدى. رەسمي قۇجاتتار مەن باسىلىمداردى ءسۇزىپ وقيتىن مۇسەكەڭ، ناقتى دەرەكتەرگە عانا سۇيەنۋگە داعدىلانعان قايران مۇسەكەڭ سوناۋ پاريج تۇبىندە وتىرىپ، الۋان قۇجاتتاردان جيىستىرىپ الا العان ەكونوميكا دەرەكتەرىن،  تەك  قانا  شارۋاشىلىق كورسەتكىشتەرىن سيپاتتايتىن تسيفرلاردى تالدادى. ول مۇنى تولىق سوتسياليستىك قوعامدا، ءتىپتى كوممۋنيزم كەزىندە دە كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى بولا بەرۋى ىقتيمالدىعى جونىندە شىعارىلعان جاڭا ستاليندىك تەورياعا بايلانىستى ىستەدى. ستالين بۇل تەورياسىن قازاق دالاسىنداعى اشتىق ساياساتىن ويداعىداي ورىنداپ بىتكەن سوڭ تاراتقان-دى. سوناۋ عاسىرلىق قىلمىستان بەيحابار مۇستافا، تەك ءباسپاسوز مالىمەتتەرىن ارقا تۇتقان قايران ءادىل عالىم مۇستافا سوۆەت وكىمەتى ەگىنشىلىككە جارامدى جەردىڭ كوبىن ورىس پەرەسەلەندەرىنە تارتىپ الىپ بەرگەننەن سوڭ عانا ءستاليننىڭ جاڭا تەورياسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرتتى... 30-شى جىلدارعا دەيىن، ءتىپتى 1931–1933-ءشى جىلدارعى الاپات اشارشىلىق اياقتالعانعا شەيىنگى شاقتاردا – كەڭەس رەجيمى كوشپەندىلىك ادىسپەن مال باعۋدى ەسكە الۋدىڭ ءوزىن قىلمىسقا پارا-پار كورەتىن... قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىنعى قازاق يەلىگىندەگى 40 ميلليون باس مال 1934 جىلى توعىز جارىم ميلليونعا دەيىن كەمىپ كەتتى. 1916–1923 جىلدارعا سوزىلعان كۇللى اپاتتاردان كەيىن قازاقستانداعى تۇركسىب جەلىسىنە بەيىمدەلگەن ايماقتا 1927 جىلى 29 ميلليون مال بار-تۇعىن. 1935 جىلى، كازكرايكوم سەكرەتارى ميرزويان سالتاناتتى تۇردە ۇلكەن تابىس رەتىندە حابارلاعان قازاقستاننىڭ مال سانى جەتى ميلليونداي عانا بولدى – مۇستافاشا ايتقاندا، «مال باعۋشى تۇركىستاندىق حالىقتىڭ شارۋاشىلىقتاعى «جەتىستىگىنە» بۇدان وتكەن سەندىرگىش مىسال كەلتىرۋ مۇمكىن بە؟»

شوقايۇلىنىڭ كىتابى كۇنى كەشەگە دەيىن ادىلدىگىنە ءبارىمىز قۇلاي سەنىپ كەلگەن «لەنيندىك ۇلت ساياساتى» بۇركەمەلەگەن اششى شىندىققا، بۇلتارتپاس دەرەكتەرگە تۇنىپ تۇر. «الايدا بولشەۆيكتەر ۇلت ساياساتىنىڭ لەنيندىك-ستاليندىك تەورياسى حاقىندا سويلەۋدى تىم ەرەكشە جاقسى كورەدى، – دەپ جازدى مۇسەكەڭ. – لەنين مەن ستالين ىرگەسىن قالاعان ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ نەگىزدەرىنىڭ وزگەرىس-بۇلتارىستى بىلمەيتىن دۇرىستىعى جايىندا ايتا بەرۋدى، وزدەرىن دە، وزگەلەردى دە سەندىرىپ-يلاندىرۋدى جاقسى كورەدى. بىراق ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرىن وزدەرى ايقىنداۋى جونىندەگى كەڭەستىك (لەنيندىك-ستاليندىك تە سول) تەوريانىڭ قۇبىلۋىن – مەتامورفوزاسىن – كىم قانشالىقتى ەسىندە قالدىرىپ، ءبىلىپ ءجۇر ەكەن؟» بۇل ماسەلە بويىنشا لەنين مەن ستالين قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جانە ودان كەيىن قانداي تەوريالىق پايىمدار جاساعانىنا كوز جۇگىرتەيىك. 1914 جىلعى ساۋىردە لەنين: «ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋى دەگەنىمىز – ولاردىڭ وزگە ۇلتتىق ۇجىمداردان مەملەكەتتىك ءبولىنىسى، دەربەس مەملەكەت قۇرۋى» دەپ ەسەپتەدى. لەنيننىڭ بۇل ماسەلەدەگى وسى نەگىزگى ويىن بولشەۆيكتەردىڭ ءبارى قولدادى. 1917 جىلعى ساۋىردە، بولشەۆيكتەردىڭ فراكتسيالىق كونفەرەنتسياسىندا ستالين: «ەزىلگەن حالىقتار روسسيا قۇرامىندا قالا ما، دەربەس مەملەكەتكە بولىنە مە – وزدەرى شەشۋگە ءتيىس» دەدى. كونفەرەنتسيا ءتيىستى شەشىم قابىلدادى. ودان كەيىن دە لەنين (1917 جىلعى مامىردا): ۇلتتاردىڭ ساياسي تۇرعىدان ءوز تاعدىرلارىن ايقىنداۋىن – «روسسيادان ءبولىنۋ ەركىمەن قوسا شەشىلەتىن ماسەلە» رەتىندە ايرىقشا اتاپ ايتىپ ءجۇردى. ال 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىن جاساپ، بيلىككە كەلگەننەن سوڭ بىرنەشە  جىل وتكەندە، بولشەۆيكتەر باسقاشا سايراي باستايدى. پارتيانىڭ ح سەزىندە ستالين: «ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ تۋرالى ۇران ەسكىردى، ول – يمپەرياليستەر وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا كەلتىرىپ پايدالانعىسى كەلەتىن بوس ۇرانعا اينالدى، بۇنداي كومەسكى ۇراندى ءبىز باعدارلامامىزدان الىپ تاستاعانبىز، ءبىزدىڭ باعدارلامادا باسقا، ايقىن ۇران بار، ول – حالىقتاردىڭ مەملەكەت بولىپ بولىنۋگە دەگەن حۇقى. بۇلار ەكى بولەك وزگەشە دۇنيەلەر...» دەيدى. تيىسىنشە، «رەسەيدەن جەكە مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ كەتۋ حۇقى» حالىقتاردىڭ «ءوز ەرىكتەرىنە» سايكەس پايدالانىلماي قالدى. ءسويتىپ ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ حۇقى، شوقايۇلى ايتقانداي، «بوس ۇران» بوپ شىقتى، ال حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك نەگىزدە ءبولىنۋ حۇقى ولاردىڭ «ءوز قالاۋلارى بويىنشا» جۇزەگە اسىرىلعان جوق. بۇلاردىڭ ىشكى ءمانىن 1920 جىلى ستالين اشىپ ايتىپ تا بەرگەن: «شەت ايماقتاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋىن تالاپ ەتۋ – رەۆوليۋتسيانىڭ قازىرگى كەزەڭىندە وتە-موتە زياندى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت بولىپ تابىلادى...» ەشكىمنىڭ «كونترا» بولعىسى كەلمەدى – رەۆوليۋتسيا جالعاسىپ جاتتى...

مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتتارىن «ۇلتتاندىرۋ» جونىندەگى رەۆوليۋتسيا تالاپتارىنا ساي قابىلدانعان قاۋلىنىڭ «ورىندالۋ» ءادىسىن مۇستافا شوقاي كىتابىنان وقۋ دا ءبىراز نارسەگە كوز اشادى. 1919  جىلى  روسسيا  كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ  ورتالىق  كوميتەتى  تۇركرەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە «تۋزەمدىكتەردى حالىق سانىنا پروپورتسيونال دارەجەدە مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەڭ تارتۋ قاجەتتىگىن» نۇسقادى. الايدا ماسكەۋدىڭ تۇركىستاندىق اگەنتتەرى ورتالىق بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدان باستارتتى. ماسكەۋ بولسا، ءوز ەميسسارلارىن ماڭدايىنان دا شەرتكەن جوق، ءسويتىپ ۇزاماي، «ۇلتتاندىرۋ» مازمۇنىنا جاڭادان ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزدى. مەملەكەتتىك اپپاراتتى جەرگىلىكتى حالىققا «تاقالتۋ» ماسەلەسىن كوبىرەك ايتىپ، ورىستار ءۇشىن جەرگىلىكتى تىلدەردى وقىتاتىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستار اشا باستادى... باسقارۋ اپپاراتىن حالىققا وسىلاي «جاقىنداتۋ» ءتاسىلىن حح عاسىر باسىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى سۋببوتيچ قولدانعان-دى. جەرگىلىكتى تىلدەردى جىلدام ۇيرەنگەن اكىمشىلىك جانە سوت مەكەمەسى قىزمەتكەرلەرىنە سىيلىق تا تاعايىنداعان. بۇل شارانى اقىماقتاۋ پاتشا ۇكىمەتى «رەۆوليۋتسيا» دەپ ەسەپتەدى دە، ءسۋببوتيچتى تەزىرەك گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتان تايدىرۋعا اسىقتى. مۇسەكەڭ وسى ماسەلەگە ىزالانا نازار اۋداردى: ماسكەۋلىك كەڭەس ۇكىمەتى دە ەندى سول ءتاسىلدى «رەۆوليۋتسيا» دەيدى! مەملەكەتتىك اپپاراتتى حالىققا «جاقىنداتۋدى» كوزدەيتىن وسىناۋ «رەۆوليۋتسيالىق» جۇيە ناتيجەسىندە ونسىز دا ساۋساقپەن سانارلىق تۇركىستاندىق قىزمەتكەردى ءار قولايلى ءسات تۋعان سايىن ورىسپەن الماستىرۋ اشىق جۇرگىزىلدى. اپپاراتتىڭ جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ونى ۇستاۋدى ارزانداتۋ جەلەۋىمەن جەرگىلىكتى ۇلت قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان شىعارۋ، ياكي قىسقارتۋ ورىن الدى... ورتا ازيادا 1927 جىلدىڭ ورتاسىندا 28,6 مىڭنان استام جۇمىسسىز بار-تىن، سوعان قاراماستان، زاۆودتاردا ىستەيتىندەردى قىسقارتىپ، ولاردىڭ ورنىنا رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان جۇمىسشىلار شاقىرىپ اكەلۋ ءجيى كەزدەسىپ تۇردى. ورىس جۇمىسشىلارى جالاقىنى تۋزەمدىكتەردەن الدەقايدا كوپ الدى، ازىق-تۇلىكپەن دە سولار مولىراق قامتاماسىز ەتىلدى. ولار جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا سەنىمسىزدىكپەن، استامشىلىق سەزىممەن قارادى. ورى ءتىلىن بىلمەيتىن تۋزەمدىكتەردىڭ شاعىمىن ءوز تىلىندە تىڭدايتىن ەشكىم بولمادى. كوزبوياۋشىلىقتى جەتىك مەڭگەرگەن ەميسسارلار ورتالىققا: «تۇركىستاندا مەملەكەتتىك اۆتونوميا قۇرۋ جولىمەن تولىق تۇردە ۇلتتىق ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى»، – دەپ باياندادى. ال ورتالىقتان ارنايى ارالاي كەلگەن يدەياعا ادال بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا جەرگىلىكتى حالىقتى وتارشىلدىقپەن قاناۋدىڭ ەڭ ماسقارا ءتۇرى جۇزەگە اسىرىلعانىن كوردى: «وتارشىلدارعا تۋزەمدىك كەدەيلەردىڭ شىنايى باسشىلارى، وزدەرىمەن تەڭ قۇقىقتى جولداستار كەرەك ەمەس بولاتىن. ولارعا ءتىلماشتار مەن پوليتسەي اتقارۋشىلارى عانا قاجەت ەدى...» جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار سىرت كوزدى الداۋ ءۇشىن – ساۋاتى شامالى، بىراق ايتقاندارىنان شىقپايتىن «تۋزەمدىكتەرگە» باسشىلىق لاۋازىم بەرىپ قوياتىن. فرانتسۋز دەلەگاتسياسى تۇركىستاندى ارالاردىڭ الدىندا عانا باسپاسوزدە جاريالانعان مالىمەت: «وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتتەرى تورالقالارىنىڭ توراعالارى مەن مۇشەلەرى اريفمەتيكانىڭ العاشقى ءتورت امالىن بىلمەيدى، ءوز انا تىلدەرىندە ساۋاتتى جازا المايدى. پاريج بەن لوندوننىڭ قايدا ەكەنىن اجىراتپايدى، پارتيا تاريحىمەن تانىس ەمەس، پارتيانىڭ باعدارلاماسىن وقىماعان...» كەڭەستىك وزبەكستان وكىمەتىنىڭ باسىنا حات تانىمايتىن ادام سايلاندى، كەڭەستىك قازاقستاندا دا وكىمەت باسشىسى شالا ساۋاتتى كىسى بولدى، ەكى ەلدە دە بۇل جاعدايدى – «وقۋ-توقۋسىز كەدەيدىڭ ەل باسقارعانىن» – ماقتانىش تۇتتى. بۇل «جەتىستىك» – بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسى... ال ءبىرىنشى ءنومىرلى بولشەۆيك لەنيننىڭ ءوزى، مۇستافا اتاپ كورسەتكەندەي، ساۋاتى اشىلماعان جاننىڭ ساياساتتان تىس تۇراتىنىن، تەك وسەك-اياڭ، ەرتەگى، ۇزىن-قۇلاق جەتەگىندە عانا جۇرەتىنىن تۇجىرىمداعان بولاتىن...

بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاقستان ءۇشىن بەكىتكەن كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى اۋداندارداعى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجەدە «نەگىزگى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى اياقتالعانشا... سىرت ادامدارعا قونىستاندىرۋ ءۇشىن دە، جالعا بەرۋ ءۇشىن ەشقانداي جەر ءبولىپ الۋعا جول بەرىلمەيدى» دەلىنگەن-ءدى. الايدا بۇل قۇجات تا بولشەۆيكتىك ەكىجۇزدىلىكتىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكىشى بولىپ قالا بەردى – ارنايى ادەبيەتتە قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىن «ارتىق جەرلەردى انىقتاۋ مەن ول جەرلەرگە قونىستاندىرۋدى ءبىر مەزگىلدە جانە قاتار جۇرگىزۋ» تۋرالى وي تاستالدى. ايتپەسە جەر-سۋ كوزدەرى قاتە جانە ءتيىمسىز پايدالانىلۋى ىقتيمال ەكەن. قالاي دەيسىز عوي؟ جاقسى جەرلەر سوندا وتىرعان حالىقتىڭ قاراماعىنا بەكىتىلىپ بەرىلىپ قويىلادى دا، ارتىق-اۋىس قالعانداردىڭ قۇنى جويىلادى. مۇسەكەڭ مۇنىڭ استارىندا كەڭەس ورتالىعىنىڭ: «تاڭداۋلى جەرلەر قازاقتارعا ءتيىپ قالماسىن»، – دەگەن «قاۋپى» جاتقانىن، ءارى سونداي «سەسكەنىستىڭ» تىكەلەي سالدارى رەتىندە – قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەردەن قۋىلىپ، تاستاقتا، شولدە، ۇيىمداستىرىلعان كولحوزدارعا اپارىلعاندارىن بۇلتارتپاس مىسالدارمەن دالەلدەيدى. قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ بولعانشا رەسەي تۇرعىندارىن قازاقستانعا كوشىرۋدى دوعارا تۇرۋ جونىندە رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى 1924 جىلعى 17 كوكەكتە جانە 1925 جىلعى 14 قىركۇيەكتە ارناۋلى قاۋلىلار قابىلداعان-دى. الايدا بۇلار ءجاي عانا، قازاق وكىمەتىن الداۋسىراتۋ ىسپەتتى قۇجاتتار بولىپ شىقتى – جۇماققا ۇمتىلعانداي سەزىنگەن پەرەسەلەندەر قازاق جەرىنە تولاسسىز اۋا بەردى، ال ولارعا رەسەي ۇكىمەتى تىيىم سالمادى. ءبىر مەزەت ءوزىن ازات تا تاۋەلسىز مەملەكەت باسى ساناپ قالعان قازاقستان اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق جەرىنە ءوز بەتتەرىنشە 1925 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن قونىس اۋدارعان ورىستاردى جەر الۋ حۇقىنان ايىرۋ جونىندە شەشىم شىعاردى. ولار كەلگەن جاقتارىنا ورالۋعا، نەمەسە جەردى جالعا الۋ حۇقىنا رازى بولۋعا ءتيىس-ءتىن. قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكين وزىنە ۇنامسىز بۇل شەشىمدى جويۋ ءۇشىن – اۋەلى بولشەۆيكتىك قۋلىقتىڭ سىننان وتكەن تاسىلىمەن كوميسسيا قۇرعىزدى. سوسىن كوميسسياعا كەلىپ، مۇنداي قاۋلىنى ورىنداۋعا بولمايتىنىن، ونىڭ كۇشىن جويۋ كەرەكتىگىن ايتتى. 200 مىڭ ورىستى كەرى قايتارىپ جىبەرە الاتىن قارۋلى كۇشى  بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟ ولاردى كەلگەن جەرلەرىنە كەرى تاسىمالداۋعا جۇمسالاتىن شىعىندى جابارلىق اقشالاي قارجىسى بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟.. ارينە قازاقتا اسكەر جوق، بايلىعى دا شامالى... قازاق وكىمەتىنىڭ قاۋلىسى قابىلدانار-قابىلدانباستان كۇشىن جويدى. ءسويتىپ، كومپارتيا كەلىمسەكتەردىڭ ءوز بەتتەرىمەن اعىلۋىنا توقتام سالماۋ بىلاي تۇرسىن، قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر-سۋ حاقىنداعى ادىلەتسىزدىگى تۇزەلەتىنىنەن ۇمىتتەندىرگەن بۇرىنعى قاعاز جۇزىندەگى ءادىل شەشىمدەرىن جيىپ تاستاپ، قازاق جەرىن جاڭاشا وتارلاۋدى اشىقتان-اشىق جوسپارلاۋعا كىرىستى. 1928 جىلى بۇكىلوداقتىق پەرەسەلەندىك كوميتەت 1928–1933 جىلدارعا ارنالعان قونىس اۋدارتۋ شارالارىنىڭ بەسجىلدىق پەرسپەكتيۆالىق جوسپارىنا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جەرىنە ىشكى رەسەي وبلىستارىنان 400 مىڭداي پەرەسەلەن اپارۋدى قوستى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن 6 ميلليوننان اسقان قازاق 1927 جىلى 4 ميلليونعا جەتپەي قالدى... رەسپۋبليكا اۋماعىن مەكەندەگەن حالىقتار ىشىندەگى ۇلەسى 90 پروتسەنتتەن 60 پروتسەنتكە ءتۇسىپ كەتتى... كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى اگرارلىق ساياساتى 20–30-جىلدارى دا، بەرتىندە دە – 17-ءشى جىلى قۇلاعان ءتساريزمنىڭ ەسكى وتارلاۋ ساياساتىن ەسكە سالىپ تۇردى: تىڭ ولكەسىن يگەرۋگە بايلانىستى ايتىلعان حرۋششەۆتىڭ ايگىلى ءسوزىن ويلاپ قويىڭىز – پاتشالىق تاسىلمەن ىستەي الماعاندى بولشەۆيكتەر كەڭەستىك ادىسپەن جۇزەگە اسىردى... مۇنىڭ بۇگىنگى نەويمپەرياليستەر ءۇشىن قولايلى بولعاندىعى سونداي، ولار قازاق ەلىنىڭ تەرىستىك ءوڭىرىن ۇيالماي-قىزارماي «بايىرعى ورىس جەرى» دەپ جالاۋلاتادى. ونىڭ سەبەبىن، وكىنىشكە قاراي، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە ءوز جەر-سۋىنا دۇرىستاپ ورنالاستىرىلماعانىنان، تاريحي اتامەكەنىنىڭ شۇرايلى پۇشپاقتارىن ءوز كۇشتەرىمەن يگەرىپ، زاڭدى قوجايىنى اتانۋىنا ەگەمەن وكىمەت تاراپىنان قاجەت جاعداي جاسالماعانىنان كورۋگە بولادى. ءالى كۇنگە دەيىن قازاق مۇددەسىن كوزدەۋدەن گورى، سوناۋ ستولىپين زامانىنان باستالعان «قازاق جەرىن يگەرۋ، گۇلدەندىرۋ»، ياعني جەكەلەگەن جەرگىلىكتى ادامنىڭ حۇقىن قورعاپ، وعان جاعداي جاساۋدان گورى جالپى ەكونوميكا مۇددەسىن، مەملەكەت داۋلەتىن كۇيتتەۋ ساياساتى باسىمدىق ەتۋدە...

شوقايۇلىن وقي وتىرىپ، پاتشا اكىمشىلىگى مىلتىق، اراق، ايلانى استاستىرا جۇمساپ جاۋلاپ الىنعان ەل-جۇرتتى «ءبىرتۇتاس تا بولىنبەس» مەملەكەتتىڭ كادىمگى مۇجىق سەكىلدى بودانىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ورىستاندىرۋ جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتى ءتۇۋ باستان-اق ەڭ ءوتىمدى جولمەن ساباقتاستىرا ىلگەرى باعىتتاعانىنا كوزىمىز جەتەدى. وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ ون جىلدىعى قارساڭىندا (1927 ج.) قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 1600 بولىپتى.  بىراق، ساباق وتكىزەتىن عيماراتى بار مەكتەپ – 40-قا جەتەر-جەتپەس ەكەن. دەمەك، مەكتەپتىڭ ءىس جۇزىندەگى سانى دا 40 بولعانى عوي... قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىر شاكىرتكە 7 سوم 70 تيىن، ورىس مەكتەپتەرىندە – 16 سوم شىعىندالادى... ياعني قازاقشا وقۋ – ساپاسىز، ساۋات اشارلىق قانا ءبىلىم الۋ دەگەن ءسوز، «ەسى بار» اتا-انا بالاسىن ورىسشا وقىتادى... بۇعان قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ بولشەۆيكتەر دۇنيەگە اكەلگەن قازاق مەملەكەتىندە نەگىزگى حالىقتىڭ تىلىمەن قاتار ورىس ءتىلىنىڭ دە رەسمي مارتەبەگە يە بولعانىن، ساياسي-قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتىڭ ورىسشا ءجۇرۋى بيىك دارەجەگە سانالعانىن قوسىڭىز... وكىمەتتىڭ ارقاسىندا، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولۋ سالدارىنان پايدا بولعان شالاقازاقتار سانى كۇرت ارتىپ، ءتۇرى ءبىر، بىراق ءتىلى بولەك ۇلىس دەڭگەيىنە جەتتى. ولار وعان نامىستانبايدى، قايتا، سونىسىن ماقتان تۇتادى، تىپتەن، وزدەرى اراسىنان شىققان  قارا حالىق وكىلدەرىنە، ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن ارەكەتتەرىنە اشىق مەنسىنبەۋشىلىكپەن قارايدى. وكىنىشكە قاراي، سانالارى ۋلانعان «الەم ازاماتتارى» بۇگىنگى ۇلت پاتريوتتارى «عايىپتان مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان اۋىلدىق ءتىلدى يندۋستيالىق قوعام تىلىنە جەتكىزبەك بوپ  تىراشتانادى» دەگەن ۇعىمنان ارىلماي، قازاقتىڭ شىنايى ۇلتتىق مەملەكەتىن ورناتۋعا قيلى كەدەرگى كەلتىرىپ ءجۇر. ءتاۋبا دەرىڭ، ايتەۋىر، وندايلاردىڭ ءبارى بىردەي قازاق رۋحىن جوعالتقان جوق...

ۇلتتار قاتىناسى ماسەلەلەرىن مۇسەكەڭ اتالمىش جۇمىسىنىڭ نەگىزگى وزەگى ەتكەن. ودان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى بيلىگىنىڭ ون جىلدىق تاجىريبەسى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرى سيپاتتالاتىن، ەڭ باستىسى، كەڭەس داۋىرىندە بىزگە قارشادايىمىزدان وقىتقان، شىنايى تاريحقا كەرەعار وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلىپ-باياندالاتىن مىسالداردى جەتكىلىكتى دە تۇسىنىكتى مولشەردە تابامىز. جانە وسىناۋ 20-شى جىلدارعى «اقتاڭداقتار» اقيقاتىن اشاتىن، ءتاتتى وتىرىكپەن كولەگەيلەنىپ كەلگەن اششى شىندىقتى ايگىلەيتىن ەڭبەك اۆتورىنىڭ قورىتىندىلارى ول دۇنيەدەن كوشكەلى بەرگى ءداۋىردى دە تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى. مۇستافانىڭ بۇل كىتابىنان جانە تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە ورالعان كۇللى باسقا تۋىندىلارىنان  «زامانىمىزدىڭ اقىل-ويى، ابىرويى جانە ار-وجدانى» «اجارلاندىرعان» جالپاق قازاق جەرىندەگى «حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسى» تاجىريبەلەرىنىڭ، الماتى مەن جاڭاوزەن الاڭدارىندا «ءتارتىپ ورناتۋشىلاردىڭ» جانە ولاردى قوستاۋشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى استارىن ۇعۋ كىلتىن كورەمىز. (وسى جەردە ونىڭ شىعارمالارىن شەتەل مۇراعاتتارىنان تىرنەكتەپ جيناپ، ون ەكى تومدىق تولىق جيناق رەتىندە وقىرمان يگىلىگىنە تارتقان ايتۋلى زەرتتەۋشى-عالىم، تۋعانىنا بيىل سەكسەن جىل تولاتىن  كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ جانكەشتىلىك ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ ءجون). بۇگىنگى ۇرپاققا مۇستافا شوقايۇلىن مۇقيات وقۋ ءلازىم. قازاق تا، ورىس تا، كۇللى تۇركى، سونداي-اق ورىس ءتىلدى جۇرت بىتكەن زەرتتەپ وقۋعا ءتيىس. سەبەبى مۇسەكەڭ سوناۋ قاتىگەز زاماننىڭ وزىندە-اق قاعاز بەتىنە ۇمىتىلماستاي ەتىپ، وشپەستەي ەتىپ جازىپ قالدىرىپ كەتكەن جازىقسىز توگىلگەن قاننىڭ، قورلىق پەن قاناۋدىڭ، ناداندىقتىڭ جان تۇرشىكتىرەر سۋرەتتەرى بۇگىنگى ۇرپاققا زور تاريحي تاربيە بەرەدى. جاڭا تانىم، مۇلدەم سونى شىندىق ارقىلى بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جان سارايىنا جاڭاشا ۇستانىم، ار-ۇيات، يمان، پارىز ساۋلەلەرىن توعىستىرادى. سانانى جاڭارتۋ، رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنا تۇسىرەدى. ءبىز بۇگىنگى كۇن اقيقاتىمەن ساناسامىز، قازىرگى تىنىشتىعىمىزدى ەرتەڭگى توق، باقىتتى ومىرگە ۇلاستىرۋدان ۇمىتتەنەمىز. بىراق ەلىمىزدە تۇراتىن كوپ ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى كەلىسىمدى قالىپتىلىق پەن بىرلىكتى باياندى ەتۋدىڭ دايەكتى ءبىر جولى – ازاماتتارىمىزدى قارالى تاريحپەن تاربيەلەۋدە جاتقانىن ەسكەرە بەرمەيمىز... قازاق 1917–1918, 1920–1921, 1931–33 جىلدارى ميلليونداپ اشتان ءولدى، توڭكەرىس، ازامات سوعىسى، تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋدىڭ اسىرا سىلتەۋلەرىنە قارسى كوتەرىلۋ، جاپپاي جازالاۋلار كەزدەرىندە مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ قىرىلدى، شامالارى جەتكەندەرى شەتەلدەرگە قاشتى. ءسويتىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى التى ميلليوندىق حالىق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ەكى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس بولىپ قالدى. وسى مولشەرىنىڭ تورتتەن بىرگە جۋىعىن مايدان دالالارىندا قۇربان ەتتى. قازاق تەك سوڭعى جارتى عاسىردان ءسال استام ۋاقىت ىشىندە عانا ءبىرشاما دەموگرافيالىق جاڭعىرۋ قۇبىلىسىن باستان كەشىپ كەلەدى. ال الگى اتالعان قاسىرەتتەر سالدارىنان پىشىراپ، بولشەۆيكتەر «قازاقستاندى كوتەرۋ ءۇشىن» سىرتتان ءۇستىن-ءۇستىن اكەپ توككەن كەڭەستىك پەرەسەلەندەر اراسىندا ارال-ارال بولىپ قالعان حالىقتىڭ تىلىنەن جاپپاي ايرىلا جازداعانى، ۇلكەن ءبىر بولىگىنىڭ ايرىلىپ تا قالعانى، كوپ قۇقتارىنىڭ شەكتەلگەنى، ەكولوگيالىق كۇيزەلىس، قيلى داعدارىستارعا دۋشار بولعانى بارشاعا ايان. «تاريح  وسىلاي شەشتى» دەگەندى ۇناتامىز-اۋ، دەگەنمەن، تاريحتى جاقسى تۇرمىس ىزدەگەن ادامداردىڭ كومەگىمەن بيلەۋشى جانە قۋىرشاق وكىمەتتەرىمىزدىڭ جاساعانىن تەرەڭىرەك زەردەلەۋگە ءتيىسپىز. بارلىق بولعان ىستەردە جاناما تۇردە بولسا دا بارشامىزدىڭ «ۇلەسىمىز» بار. مۇستافا شوقايۇلى وسىنى تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى.

كۇناڭدى سەزىنۋ، پيعىلىڭدى جاقسارتۋعا ۇمتىلۋ – قازاق بايراعى استىندا وتانىڭنىڭ داۋلەتىن تاسىتىسۋدىڭ، تاتۋ-ءتاتتى، جاراسىمدى، جاقسى ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى. قازاقتىڭ ءالى كۇنگى جەتكىلىكتى دارەجەدە تانىلماي جاتقان ۇلى پەرزەنتىنىڭ مۇراسىن، ورايى كەلگەندە ەسەلەپ ايتا كەتەيىك، بۇتكىل قازاقستاندىقتارعا جەتكىزۋ ءجون. مۇسەكەڭ قالدىرعان تاريح قازاق مەملەكەتىن مەكەندەۋشىلەردىڭ مورالدىق تۇرعىدان قايتا جاراقتانۋى قاجەت ەكەنىنە يلاندىرادى، بۇگىنگى ۇرانعا سالعاندا، قوعامدىق سانانى جاڭعىرتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە كومەكتەسەدى. تۇسىنىكتىرەك ەتىپ ايتقاندا، تىلگە تيەك بولعان كىتاپ، جالپى مۇستافا  شوقايۇلىنىڭ كۇللى شىعارماشىلىق مۇراسى وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن تىلدىك تۇرعىدا بولەكتەنىپ جۇرگەندەر ءۇشىن وتە پايدالى، بارشاسىنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋىن تاريحي ادىلەتتىلىك دەپ بىلۋىنە،  قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋ يدەياسىن جاسامپازدىق دەپ قابىلداۋىنا قىزمەت ەتەدى.  «سوۆەتتەر ورتا ازيادا» كىتاپشاسىنىڭ 90 جىلدىعىن ەسكە الۋ وسىنداي ويلارعا جەتەلەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz