«اي­قاپ» جۋرنالى بۇدان 100 جىل بۇرىن ترويتسك قالاسىندا (چەليابى وبلىسى) جارىق كور­دى. كەيبىر جاريالانىمداردا جۋر­نال اتاۋى «اي»، «اينا» دەگەن سوزدەر­دەن شىققان دەپ جورامالدانىپ ءجۇر. مۇنىڭ ناقتى جاۋابىن وسى جۋرنالدىڭ رەداكتورى - «باس­قارۋشى، باستىرۋشى» مۇحا­مەد­جان سەراليننىڭ: «جۋرنالعا «اي­­قاپ» دەپ ەسىم بەردىك. بۇل سوزگە تۇسىنگەن دە بولار، تۇسىنبەگەن دە تابىلار. «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ءاي، قاپ!» دەمەيتۇعىن قاي ici بار؟!. «قاپ» دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنا­لى­مىز دا وكىنىشىمىزگە لايىق «اي­قاپ» بولدى»، - دەگەن ءسوز­دەرىنەن تابۋعا بولادى. دەمەك، «ايقاپ» - حح عاسىر باسىنداعى قالىڭ قازاقتىڭ تالاي نارسەدەن قا­پى قالىپ، سان سوعىپ، «ءاي، قاپ!» دەپ وكىنگەن ءومىرىن ءوز اتى­مەن بەينەلەگەن تۇڭعىش جۋرنالى.

«اي­قاپ» جۋرنالى بۇدان 100 جىل بۇرىن ترويتسك قالاسىندا (چەليابى وبلىسى) جارىق كور­دى. كەيبىر جاريالانىمداردا جۋر­نال اتاۋى «اي»، «اينا» دەگەن سوزدەر­دەن شىققان دەپ جورامالدانىپ ءجۇر. مۇنىڭ ناقتى جاۋابىن وسى جۋرنالدىڭ رەداكتورى - «باس­قارۋشى، باستىرۋشى» مۇحا­مەد­جان سەراليننىڭ: «جۋرنالعا «اي­­قاپ» دەپ ەسىم بەردىك. بۇل سوزگە تۇسىنگەن دە بولار، تۇسىنبەگەن دە تابىلار. «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ءاي، قاپ!» دەمەيتۇعىن قاي ici بار؟!. «قاپ» دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنا­لى­مىز دا وكىنىشىمىزگە لايىق «اي­قاپ» بولدى»، - دەگەن ءسوز­دەرىنەن تابۋعا بولادى. دەمەك، «ايقاپ» - حح عاسىر باسىنداعى قالىڭ قازاقتىڭ تالاي نارسەدەن قا­پى قالىپ، سان سوعىپ، «ءاي، قاپ!» دەپ وكىنگەن ءومىرىن ءوز اتى­مەن بەينەلەگەن تۇڭعىش جۋرنالى.

1911 جىلدىڭ باسىندا ترويتسكىدە شىققان «اي­­قاپ» جۋر­نالى 1913 جىلى ورىن­بوردا ءبىرىنشى ءنومىرى با­سىلعان «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋىن تەزدەتتى دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ وسى ءبىر جۋرنالى مەن ءبىر گازەتى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە بىرەر جىل قاتار ءجۇردى. وقىرمان «ايقاپ­تى» قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلى دەپ تانىدى، «قازاق» گازەتىن ونىڭ تەتەلەس ءىنىسى دەپ ءبىلدى. اتالعان «اعايىندار» اراسىندا كەيبىر ءما­سەلەلەرگە قاتىستى پىكىر الشاق­تى­عى دا بايقالماي قال­مادى. سو­عان قاراماستان، جۋرنال مەن گازەت باسقارمالارى، ونىڭ جازۋشى­لا­رى قازاقى كەڭىستىكتە قاتار ءجۇر­گەن ءبىر-ەكى جىلدا ال­دىمەن تا­قى­رىپ ورتاقتىعىن، شى­عار­ما­شى­لىق تا­تۋ­لىقتى، ءوز­ارا ءتۇسىنىس­تىك­تى تۋ ەتىپ تۇردى. بەيىمبەت ماي­لين­نىڭ ءسوزى­مەن ايتار بولساق، حا­لىق ءۇشىن «قا­زاق» گازەتى كوز­دىڭ قاراسىنداي، ال «ايقاپ» جۋر­نالى كوزدىڭ اعىنداي ەدى.

كەڭەستىك عىلىم جۋرنال جا­ريا­لانىمدارىن كەدەي تاپ ءمۇد­دەسى تۇرعىسىنان ءبىر جاقتى ۇعىن­دىرىپ، «ايقاپتى» «دەمو­كراتيا­شىل» دەپ باعالادى. سوعان ءساي­كەس حح عاسىر باسىندا جارىق كور­گەن بىرقاتار گازەتتەرمەن سا­لىس­تىرعاندا، كەڭەستىك زاماندا زەرتتەۋگە، ىزدەنۋشىلەردىڭ تانى­سۋى­نا مۇمكىندىك تۋعان بىردەن ءبىر كونە باسىلىم - وسى «ايقاپ» ەدى.

«ايقاپتى» ءبىرتۇتاس قازاق رۋحانياتىنىڭ قۇبىلىسى رەتىندە، بۇرىنعىداي تاپقا بولمەي، شىنداپ زەردەلەۋ ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىمەن بىرگە باستالدى. جۋرنال جاريالانىمدارىنىڭ ەنتسي­كلو­پەديالىق تۇرعىدا جەكە كىتاپ (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ». - ال­ما­تى: «قازاق ەنتسيكلو­پەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995) بولىپ ماز­­مۇندالىپ شىعۋى - تاۋەل­سىز­دىك جىلدارىنداعى ۇلكەن ادە­بي-عىلىمي جەتىستىك (ورايلى ءساتتى پايدالانىپ، بۇل ءىس مارقۇم اكادەميك رىمعالي نۇرعاليدىڭ ءجا­نە زەرتتەۋشى عالىمدار ۇشكىل­تاي سۋبحانبەردينا مەن ءسار­سەن­بى ءداۋىتوۆتىڭ سول تۇستاعى قا­جىر­لى ەڭبەگى ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋدى پارىز سانايمىز).

«ايقاپتىڭ» بۇرىندارى اي­تىل­ماي كەلگەن اۆتورلارىنا قا­تىستى اقيقات تا سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە اشىلىپ، جاريا بولدى. مىسالى، «ءدۇنيادا ەرگە تەڭدىك، كەمگە كەڭدىك، ازدى كوپكە تەڭگەرەتىن عىلىم مەن ونەردى، ەلسىزدى ەلدىگە تەڭگەرەتىن، جوقتى بارعا تەڭگەرەتىن عىلىم مەن ونەردى كەرەك قىلاتىن قازاق از. تەڭدىككە قولى قالاي جەتسىن؟ قاتەرلى جەردە قاپەرسىز وتىردىق. وزىمىزگە وكپەلەمەسەك، وزگەگە وك­پەلەر بەت جوق» دەپ قازاق جەرى­نىڭ سول كەزدەگى تاعدىرى تۋرالى تولعانعان احمەت بايتۇر­سىنوۆ­تىڭ «قازاقتىڭ وكپەسى» ماقا­لا­سى «ايقاپتىڭ» ءبىرىنشى ءنومى­رىن­دە جاريالانعان ەدى. احاڭنىڭ كەيىننەن قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەن «ءبىزدىڭ زامانىمىز - ءوت­كەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زا­ما­ننىڭ اتاسى»، «تالاپ جوق، ءۇمىت مول بip حالىقپىز»، «ەڭ­بەك­سىز ەگىن شىقپايدى، تەرلەسەڭ، تەرىڭ تەگىن قالمايدى»، «تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن تەر سىڭىرگەن تيىن جۇعىمدى»، «اتا جولداسى - ناداندىق» ءتارىزدى ويلارى وسى ماقالانىڭ ىشىندە بولاتىن.

«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بىردەن ءبىر باسقارۋشىسى دا، باستىرۋ­شى­سى دا قازاقتىڭ بەلگىلى قا­لامگەرى مۇحامەتجان سەرالين بولدى (كەيبىر دەرەكتەردە ەركەم ءالىمۇلى دەگەن ازاماتتىڭ جۋر­نال­دى بىرگە شىعارىسقانى تۋ­را­لى ايتىلادى). جۋرنال باسقار­ما­سىن­دا سول تۇستاعى تانىمال اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ اكىرام عا­لىموۆ، اقىن، جۋرناليست مۇحا­مەد­سالىم كاشىموۆ، كورنەكتى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەڭبەك ەتتى. ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ءسا­بيت دونەنتاەۆتىڭ، ساكەن سەي­فۋل­ليننىڭ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ، Tahيp جومارتباەۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، قوشكە كەمەڭگەروۆ­تىڭ، احمەت مامەتوۆتىڭ، مۇس­تا­قىم مالدىباەۆتىڭ، كەنجەعالي عابدۋلليننىڭ، سامات ابىشەۆتىڭ، بايباتىر ەرجانوۆتىڭ جانە باس­قا دا بەلگىلى-بەلگىسىز كوپتەگەن تالاپكەر تالانتتاردىڭ العاشقى تۋىن­دىلارى «ايقاپتا» جارىق كوردى. جۋرنال سونىمەن بipگe اۋدارما ادەبيەتكە نازار اۋداردى. بۇعان ءا.ءفيردوۋسيدىڭ «شاح­­ناما» ەپوپەياسىنان اۋدا­رىل­عان «ءرۇس­تەم-زوراب» تاراۋى، جازۋ­شى ليحانوۆتىڭ «ماناپ» درا­­ماسى، ي.كرىلوۆتىڭ، م. لەر­مونتوۆ­تىڭ، ا.پۋشكيننىڭ، ا.چە­حوۆ­تىڭ، ا.سوروكيننىڭ قازاقشاعا اۋدارىلعان شىعارمالارى مىسال بولا الادى.

جۋرنالدىڭ بارلىعى 88 ءنومىرى جارىق كوردى، 1913-1914 جىلدارى ول ايىنا ەكى رەت شىعىپ تۇردى. 1915 جىلعى 14-نومىرىنەن سوڭ شى­عۋىن توقتاتتى. بۇل تۋرالى جۋرنال ءوز وقىرماندارىنا «ال ەن­دى الاش ازاماتتارى!.. ءبىز قولى­مىز­دان كەلگەن جۇمىسىمىزدى الاش پايداسىنا جۇمساۋدان تار­تىنباي قازاق جۇرتىمىزعا از دا بولسا بip سوقپاق جول بولسىن دەپ باستاپ جۋرنال شىعاردىق، ما­ق­سۇتى­مىز دۇنيە جيىپ بايىماق، پاي­دالانباق ەمەس، تەك قانا جۇرت­تىڭ كوزى، قۇلاعى بولماق ەدى. بىلگەنىمىزدى جازدىق، ايتتىق... نە جاز­­ساق تا تازا جۇرەك، تازا نيەتپەن جازىپ ەدىك،... ماقسۇتىمىز حا­لىققا جول كورسەتپەك ەدى. گازەتا­شىلىق، جۋرنالشىلىق قازاق ءجى­گىتتەرىنىڭ قولىنان كەلەتىن جۇمىس ەكەندىگىن سىپات ەتپەك ەدىك. ءبىز سول ماقسۇتىمىزعا جەتتىك. ەندىگى جۇ­مىس وقىعان جاستاردىڭ موي­نىن­دا...» دەپ جازدى. جۋرنالدىڭ توق­تالۋى ساياسي ماسەلەلەرمەن باي­لانىستى بولدى، دەپتى ءبىر كوپ­شى­لىك سيپاتتى جاريالانىمدا. بۇل جاڭساقتىق. دۇرىسىندا باستى سەبەبى - سول كەزدەگى سوعىستىڭ سال­دارى­نان تۋعان كۇرت قىم­بات­شى­لىق، قاعاز باعاسى مەن باسپاحانا شىعىندارىنىڭ ءوسۋى، جۋر­نال­عا جا­زىلۋشىلار ازايىپ، ناق­تى قار­جىلاي كومەك بەرۋشى­لەردىڭ بول­ما­عاندىعى ەدى.

باسقارۋشى-رەداكتور مۇحا­مەد­­جان سەراليننىڭ جۋرنالداعى جەدەل ماقالالارىن «شاھار ترويتسك...» دەپ باستايتىن جازۋ ءما­نەرىن قازاق ءباسپاسوزى تاريحىمەن تانىس وقىر­مان جاقسى بىلەدى. ترويتسك - قازىرگى رەسەيدىڭ چەليابى وبلىسىنداعى قالا. نەگىزىن كەيىننەن ورىنبور گۋبەرناتورى بو­لاتىن گەنەرال يۆان نەپليۋەۆ ءحVىىى عاسىردا قالاعان شاھار. گە­نەرالدىڭ ترويتسك تاري­حى­نا قا­تىس­تى ايتقان سوزدەرىن جي­ناقتاي كەلىپ، قازاقشا قىسقاشا ءتۇ­يىن­دە­سەك، بۇل قالاڭىز باستاپقىدا «ورتا ءجۇزدىڭ قازاعىنا قاراتا» سا­لىن­عان ءبىر بەكىنىس-قورعان بولىپ شىعادى.

ترويتسكىنىڭ بىرنەشە عاسىردى بويلاعان تاريحى باي ءارى قىزىق. بۇل قالا - ورىستىڭ ۇلى مىسال­شىسى ي.ا. كرىلوۆتىڭ، اتاقتى ادۆوكات ف.ن.پلەۆاكونىڭ تۋعان جەرى. ەكى ەلدىڭ شەكاراسىندا ور­نا­لاس­قان­دىقتان ونىڭ قازاق تىرشىلىگىمەن دە تاريحي بايلا­نىس­تا­رى بار. ترويتسكىدە قازاقتىڭ تالاي اسىل ۇل­دارى­نىڭ تابان ءىزى قالدى. ۇلتىمىز ءۇشىن زامانىندا ۋەزدىك ترويتسك گۋ­بەرنيالىق ورىنبوردان كەم ءتۇس­پەيتىن ءبىلىم-عىلىم ور­تا­لىعى بول­دى. قالادا جەتى مەشىت، بىرنەشە مەدرەسە-مەكتەپتەر جۇ­مىس ىستەدى. ءاسى­رەسە قازاق ارا­سىن­دا «مۇ­حام­ماديا»، «راسۋليا»، «عاليا» (ۋفا­­داعىدان ءبو­لەك) مەدرەسە­لەرى­نىڭ جاقسى اتا­عى جايىلىپ تۇردى. مۇ­حا­مەد­جان سەرالين، سۇل­تان­ماحمۇت تو­رايعىروۆ، بەيىمبەت ماي­لين، سەر­كە قوجامقۇلوۆ جانە باسقا بەلگىلى تۇلعالار ترويتسك مەكتەپ-مەدرەسەلەرىنىڭ تۇلەگى. بەلگىلى تاتار كوپەستەرى باكيروۆ، ياۋشەۆ، يريسوۆ، ۆاليەۆ، ۋرازاەۆ، گافۋروۆ اۋلەتتەرى ساۋدا-ساتتىقتى ءورىس­­­تەتىپ، قالادا اسەم عيماراتتار تۇرعىزىپ، ترويتسكىنىڭ اتاعىن الىسقا جايدى.

حح عاسىر باسىندا قالادا ون­شاقتى جەكەمەنشىك باسپاحانا بول­عان ەكەن. شمۋل سوس­نوۆ­سكي­دىڭ يەلىگىندەگى ءارى ونىڭ ءوزى باس­قارعان «ەنەرگيا» باسپا­حا­ناسىن­دا 1907 جىلى ەسماعامبەت ايمانباەۆ (ەش­مۋحامەت يمان­­باەۆ) دەگەن قازاق ورىسشا-قازاقشا «كير­گيزسكايا گازەتا»، ياكي «قا­زاق گازەتىنىڭ» ءبىر ءنو­مىرىن عانا شىعارىپ ۇلگەرىپ­تى. 1911-1915 جىلدارى شىق­قان «ايقاپ» ءنومىر­لەرى­نىڭ تيتۋل بەتىندە ناق وسى باسپاحانا كورسەتىلگەن.

سول «ايقاپ» جۋرنا­لى­نان قازىرگى رەسەي جەرىندە قان­داي بەلگى بار دەيسىز عوي؟ وكىنىشكە قاراي، ازىرگە ەش­تە­ڭە جوق. بۇگىندە سەكسەن مىڭ­نان استام حالىق تۇراتىن (ونىڭ بەس مىڭعا جۋىعى قا­زاق) كوپ ۇلتتى پروۆينتسيالىق قالادا بۇدان 100 جىل بۇرىن قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى شىققانى قازاقستان ەلشى­لىگىنىڭ ىقپالىمەن چەليابينسك وبلىستىق «ازامات» قا­زاق ورتالىعى كوتەرگەن م­ا­­سەلەدەن كەيىن اۋىزعا الى­نا باستاپتى. ولكە­تانۋ­شى­لار مەن مۇراجاي قىز­مەت­كەر­لەرى ىزدەنىپ، «ايقاپ» تۋ­رالى دەرەكتەر جيناپ، قالا باسشىلىعىن جەتكىلىكتى ماع­لۇماتتارمەن قامتاماسىز ەتكەن ەكەن. بىزبەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن كەزدە قالا باس­شىسىنىڭ ورىنباسارى روزاليا ميحايلوۆنا ۆيشنياكوۆا قازاقتىڭ العاشقى ۇلتتىق كاسى­بي جۋرنالىنىڭ ترويتسك قا­لا­­سىن­دا شىعىپ تۇرعانىن جۇرت­­شى­لىققا جەتكىزۋ قا­جەت­تى­گىنە، قازاق مادەنيەتى­نىڭ بۇل دەرەگىن بۇگىنگى ۇرپاققا ءبىلدىرۋ ەكى ەل اراسىنداعى تاريحي، مادەني، رۋحاني بايلا­نىس­تاردى تەرەڭ­دە­تە تۇسەتىندىگىنە ەرەكشە نازار اۋ­دا­رىپ، وسى با­عىتتاعى ءىس-شا­رالار «ترويتسكىدەگى قازاق مادە­نيە­تى كۇ­نى» دەگەن تاقىرىپتا ۇيىم­داس­تىرىلعانى ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولار ەدى دەگەن تىلەگىن دە بىلدىرمەي قال­مادى.

«ايقاپتى» ىزدەپ اتامەكەنىنەن بۇرىن ات ءىزى كوپ تۇسپەگەن سوڭ، ترويتسك قالاسىندا قازاق جۋر­­­نالىنان قانداي بەلگى بار دەپ سۇراۋدىڭ ءوزى قيىن. ءول­كە­تانۋ مۇراجايىنان ەشتەڭە كوزگە ءتۇس­پەدى. «جۋرنال باسقارماسى وسى تۇس­تا بولىپتى دەسەدى» دەگەن وي­مەن ىزدەستىرگەن ۇيلەردىڭ ور­نىن جاڭا زاماننىڭ قۇرى­لىستارى باسىپ كەتىپتى. «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا - قازان» دەگەن، قايدان ساقتالسىن...

الايدا ەڭ باستىسى - «اي­قاپتى» بەس جىل بويى باسىپ شى­عار­عان، قالانىڭ قازىرگى ورتا­لى­عىنا جاقىن ورنالاسقان «ەنەر­گيا» باسپاحاناسىنىڭ ەكى قاباتتى ەسكى ءۇيى سول كۇيىنشە تۇر ەكەن. كو­شە جاق بەتىندەگى بۇرىنعى قى­زىل كىرپىشتى قابىر­عاسى اق كىرپىشپەن قايتا قاپ­تا­لىپتى. مۇندا قالا­لىق ءدارىحانا جانە ونىڭ قويماسى ورنالاسقان بولىپ شىقتى. ءۇيدىڭ سوۆەت كو­شەسى جاق قابىرعاسىندا كە­ڭەستىك زاماندا ورناتىلعان «زدەس س 1911 پو 1917 گ.گ. پەچاتاليس بول­شەۆيستسكيە ليستوۆكي ي پرو­ك­لاماتسي» دەگەن تاس تاقتا ءىلۋ­لى تۇر. ەگەر قازاقستان تارابى «اي­قاپ» جۋرنالىنا ەسكەرتكىش بەل­گى قويۋعا شىن نيەت ءبىلدىرىپ جات­سا، ترويتسك قالاسىنىڭ باس­شى­لىعى ونىڭ وسى «ەنەرگيا» باس­پا­حا­ناسىنىڭ عيماراتىنا ور­نات­ىل­عانىن ورىندى سانايدى. ءاري­نە، كوز­دىڭ اعىنداي «اي­قاپ­قا» ترويتسك قالاسىندا ءبىر بەل­گى­نىڭ بول­عانى كەرەك-اق. سون­دىق­تان ەل تاۋەلسىز­دىگىنىڭ 20 جىل­دىق مەرەكەسىنە وراي وتكىزۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر­عان وسى ىسكە ءمۇد­دەلى ورگان­دار­دىڭ وڭ كوزى ءتۇسىپ قالار دەگەن ۇمىتتەمىز.

ايتپاقشى، جۋرنالدىڭ ءبىر اۆتورى باياعىدا، ياعني 1915 جى­لى: «بۇل «ايقاپ» كىشكەنە بول­سا دا ىلگەرى كەتە قالسا، كەلەر زاماندا قازاق تاريحىندا بالكي ەڭ باس جول­عا جازىلار. بالكي قازاق حال­قى كەلەشەكتە «ايقاپتىڭ» ەلۋ جىل­دىق ءھام ءجۇز جىلدىق يۋبيلەي تويىن دا جاسار. سول تويدىڭ ار­قا­سىندا الدەقانداي پايدالى ىستەر دە قىلار...» دەپ جازعان ەكەن. شىركىن-اي دەسە­ڭىز­شى، «ايقاپ» جۋر­نالىنا قا­تىس­تى «الدەقانداي پايدالى ىستەر» قىلۋدى قازاقتىڭ كەلەر ۇرپا­عى­نا بۇدان 96 جىل بۇرىن اما­ناتتاعان سول ءبىر اۆتور قانداي كورەگەن ەدى؟!
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى