كەز كەلگەن ەلدىڭ ازاماتتىق رۋحىنىڭ دەڭگەيىن سول ەلدىڭ جورناليستيكاسىمەن باعالاۋ ارقىلى ەشبىر قاتەلىككە ۇرىنباۋعا بولادى. جورناليستيكا ەلدىڭ دەموكراتيالىق دەڭگەيىن عانا ەمەس، سول ەل حالقىنىڭ ءوز مەملەكەتىن قانشالىقتى بيلەپ وتىرعانىن، قوعامدىق پىكىردىڭ جاساندى ەمەس، قانشالىقتى بارىنشا تابيعي قالىپتاساتىنىن، ءتورتىنشى بيلىكتىڭ بار-جوعىن، ەلدىڭ ساياساتى قالايشا جاساقتالاتىنىن ايگىلەيدى. ءتىپتى، باق-نىڭ قاۋقارى الگى ەلدەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ شىنايى كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سايىپ كەلگەندە ءسوز بوستاندىعى ۇلتتىڭ داتى.

كەز كەلگەن ەلدىڭ ازاماتتىق رۋحىنىڭ دەڭگەيىن سول ەلدىڭ جورناليستيكاسىمەن باعالاۋ ارقىلى ەشبىر قاتەلىككە ۇرىنباۋعا بولادى. جورناليستيكا ەلدىڭ دەموكراتيالىق دەڭگەيىن عانا ەمەس، سول ەل حالقىنىڭ ءوز مەملەكەتىن قانشالىقتى بيلەپ وتىرعانىن، قوعامدىق پىكىردىڭ جاساندى ەمەس، قانشالىقتى بارىنشا تابيعي قالىپتاساتىنىن، ءتورتىنشى بيلىكتىڭ بار-جوعىن، ەلدىڭ ساياساتى قالايشا جاساقتالاتىنىن ايگىلەيدى. ءتىپتى، باق-نىڭ قاۋقارى الگى ەلدەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ شىنايى كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سايىپ كەلگەندە ءسوز بوستاندىعى ۇلتتىڭ داتى.

قازاقستانداعى جورناليستيكانىڭ قازىرگى احۋالىن ءسوز ەتكەندە كوزگە تۇسەتىنى - ورىس جانە قازاقتىلدى باق. الايدا، ەلدەگى باستى دومينانت ءورىستىلدى جورناليستيكا ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى جانە ونى رەسمي بيلىك تولىعىمەن مويىنداي وتىرىپ، ونىڭ ىقپالىنا مويىن ۇسىنعانى سونداي، ەندى الەمدىك ءورىستىلدى ءباسپاسوز مەرەكەسىن تۋتۇعىرى - رەسەي تۇرعاندا، قازاقستاندا ۇيىمداستىرۋ ارقىلى سونىڭ جەتەگىنە كەتكەندىگىن ايگىلەپ وتىر. شىن مانىندە بۇل شارا تۇركىلەردىڭ قاسيەتتى شاڭىراعى جانە قازاقستاننىڭ تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەكونوميكالىق باس كوتەرگەن باستى ەل رەتىندە تۇركىتىلدى جورناليستيكانى بىرىكتىرۋ ماقساتىنىڭ باسى قىلتيىپ تۇرعان مۇرات ەمەس پە؟ الايدا، قازاقستان بيلىگىنىڭ ءورىستىلدى جورناليستيكانىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە ەلدەگى ءورىستىلدى باق-نىڭ ىقپالىن العا تارتقاننان گورى، ونىڭ قازىرگى بيلىكتىڭ اجەتىنە بىردەن ءبىر جاراپ تۇرعان ساياسي قۇرال ەكەندىگىن اتاعان ابزال. بۇل جەردە بىرجاقتى تۇردە بيلىكتى كىنالاۋ ادىلەتسىز. ەرتەڭگى كۇنى بيلىكتىڭ اجەتىنە جارايتىن اعىلشىن نە قىتايتىلدى باق-ى تابىلىپ جاتسا، سولارعا دا وسىلايشا جول اشىلماق. ويتكەنى، اۆتوحتوندىق باق وكىلدەرى وزدەرىنە ءتيىستى مىندەتتى اتقارماعاندىقتان، ونى وزگەتىلدى باق-ى قاعىپ الۋدا.

ال، قازاقتىلدى جورناليستيكا نەگە جەتىمنىڭ كۇيىن كەشۋدە؟ ماسەلە جورناليستيكانىڭ تەك قانا ءتورتىنشى بيلىك ەكەندىگىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازىرگى زاماندا ونىڭ اقپاراتتىق-يندۋستريالىق سيپاتىنىڭ بارلىعىندا بولىپ تۇر. بۇل جاعىنان العاندا ءورىستىلدى تالاي باق ءوز الدىنا جەكە دارا يندۋستريالىق قۋاتقا يە بولىپ، كەلەسى ساتىدا ەكونوميكالىق-ساياسي دەڭگەيگە كوشىپ وتىرعاندىعىنا كوز جىبەرەتىن مەزگىل جەتتى. «كاراۆان» مەديا-حولدينگىسىنەن باستاپ، بۇل تىزىمگە تالاي ءورىستىلدى مەديايندۋستريا توپتارىن اتاۋعا ابدەن بولادى. ال، مۇنداي تىزىمگە قازاقتىلدى ءبىر دە ءبىر مەدياتوپتى بىلاي قويعاندا، جەكە دارا باق «ۆرەميا» گازەتىنىڭ دەڭگەيىندە ەمەس. ءسويتىپ، كۇن تارتىبىندە قازاقتىلدى جورناليستيكانىڭ يندۋسترياعا اينالۋىنا قانداي شىدەر بار دەگەن ساۋال تۇر.

اتالمىش سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەندە، وسىدان ءبىر جىل بۇرىنعى «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ باسىنداعى احۋال ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. شىن مانىندە، بۇل تەلەارنا ەلدەگى بىردەن ءبىر قازاقى رۋحتى جانە قازاقى جورناليستيكا دامۋىنا ءىز سالا باستاعان ۇجىم بولاتىن. كەز كەلگەن دامىعان جورناليستيكالىق توپتىڭ ساياسي پارتيادان دا قاتەرلى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل توپتى ىدىراتۋعا كىمنىڭ مۇددەلى بولعانىن ىزدەپ تابۋ سونشا قيىن ەمەس. ناتيجەسىندە الگى  تەلەارنادان كۇتىلگەندەي دەڭگەيدەگى كەڭەستىك رۋحتى، قۇل سيپاتتى، ەڭسەسى ەزىلگەن ونەريەتسىز (تۆورچەستۆوسىز) بىلجىر نارسەلەر بالالاۋدا. بۇرىنعى دەڭگەيدەگى جورناليستيكا جەر بولىپ، ونىڭ ورنىنا ىقپالسىز ناسيحات قۇرالى بولىپ تابىلاتىن كەڭەستىك ۇگىت كوزى عانا قۇرىلدى. ءسويتىپ، قازاق رۋحىنىڭ تومەنشىكتەۋىنە كەزەكتى قادام جاسالدى دا قويدى. راس، «قازاقستاننىڭ» بۇرىنعى ۇجىمى كوكتەن سالبىراپ تۇسپەگەنىن بىلەمىز، بىراق، بۇل توپ قالعان قازاقى ەلەكتروندىق جورناليستيكاعا از دا بولسا جەتەك بولا باستاعان سىڭايى بار-تۇعىن. ال، اتالمىش تەلەارنانى ىدىراتۋ بارىسىندا تىلگە تيەك ەتكەن مەملەكەتتىك ءتىلدى باسقا ەلەكتروندىق ارنالار مەن تولقىندارعا الشاڭداي كىرگىزەمىن دەگەن مينيستر ەرتىسباەۆتىڭ قازاق حالقىنا ۋادەسى اقىرىندا انشەيىن ماسانىڭ ىزىڭى ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. ويتكەنى، ول الگى ايتقان ۋادەنىڭ ورنىنا تۇجىرىمدى ەشبىر باعدارلاما ۇسىنا المادى. ونىڭ ورنىنا ماقالا باسىندا ايتقانىمىزداي، قازاقستان ءورىستىلدى الەمدىك باق-نىڭ  كونتينگەنتىنە اينالا باستادى. ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى - الگى بىردەن ءبىر باستى شىدەر رەسمي بيلىكتىڭ قازاق جورناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەستىگى جانە ودان سونشالىقتى قاۋىپتەنەتىنىندە. بۇل قاۋىپ، ەلدەگى دەموكراتياعا بىردەن ءبىر مۇددەلى قازاقتىلدى جۇرتشىلىق بولۋىندا.

رەسمي بيلىكتىڭ قازاقتىلدى جورناليستيكاعا قىرىن مۇددەلىلىگى قابىلدانىپ جاتقان باق تۋرالى جاڭا زاڭداردان بارلىق ساياسي جانە ەكونوميكالىق العىشارتتار بولا تۇرىپ، قازاقتىلدى جورناليستيكانىڭ كۇشىمەن حالىقتىڭ اقپارات الۋ مۇمكىندىگىن زورايتۋعا ءبىر جول اشىلماي-اق قويدى. كەرىسىنشە، ونسىز دا ەكونوميكالىق جاعىنان تۇرالاپ وتىرعان قازاقتىلدى باق-تار ەندى الاقانجايدى قالىپتاعى مەملەكەتتىك گرانتتارعا تەلمىرەتىن كۇيدەن ارىلاتىن ەمەس.

قازاق جورناليستيكاسى نەدەن سورلاپ وتىر؟ بىزدىڭشە، بۇعان باستى ەكى سەبەپتى دە قازاق جورناليستەرىنەن ىزدەۋ كەرەك: بىرەۋى - كەڭەستىك قۇلدىق رۋحتان ارىلماعاندىق، ەكىنشىسى، قازىرگى زامانعى جورناليستيكالىق ىرىقتى ەكونوميكانى مەڭگەرە الماعاندىق.

ءبىرىنشى سەبەپتى اشا تۇسسەك، الدىمەن كوزگە تۇسەتىنى، قازاق جورناليستەرىنىڭ ءالى كۇنگە كەڭەستىك تاسىلمەن مامان دايارلانۋىندا، بۇل جاعىنان ءورىستىلدى ماماندار ءوز دەڭگەيلەرىن شەتەلدىك بىلىك جوعارلاتۋ ارقىلى جانە رەسەيلىك جورناليستيكانىڭ ىڭعايىمەن قاجەتتى ساتىعا كوتەرىپ الدى. مۇنداي ساتىداعى بىلىكتى جاس قازاق جورنالشىلار قولىندا رەداكتسيالىق بيلىك بولماعاندىقتان، قۇلدىق رۋحتىڭ باتپاعىن كەشۋدە. بۇل سەبەپكە قوسىلاتىن تاعى ءبىر جايت، قازاق جورناليستيكاسىنىڭ جاڭا زامانعى رەداكتسيالىق ۇيىمداستىرۋدى مەڭگەرمەگەندىگى. بۇل نەگىزىنەن قازاقتىلدى رەداكتسيالاردى جورناليستەر ەمەس، كوبىنە اقىن-جازۋشىلار باسقارىپ وتىرعانىن مويىنداساق جەتىپ جاتىر. وسىلايشا، قازاق جورناليستيكاسى ءالى كۇنگە ادەبيەت پەن جورناليستيكانى شاتاستىرۋدى اياقتاعان  جوق.

وسىدان كەلىپ، كاسىپقوي رەداكتورلاردان گورى مانساپقور دا جالتاق رەداكتورلار جورناليستيكانى دامىتۋعا قۇلىقسىز ەكەنى وزىنەن ءوزى شىقپاي ما؟ قازاق رەداكتورلارىنىڭ مانساپقورلىعىنا، كەڭەس يمپەرياسىنا قىزمەت ەتكەن ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنىڭ بۋىنى جول سالىپ كەتكەن بولاتىن. سول «مەكتەپ» ءالى دە قاراسىن ۇزگەن جوق. سوندىقتان دا قازاق باسىلىمدارىن اشىپ قالعاندا ايقارا بەتتە كوزگە تۇسەتىنى اقپارات ءونىمى ەمەس، اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارى نەمەسە سولاردىڭ ساياز سۇحباتى. ءتىپتى، قازاق توپىراعىندا تۋىلعان دۇنيەدە تەڭدەسى جوق پوەتيكالىق جورناليستيكا بولىپ تابىلاتىن ايتىستىڭ ءوزى قازىر بيلىكتىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ كەتكەلى  قاشان! سول سەبەپتى دە، قازىرگى ايتىس پاراقورلىق پەن ويىندىق سيپاتتان ارىلا الماي وتىر.

ال، ەلدەگى ەلەكتروندىق باقتارداعى قازاق رەداكتسيالارى تۇگەلىمەن ءورىستىلدى باس رەداكتورلاردىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرعانى قۇپيا ەمەس، ولار ءورىستىلدى رەداكتسيانىڭ تىلماشتىق قىزمەتىنە جارايتىن دەڭگەيدەگى ەركى بار. مۇنى 2005 جىلى استانا تەلەارناسىنان قۋىلعان قازاقتاردىڭ تاعدىرىمەن دالەلدەۋگە بولادى.

قازاق جورناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا شىدەر بولىپ وتىرعان ەكىنشى سەبەپكە جورناليستيكالىق ەكونوميكانى  اتاۋىمىزدا، ارينە، قازىرگى مەنەدجمەنتتى مەڭگەرمەگەندىك  كوزگە بىردەن تۇسەدى. قازاق جورناليستيكاسىنىڭ دامىماۋىنا ءتىلدىڭ ارتتا قالعاندىعى ەمەس، جورناليستيكانىڭ باستى كۇن كورىسى بولىپ تابىلاتىن قاراجات كوزىنىڭ بىتەلگەندىگىندە بولىپ وتىر. قازىرگى جورناليستيكا تابىس كوزىن ەكى تاراپتان عانا تارتاتىنى بەلگىلى: مەملەكەتتىك تاپسىرىس رەتىندە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن جانە جارنامالاۋ تۇرىندە كوممەرتسيالىق تاراپتان. ال، ءۇشىنشىسى بولىپ تابىلاتىن باسپاسوزگە جازىلىم شىن مانىندە بولماشى عانا ىقپالى بار قارجى كوزى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى - جارنامالاۋ سالاسى. ال، قازاقستاندا جارناما ءتىلى ورىس ءتىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن بىلاي قويعاندا، قازاقتاردىڭ تۇتىنۋشىلىق قۇقىعىنىڭ اياققا باسىلىپ جاتقاندىعىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى جوق. شىن مانىندە بۇل مينيستر ەرتىسباەۆتىڭ اۋىزىنان شىعۋعا ءتيىستى تاپتىرماس دايەك ەدى. ياعني وسى دايەك ارقىلى ءاربىر جارنامالاۋشى (رەكلاموداتەل) مەن جارناماشىنى (رەكلامششيك) مەملەكەتتىك تىلدە جارنامالاۋعا مىندەتتەۋگە تولىق زاڭدى نەگىزى بار بولاتىن. الايدا، بۇل ساياساتتىڭ نەگە ىسكە اسپايتىندىعى جوعارىدا اتالدى. ءمينيستردى وسىعان ءماجبۇر ەتۋگە ءتيىستى قازاق جورناليستيكاسى ەدى.  بىراق مۇنى ءوز مۇددەلەرى رەتىندە العا تارتىپ وتىرعان قازاقتىلدى باق-تار دا كورىنبەدى، ويتكەنى، ولار وزدەرىنە نە كەرەك ەكەندىگىن مەڭگەرگەن مەنەدجمەنتتەن ادا جانە قالعان-قۇتقانعا شۇكىر ەتۋ قاندارىنا سىڭگەن كەڭەستىك پسيحولوگيادان ارىلماعان. مۇنى سوڭعى كەزدە جورناليستەر قاۋىمىنىڭ باسكەرى س.ماتاەۆ دۇركىن-دۇركىن شىن جۇرەكتەن ايتىپ ءجۇر. وسىلايشا، ەلدەگى ىقپال باق بولسا، ونىڭ دەنى ءورىستىلدى جورناليستيكادا، وعان دالەل ولار تارتىپ وتىرعان قىرۋار جارنامالىق قاراجات پەن بيلىك دالىزىنەن شىعىپ جاتقان الۋان ءتۇرلى ءورىستىلدى اسا قىمبات جىلتىر جورنالدار مەن اۋديو-ۆيزۋالدىق ونىمدەر، اقىرى ءوزىمىز كۋا بولعان، رەسەي ۇيىمداستىرماعان، 2006 جىلى قازاقستان وتكىزگەن الەمدىك ورىس باسىلىمدار فورۋمى. سوڭعىسى، ەلدەگى قازاقتىلدى جورناليستيكاعا قىر كورسەتۋ عانا ەمەس، قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ تولىق سالتانات قۇرۋى عانا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ەڭسەسىن  رۋحاني  جانە ساياسي تۇرعىدان ەزۋ بولىپ وتىر.

ءسويتىپ، جورناليستيكانىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزىن ونىڭ ۇلتتىق سانا مەن قوعامدىق پىكىر تۇتۋشىسى (نوسيتەلى) ەكەندىگىنەن تاباتىنىمىز راس بولسا، وندا ءبىزدىڭ جورناليستيكانىڭ دامىماۋىن ءتىلدىڭ ماقۇرىمدىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە، تىلگە جول اشىلماۋىن جورناليستيكانىڭ ءوز مىندەتىن اتقارا الماۋىنان دا ىزدەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ول - ءتورتىنشى بيلىك، «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى». ەگەر ءبىز كوزدىڭ «سوقىرتەكە» ويناۋعا، قۇلاقتىڭ وسەك تىڭداۋعا، اۋىزدىڭ اڭقيۋعا عانا جارالماعانىن ەسكەرسەك، بالكىم، جورناليستيكانىڭ ناعىز ارنالىمىن ەندى اڭدايتىن بولارمىز...

«اباي-اقپارات»