ەلباسى  قاسيەتتى وتانىمىزدىڭ  تۋ ۇستاۋشى رەتىندە «ماڭگىلىك ەل» ءبىزدىڭ باس يدەولوگيامىز دەپ، - ايقىنداپ بەردى، ونىمەن قويماي، ءوزىنىڭ "بولاشاققا باعدار: «رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى ارقىلى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا جەتۋدىڭ جولدارىن اتاپ كورسەتتى. كورەگەن باسشىمىز سول اتالمىش ماقالاسى ارقىلى بارشا وتانداستارىن، ونىڭ ىشىندە ءوز تۋعان حالقىن ايرىقشا قۋانتتى، اسىرەسە، رۋحانيات سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشى، ت.ب-لاردىڭ ەڭسەسىن ءبىر كوتەرىپ، تورگە شىقتى. وبلىس، اۋدان، اۋىلدارعا بارىپ، جۇرتتىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ،  رۋحى سەرپىلىپ قالدى، بۇكىل ەل بولىپ، وسى رۋحاني جاڭعىرۋ  يدەياسىن قوس قولداپ قولدادى، قوعامدى جاڭعىرتۋ ۇردىسىنە زور سەرپىن بەردى ءھام ول الدا جالعاسا بەرەدى....

"ەلباسى بەلگىلەپ بەرگەن ەلدىڭ باس يدەولوگياسىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەپ جاتىرمىز" دەپ وڭ جاق، سول جاعىمىزعا قاراپ، "بۇل جۇمىسقا كىم جاۋاپتى؟" دەپ  وزىمىزشە تولعاندىق.

ەگەمەندىك العاننان بەرى بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتىپ، ادام تاربيەسى توقتادى. وتباسى ينستيتۋتى ىدىراۋعا شاق قالدى. سول جانباعىستىڭ قامىندا شاپقىلاعان جىلداردان باستاپ، ەلدەگى يدەولوگيا قىزمەتىنىڭ السىرەۋىنەن ءبىز ۇلكەن زيان تارتتىق. كەزىندەگى مەكتەپتەن باستالاتىن پيونەر، كومسومول جانە  ت.ب، وسىنداي يدەولوگيالىق ۇيىمدار ادامداردى قالاي ۇستاپ تۇردى، قالاي تاربيەلەدى.

استانا مەن الماتى قازاقتىڭ باس قالاسى، قوس قالانى كورىپ، شەتەل ازاماتتارى قازاق ەلىن باعالايدى. ال  مۇنداعى مەملەكەت تۋلارى، ەلتاڭبا، ءتۇرلى-ءتۇستى جالاۋلار، مەشىت  كۇنبەزدەرى، سونىمەن قوسا كوشە اتتارى مەن قوعامدىق كولىك ءتىلى، ايالداماداعى سان مىڭ جارناما، باق ءتىلى مەن ءدىلى، ماڭدايشالىقتار، جۇرت كوپ باراتىن ساياباقتار، ت. ب. جايلار كوڭىل كونشىتپەيدى. ەلدىكتىڭ ايناسى، يدەولوگيامىزدىڭ كورسەتكىشى جانە وسىندا جۇرگەن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى، ءسوز سويلەۋى اسا ماڭىزدى دۇنيە. ءبىزدىڭ ءار بىرەۋىمىز ءوزىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، سول ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە ەل ءۇشىن دە جاۋاپ بەرەمىز.

الماتى كوشەلەرىندەگى ماڭدايشالىقتارداعى الا-باجاق سۋرەتتەر مەن شەتەل جازۋلارى، قاتە جازىلعان قازاق سوزدەرى، ايالداماداعى سۇمدىق سۋرەتتەر، ۇياتسىز جارنامالار، سەلدەي اعىپ جاتقان بۇگىنگى اقپارتتىڭ تەڭىزى، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن، ءتالىم-تاربيەسىن تاس تالقان ەتۋدە.

بۇگىنگى تاڭدا سول توقتاعان ادام تاربيەسىن قايتا جالعاستىرۋعا، وعان جان ءبىتىرۋدى ويلاعان ەلباسى بيىلعى ءوز جولداۋىندا «جاستار مەن وتباسى ينستۋتى كەشەندى قولداۋ، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىمدىلىعىنا اينالۋ ءتيىس» - دەپ اتاپ كورسەتىپ، كەلەسى جىلدى «جاستار جىلى» - دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك.

قوعامداعى يدەولوگيالىق باعىتتاعى بارلىق نارسەنى قاداعالاۋعا جەرگىلىكتى ىشكى ساياسات جانە يدەولوگيا ءبولىمى بۇعان مىندەتتى. ولاردىڭ تەك ءتۇرلى ءىس-شارا وتكىزۋمەن  جۇمىس بىتپەيدى. كوشەدەگى سان مىڭ جازۋلاردان باستاپ، ادامداردىڭ كيىم كيىسى، ءجۇرىس تۇرىسى، قوعامدىق كولىك ءىشى مەن سىرتى، قوعامدىق كولىككە مىنە قالساڭ «اقشا سال، بيلەت ال» - دەگەن جۇرگىزۋشىڭ جاعىمسىز داۋسى مەن اياق استىنان، جەردەن شىققانداي  كارتوچكالارىڭىز بەن بيلەتتەرىڭدى دايارلاپ وتىرىڭدار دەگەن تەكسەرگىشتەر ايقۇلاقتانىپ قودىراڭداپ كەتەدى ەكەن. ءار ايالدامادا الدىندا "45 كەتكەلى ەكى مينۋت، 35-كە ءۇش مينۋت" دەپ الاقاننىن جايىپ تۇرعان بەيشارا حالدەگى ادامدار كەزدەسەدى، بۇنىڭ بارلىعى ەلىمىزدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتىپ بەرەدى.

باق-تۇزەلمەي، ەل تۇزەلمەيدى،  ادامدى سول ءباسپاسوز، ينتەرنەت، تەلەجاشىك تاربيەلەيدى. ەلدىكتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ءجىبى، اتالمىش قىزمەتكەرلەردىڭ قولىندا. ادامداردىڭ قانداي كيىم كيۋ ارينە، ءوز ەركىندە، دەسە دە، كۇن ىستىق بولىپ كەتتى دەپ، جالاڭاش ەل الدىندا جۇرۋىنە، كولىكتى تىرداي بولىپ ايداۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك. باق-تاعى كينو، جارناما، سۋرەت، جاڭالىق، ت،ب-لارعا شاماسى جەتكەنشە ارالاسۋى كەرەك، كەيبىر اقپارات پەن ونى تاراتۋشى باسقا بولعانمەن، ەل بىزدىكى، حالىق بىزدىكى. سەنىڭ بالاڭا بەرگەن كەرەمەت تاربيەڭدى سول تەلەديدار ءبىر ساعاتتا تاس-تالقان ەتەدى. زياندى كىم تارتتى؟

بالاباقشالار ۇلتتىق ناقىشپەن ساۋلەتتەنۋى كەرەك، حالىق ەرتەگىسىمەن اۋىزدانۋ، ەپوستىق جىرىمىزداعى باتىرلار سۋرەتىن سالدىرۋ كەرەك. مەكتەپتەر ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا ناقتىلى قوعامعا  كەرەكتى پاندەر وقىتۋى كەرەك (بۇل كۇندە مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورنىندا بىرەۋ انا باسپادان، بىرەۋ مىنا باسپادان وقۋلىق الدىرىپ جاتىر). مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارجىلاندىرىپ ۇزدىك مامانداردان تاڭداپ، ارناۋلى وقۋلىق جازاتىن ينستيتۋتتاردى مىقتاپ دامىتۋ قاجەت.

ناعىز يدەولوگيا كوشەدە، ايالدامادا، ساياباقتا، ماڭدايشالىقتا، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە، ت.ب.، كورىنىس بەرەدى. بۇگىنگى عالامتور شەكارانى كەرەك ەتپەيدى، بۇكىل الەم كىشكەنە ەلدىمەكەنگە اينالعان بۇل تاڭدا، كىمنىڭ عالامتورداعى ۇلەس سالماعى باسىم، سول الەمنىڭ قوجاسى. سوندىقتان ءبىز وزىمىزگە-ءوزىمىز انتيۆيرۋس قويۋدى جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. ال وسى توسقاۋىلدى كىم قويادى؟ ونى ءار جەردەگى ىشكى ساياسات جانە يدەولوگيا ءبولىمى قويادى.

الماتىداعى سايفۋلين داڭعىلى مەن شولوحوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى ساياباقتا لەنيننىڭ ەسكەركىشى ءالى تۇر. لەنين قايدا، ءبىز قايدا، سوۆەت وداعىنىڭ تاق مۇراگەرى رەسەيدىڭ ءوزى كەرەك ەتپەي قويعان سول كۇن كوسەمدى، ءبىز ءالى سارى  مايداي ساقتاپ، كولەڭكەمىزدەن قورقىپ وتىرمىز. بۇل نە يدەولوگيا؟

بۇگىنگى تاڭدا كوپ وتباسىلار «زامان كوشىنە ىلەسەمىز» - دەپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ جۇگىن ءوز قولىنان قيىنداتىپ وتىر، ايتار بولساق، كەزىندە ءبىر بەسىكپەن ءبىر اۋىل بالاسى ەرجەتسە، بۇگىندە ءبىر ءسابيدىڭ باسىندا ءبىر اۋىلدىڭ بالاسىنا جەتەتىن بەسىكتىڭ ءتۇر-ءتۇرى مەن ويىنشىقتتار بار، كەرەك ەمەس، كەيبىر زاتتاردى ۇيگە جيناي بەرەمىز، ءجۇرىپ تۇرعان ماشينامىزدى ساتىپ، قارىزدانىپ قىمبات ماشينا ساتىپ الامىز، اقشامىزدىڭ جوعىن ەلەمەستەن، نەسيە الىپ توي جاسايمىز، بۇل ءۇشىن ءالى دە تالاي جانتالاسۋ كەرەك. بۇل دا تۇزەتۋگە ءتيىستى يدەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى.

قازاق قوعامى الىگە ستالينەن قالعان قاعازدى تۇگەندەپ بولا الماي ءجۇر، ءبىر قاعازدى ون قاعازبەن راستاي المايسىن، ادام اناسىنىڭ قۇرساعىنا پايدا بولعاندا قاعازدى جيناۋ باستاپ، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگەن سوڭ دا بىرازعا دەيىن قاعاز جينالادى، وسىلاي بۇكىل حالىق قاعاز جيناپ شارشاپ جۇرەدى. ءبىر ءۇيدىڭ اۋىرى مەن جەڭىلىن كوتەرەتىن نار ازاماتى وتباسىنىڭ قاعازىن جيناۋىمەن اينالىسىپ، بۇكىل تىرلىگى توقتايدى، سوندا ونىڭ وتباسى تۇرماق ءوزىن كىم باعادى؟

بارلىق مەملەكەتتىك مەرەكەلەرمىز جانە ءداستۇرلى مەرەكەلەرىمىز دەرلىك ورىس حالقىمەن تىعىز بايلانىستى، سولاردىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن ۇگىتتەپ كەتەتىن سياقتىمىز. مىسالعا، جاڭا جىل كەلىپ شىرشاسىن وتباسىلارعا دەيىن ءىلىپ، روجدەستۆونى تويلاتادى، اياز-اتا بالالارىمىزعا ورىسشا اۋەنمەن سىيلىق بەرەدى. 8-ناۋرىز ورىسشا سويلەپ كەلەدى،1-ءساۋىر ىلعي وتىرىك الدايدى، 1-مامىر "حالىقتار دوستىعى كۇنى" دەپ سان-ءتۇرلى تىلدە ءان سالادى. 9-مامىر "جەڭىس كۇن"ى دەپ  ستالينگرادتى ساعىنا ەسكە تۇسىرتەدى.

از كۇندە قار جاۋادى، بۇكىل ەل قالىڭ قارلارىن كوشەگە لاقتىرادى. بىزدەر كوشەدە اۋزىمىزداعى تۇكىرىكتى بەت-الباتى تۇكىرۋگە، قولداعى قوقىس قاعازدى تاستاي سالۋعا، قالاي ءداتىمىز بارادى. "بۇل ءبىزدىڭ  ءوز وتانىمىز، ءوز قالامىز" دەپ، ءبىر ساتكە ويلانىپ، قوقىس جاشىگىن ىزدەسەك. مىنە،وتانشىلدىق يدەولوگيا.

***

مەكتەپ وقۋشىلارى ساندارى جالتىراپ، كويلەكتەرى بەلىندە شولتاڭ-شولتاڭ ەتەدى، جانىڭ اشيدى. وسىنداي وڭباعان كيىمدى تىگىپ، سونى ساتىپ وتىرعان كيىم فابريكاسىنا ءىشىڭ اۋىرادى. بەرىسىن ايتساق، ونى كورگەن 9,10,11 سىنىپ وقۋشىلارى، تۇندە تەلەديداردان، قول-تەلەفوننان كورگەن ىستەردى قايتالاعىسى كەلەدى، ارىسىن ايتقاندا، بۇكىل قوعامعا توسقاۋىل قويا الماي، زاردابىن تارتىپ وتىرعان پەدوفيلدەردى قوزدىرعان وسى قىسقا كويلەك ەمەس پە؟ ءبىز بۇل ارادا "قىز بالالار حيدجاپ كيسىن" دەپ ايتقىمىز جوق، دەسە دە، ول قاسيەتتى قۇران-كارىمدە «ايەل ادامدار اۋرەت جەرىن جابۋدى» اشىق اياتتا ەسكەرتەدى. ارينە، ول كامەلەت جاسقا تولىپ، مۇسىلماندىق پارىز بولعاندارعا باعىتتالىپ ايتىلعان (مۇسىلمان كامەلەت جاسقا تولعان، اقىل-ەسى دۇرىس، ەركىندىكتە بولۋ العى شارتىمەن). مەكتەپ كويلەگى از ۇزارىپ، توبىققا جەتپەي تۇرسا جەتەدى. جەل شايقاعاندا اشىلىپ كەتپەسە جەتكىلىكتى ەمەس پە؟

الدىمدا جالاڭاشقا جاقىن كيىممەن، كەتىپ بارا جاتقان قىز-كەلىنشەك، قۇددى مەنىڭ كوز الدىما، توبەسىنە دوللار مەن ەۋرونى بايلاپ الىپ، جارقىلداتىپ، بارشا ەلگە بارىن كورسەتىپ، بارا جاتقان مومىن بايدى ەلەستەتەدى، ونىڭ ارتىنا ارينە، ۇرى-قارى تولاسسىز ەرەدى، ەلدەن وڭاشالانا، ونى تونايدى. جالاڭاش ايەل دە وسىنداي، ءتىپتى، ونىڭ بايلىعى جاڭاعى مومىننىڭ بايلىعىنان الدەقايدا ارتىق. سوسىن وت باسى بۇزىلىپ، قوعامنىڭ استان-كەستەڭى شىعادى. قازاق ايەلدەرى قاشان جالاڭ-بۇت ءجۇردى جانە ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن حيدجاپسىز-اق، ۇستىلەرىن تاماشا بەينەدە جابىق ۇستاپ كەلدى ەمەس پە؟. اينالايىن، قىز-كەلىنشەكتەر-اۋ، سۇلۋلىق دەگەن - ول سانادا قالىپتاسادى، مىسالعا، افريكاداعى قارا ناسىلدىلەر  وز قىزدارىن "سۇلۋ" دەپ تامسانادى، ءبىزدىڭ قازاق ساناسىنداعى سۇلۋلىق ۇياتتى جەرىن جابۋمەن بولادى. بۇرىنعى اجە-اپالارمىزدىڭ سۋرەتىنە قاراپ، كەيبىر جاستار جاقتىرمايتىن دا شىعار، ايتسە دە، زامانعا ساي، قازاقي تانىمدا، ادەمى تۇردە، وزدەرىنىڭ اۋرەت جەرىن، اللا ريزالىعى ءۇشىن، ءوزى ءۇشىن، ەل ءۇشىن جابۋدى ۇيرەنتەتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە، اعايىن؟!. ءبىز قازاقپىز. ەلدىك يدەلوگيا وسىدان باستالادى.

«ماڭگىلىك ەل» نىساناعا جەتۋ ءۇشىن، بىزدەر بۇكىل قوعام بولىپ جۇمىس جاساپ، ىشكى مادەنيەتىمىزدى كۇشەيتىپ، ءوزىمىزدى  جانە ۇرپاعىمىزدى وتانشىلدىق سانادا تاربيەلەۋىمىز، يدەولوگيامىزدى مىقتى ۇستاۋىمىز قاجەت.

نۇرحالىق ابدىراقىن، قازۇۋ PhD دوكتورى، الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz