ءبىراز ادامنىڭ ويىنشا، وتكەندە فەيسبۋكتەگى جەكە پاراقشاسىندا: «وتە جاعىمپاز، وتە پاراقور، وتە ماقتانشاق، وتە جالتاق، وتە داراقى، وتە ساتقىن حالىقپىز»، – دەپ جازعان سەرىك اباس-شاح «شىرىلداعان شىندىقتى» ايتىپتى. بىتىرانىڭ وعى سەكىلدى «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ شاشىراتىپ اتا سالۋ دا – مەرگەندىك، ەشكىمنىڭ اتى-ءجونىن اتاماي جالپىلاما «ابايسىنۋ» دا – شىندىقتى شىرقىراتۋ سانالاتىن زامان تۋىپتى.

ەگەر بىرەۋ «قوجالار – وتە داراقى، وتە ماقتانشاق، وتە پاراقور، وتە جاعىمپاز، وتە جالتاق، وتە ساتقىن رۋ» دەپ جازسا، س.اباس-شاحتىڭ ويىن قولداپ، ونى «ۇلتتىق پوزيتسياسى مۇتىلعان قازاقتىڭ ەسىن جيعىزباق نيەتپەن ناشاتىر ۇستاپ جۇگىرىپ جۇرگەن قوعامدىق دارىگەرگە» تەڭەگەن قاليلا وماروۆ اعامىز باستاپ، وسى رۋعا قاتىسى بار بۇكىل جۇرتشىلىق ءدۇر كوتەرىلىپ، جازعان ادامدى وسى جەردەن تۇرە قۋىپ، ءتۇتىپ جەر ەدى («قوجانى» مەن مىسال ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىن، ونىڭ ورنىنا كەز كەلگەن رۋدى قويا سالۋعا بولادى). ال «قازاق سونداي» دەسە، «ءيا، ءيا، دۇرىس ايتاسىز، سونداي-سونداي!» دەپ باس شۇلعىپ: «راس قوي، ساتقىن ەكەنىمىز وتىرىك پە، جاعىمپاز ەكەنىمىز جالعان با ەدى، جالتاقتىعىمىزدى نەگە جوققا شىعاراسىڭدار؟» – دەپ ورە تۇرەگەلەدى. «تاعى ءبىراز كەمشىلىگىمىز قالىپ قويىپتى، ولاردى نەگە قوسپاعان؟» دەپ ءالى دە ازىرقانىپ وتىرعاندار بار. توبەسىنە بىرەۋ جۋىندى توكسە، سامايىنان سورعالاعان سۋلى-سىلەڭدى تامسانا جۇتىپ، «راقات-اي!» دەپ رازى كەيىپ تانىتاتىندار كوپ ەكەن (بۇ دا ءسادومازوحيزمنىڭ ءبىر ءتۇرى شىعار، كىم بىلەدى). جەكەمىزگە شىعىپ، جەر-جەبىرىمىزگە جەتىپ، «جۋىندىنىڭ ءدامىن نەگە ۇناتپايسىڭدار؟» دەپ ۇرسىپ جاتقاندار دا از ەمەس. رۋىن جامانداسا – قارسى كوتەرىلەتىن، اتا-تەگىن قورعاپ، اۋزى اقكوبىك بولاتىن ادامدار، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، حالقىن جامانداسا – «ايتا ءتۇس! بارەكەلدى! شاپ!» دەپ، ايتىستا وتىرعانداي قوپاڭداپ، شابىتتاناتىن ادەت تاۋىپتى.

ويتكەنى، قاراپ وتىرساق، «قازاق» دەگەن ...ەشكىم ەمەس ەكەن. ونى سىناۋعا دا، بالاعاتتاۋعا دا، ءتىپتى قورلاۋعا دا ءبارىنىڭ قۇقى بار ەكەن. تۇرسىنجان شاپاي اعام ايتپاقشى، «قازىر قازاقتىڭ توبەسىنە مادەنيەتتى تۇردە دارەت سىندىرۋ سانگە اينالىپتى». بۇرىن قورلىقتى كەڭەستىك ورىس وكىمەتىنەن، سوسىن بەزبۇيرەكتىگى جونىنەن سول كەڭەستىك ورىستان كەم تۇسپەيتىن «كەڭەستىك ەمەس-ءمىس» قازاق بيلىگىنەن كورسە، ەندى ونى ەرىنبەگەن ەكىنىڭ ءبىرى ەزگىلەپ، ءارىپ تانيتىن ادامنىڭ ءبارى «الىمجەتتىك جاسايتىن» بولىپتى. فەيسبۋكتەگى ادامداردىڭ ءبارى جاقسى، تەك قازاق قانا جامان ەكەن. «قازاق» دەگەن – ەشقايسىمىزعا قاتىسى جوق، ايتەۋىر ءبىر ابستراكت ۇعىم ەكەن، ءتىلى قىشىعاننىڭ ءبارىنىڭ تىلدەۋىنە عانا لايىقتى ءبىر بەيشارا ەكەن.

«اتى-ءجونى، ءتۇر-ءتۇسى جوق، وسى ءبىر ابستراكتىلى قازاقتى» قارالاۋدان وڭاي ءىس بولماي تۇر. وعان ەشكىم نامىستانبايدى، ورە تۇرەگەلمەيدى. ويتكەنى، «مىناۋ – پاراقور، مىناۋ – ساتقىن، مىناۋ – جاعىمپاز» دەپ ناقتى ايتىپ جاتقان جوق، «مىنا مينيستر – الاياق، اناۋ اكىم – جاعىمپاز» دا دەمەيدى، تەك جالپىلاما بوراتىپ «قازاق سونداي!» دەيدى. سوندا جەيتىن – بىرەۋلەر، ساتاتىن – بىرەۋلەر، ماقتاناتىن – بىرەۋلەر، الدايتىن – بىرەۋلەر، جاعىنىپ-جالپىشتاناتىن – بىرەۋلەر... ال وسىنىڭ بارىنە كىنالى كىم؟ كىم بولسىن، كەز كەلگەن نارسەگە كىنالى بولۋ ءۇشىن جارالعان قازاق دەگەن حالىق بار ەمەس پە؟! قازاق كىنالى! «قازاق سونداي»! «ءاي، دۇنيەدەگى سورلى مەن قاسكويدىڭ ءبارى قازاقتان شىقسا دا، تۇتاس ۇلتتى سونداي دەپ كەسىپ-ءپىشۋ جاراماس» دەپ مۇدىرەتىندەر سيرەك. قازاقتى جامانداعاننان راقات تاباتىن تۇتاس بۋىن ءوسىپ شىققانداي. ولار قازاق دەگەن حالىقتىڭ توبەسىنە شىعىپ الادى دا، الاقانىن ىسقىلاپ، تومەنگە (ياعني، قازاققا) تونە قاراپ، تورەلىك ايتادى. سوندا وزدەرى كىم؟ قازاققا باعا بەرەتىن قۇقىقتى ولار قايدان العان؟

جالپى حالىقتىڭ ىشىندە پارا المايتىن-بەرمەيتىن، ماقتانشاقتىق-داراقىلىقتى جەك كورەتىن، جاعىمپازدىق-جالتاقتىقتى جاراتپايتىن، ساتىپ كەتۋ دەيتىندى بىلمەيتىن ادال، تازا ادامداردىڭ دا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى ولاردى ويلانتپايدى. باستىسى – جەپ جاتقان، ساتىپ جاتقان، داراقىلانىپ جاتقان، جاعىنىپ جاتقانداردىڭ ۇلتى قازاق پا؟ ءبىتتى، ايتار ءسوز تابىلدى: «قازاق – پاراقور، ساتقىن، داراقى، جاعىمپاز، ت.ب.»! جانە جاي ەمەس، وتە! ال سول «وتە پاراقور، وتە ساتقىن، وتە داراقى...» حالىقتان شىعىپ وتىرعان س.اباس-شاحقا مىسال ءۇشىن: «مارقۇم اكەڭىز، قارا جەر حابار بەرمەسىن، سونداي ساتقىن كىسى ەدى» نەمەسە «بالاڭىز ناعىز جاعىمپازدىڭ ءوزى بولعالى تۇر ەكەن»، – دەپ كورىڭىزشى; ەڭ بەرىسى – اكەسىنىڭ كەرەمەت ادام بولعانىن، بالاسىنىڭ جاقسى ازامات بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن سىزگە تولىق دالەلدەپ بەرەر ەدى (سولاي ەكەنىنە ەش كۇمانىمىز جوق), ارىسى – ءوزىڭىزدى دە وڭدىرماس ەدى. و كىسى عانا ەمەس، ءبارىمىز دە سويتەر ەدىك. ويتكەنى، ول – اكەمىز! ويتكەنى، ول – بالامىز! جاقسى. بىراق سول اكەلەرىمىز دە – قازاق ەمەس پە؟ بالالارىمىز دا قازاق قوي؟ دەمەك، قازاق-اكە – جاقسى. قازاق-بالا – جاقسى. ءوزىمىز تۋرالى ءتىپتى اڭگىمە جوق، اكەسى جاقسى، بالاسى جاقسى ادام جامان بولا ما; عاجاپپىز عوي! سوندا ءبارىمىز جاقسىمىز دا، تەك قازاق حالقى عانا جامان بولىپ شىعا ما؟

تۇتاس جاعىمپازدان، تۇگەل پاراقوردان، تەگىس ساتقىننان قۇرالعان ۇلت بولمايدى. سول سەكىلدى، جاپپاي جاقسى ادامنان تۇراتىن حالىق تا جوق. جالپى، پاراقوردا، ساتقىندا، جاعىمپازدا... – ۇلت بولمايدى. ولار جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتا كەزدەسەدى. بىراق «ساتقىن حالىق»، «پاراقور حالىق»، «جالتاق حالىق» دەگەن ۇعىمدار جوق. ءبىز عانا ويلاپ تاۋىپ وتىرمىز (پاتەنتى – سەكەڭدە).

قىزىق، «اكەڭ جامان» دەسە – ورە تۇرەگەلەمىز، «بالاڭ جامان» دەسە – جاعاسىنا جارماسامىز، «رۋىڭ جامان» دەسە – تۋرا قولىندا ولەمىز. ال «حالقىڭ جامان» دەسە، نەگە «ءيا، سوندايمىز»، «راس قوي»، «دۇرىس ايتاسىز»، «تاعى دا ايتا ءتۇسىڭىز» دەيمىز؟ نەگە؟ ناعىز نامىستاناتىن نارسە وسى عوي! «قازاق» دەگەن ەڭ الدىمەن ءسىز، مەن، ول... ەمەس پە؟ شىن مانىندە، ءبىز قازاققا ايتىلعان اۋىر ءسوزدىڭ ءبارىن وزىمىزگە قادالعان جەبەدەي كورۋىمىز كەرەك قوي!

ياعني، كورگەن، ەستىگەن، بىلگەن بۇكىل كەمشىلىك، جامانشىلىقتىڭ ءبارىن تۇتاس قازاققا تاڭبايىق. ناقتى ايىپتى بولعان ادامدى، نە توپتى اتاپ ايتايىق. جەكە ادامدار مەن جەكەلەگەن توپتىڭ قياناتى، نە قىلمىسى ءۇشىن قازاق حالقى كىنالى ەمەس.تەگىندە، قاي حالىقتى دا جاقسى ادامدارىنا قاراپ باعالاۋ كەرەك.

ءوز باسىم جەر بەتىندە «وتە ساتقىن ەمەس، وتە جاعىمپاز ەمەس، وتە ماقتانشاق ەمەس، وتە داراقى ەمەس، وتە جالتاق ەمەس، وتە پاراقور ەمەس» ءبىر قازاق بار بولسا، سول بايعۇس ءتىرى كەزدە قازاق ۇلتىن تىلدەۋگە قارسىمىن. ال حالقىڭىزدا ادال ءبىر ادام دا قالمادى دەپ ويلاساڭىزدار، قايعىلارىڭىزعا ورتاقپىن.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz