راحاڭنىڭ كوز جاسى
جازۋشى راحىمجان وتارباەۆتىڭ «شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى»
حيكاياتىنىڭ يدەياسى
ادەبيەتشى رەتىندە تەرەڭىنە سۇڭگىپ، مارجانىن تەرۋ استە وڭايعا تۇسپەگەن بۇل حيكايات راحاڭ جازۋشىلىعىنىڭ كەمەلىنە كەلىپ، ابدەن تولىسقان شاعىندا دۇنيەگە كەلگەن.
ادامنان كەلەتىن بارلىق زۇلىمدىق اتاۋلىنى قان سورعالاعان قايقى قىلىشىنىڭ مىسىمەن جاسقاپ، پاندورا جاشىگىنە قايىرا قۋىپ تىققان تاباقبەت تيتان اۋليە بولماسا، مىناۋ راقىمسىز الەمنەن ولىگىن جاسىرىپ كەتۋدى ويعا الار ما ەدى؟!
اڭىز ارتىنان اڭىز تۋدى. حاتقا قالدىرىلعان دەرەگى از. سويتسە دە، ول تۋرالى جازىلعان دۇنيە بارشىلىق. ءتىنى ءالسىز تىرشىلىك تايتالاسىندا ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمى ۇلى قاھاننىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى ءوز «بابىل مۇناراسىن» سوعۋدا...
توڭىرەگىندە ورشىگەن داۋدىڭ جالانعان جالىنىنا قاناتىم كۇيىپ قالادى-اۋ دەمەستەن، راحاڭداي جازۋشى نەلىكتەن شىڭعىسحان وبرازىنا سونشالىق قىزىعۋشىلىق تانىتتى؟
بۇل سۇراققا تاپ باسىپ جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن، جازۋشىنىڭ «قىر موزايكالارى»، «التىن بالىق»، «اينا»، «اياقتالماعان حيكايا»، «نوبەلدەن قالعان مۇرا»، «اتىراۋ-الماتى پوەزى»، ت.ب. اڭگىمەلەرىن وقىپ الۋ كەرەك سياقتى. اتالعان اڭگىمەلەرىندە جازۋشى ءبىر جۇيەدەن ەكىنشىسىنە وتۋدەگى ءماجبۇرلى بەيىمدەلۋدىڭ تراگەديالىق سالدارىن تەرەڭ سەزىنە، وسىناۋ كوش جۇرە تۇزەلگەنگە دەيىنگى قالىپتاسۋ پروتسەسىن قامتيتىن ءولارا كەزەڭنىڭ سۇيىنىشتەن گورى، كۇيىنىشى باسىم بولاتىنىن شىنايى جاسالعان وبرازدار ارقىلى انىق كورسەتىپ بەرەدى. ايتالىق، سۇراعان تىلەكتەرىن مۇلتىكسىز ورىنداسا دا، اۋعا تۇسكەن التىن بالىقتى تەڭىزىنە جىبەرۋدى ويعا دا الماعان ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اشكوزدىگىن، شەتەلدىكتەردىڭ قوينىندا جاتقان توعىز قىزدى جونگە سالامىز دەپ بارىپ، وزدەرى وڭباي تاياق جەپ قايتقان «نامىسقوي» جىگىتتەردىڭ ارەكەتىن، ت.ب. سۋرەتتەۋدە ساتيرانىڭ اششى ۋىتى سەزىلەدى. راحاڭ اڭگىمەلەرىندە كۇلكى دە، يۋمور دا بار. كەز-كەلگەن ديالوگتى جانداندىرىپ جىبەرەتىن وداعايلاردان ۇلتتىق ورنەكتىڭ قوڭىر ءيىسى اڭقيدى. نارىقتىڭ جاڭا ءتارتىبىن مەڭگەرمەگەن ءھام مەڭگەرۋگە دە تىرىسپايتىن بەيقام، يا ءوزدى-ءوزىن الداۋعا اۋەس، مارتتىك قاسيەتتى جوعالتقان كەيىپكەرلەردىڭ ارەكەتى بوياماسىز دا شىنايى. باي، مۇنايلى ولكەگە اقشالى كەلىمسەكتەر قاپتاپ كەلىپ جاتسا – قارسىلىق كورسەتۋ، ارەكەت جاساۋدى ويعا دا المايدى، ولاي ەتۋگە نارىقتىق ساۋاتى دا، اقشاسى دا جوق.
الايدا، جازۋشى وقىرمانىن ۇمىتسىزدىككە ۇرىندىرۋدان اۋلاق. كۇلدىرە وتىرىپ، ويلاندىرادى. «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ امازونكالارى» اڭگىمەسىندە قاسيەتتەن جۇرداي بولعان ءبىر كەيىپكەرىن قورقاۋعا اينالدىرىپ جىبەرىپ، اللەگوريانى ءساتتى پايدالانسا، اقشانىڭ بۋىنا پىسكەن ينۆەستورلاردىڭ ميلليوندارىن جۇتىپ الىپ، ءبىر تامشى مۇناي بەرمەي بوس قايتارعان جەر-انانى «تىرىلتۋىندە» گروتەسك بار.
«وسى ءبىز كوشپەندىنىڭ ۇلى رۋحىن قاي تۇستا جوعالتتىق؟ ادامشىلىق پەن ىزگىلىككە ەمەس، مانساپ پەن بايلىققا كوزسىز ۇمتىلدىرعان مىنا زامان قاي ورعا اپارىپ جىعادى؟» – جازۋشىنىڭ جۇرەگىن قان جىلاتقان شىعارمالارىنىڭ يدەياسى – «راحاڭنىڭ كوز جاسى» وسى بولسا كەرەك.
اڭگىمەلەرىندە پيعىل-ارەكەتى زامانىنا ساي كەيىپكەرلەر گالەرەياسىن جاساي وتىرىپ، راحىمجان وتارباەۆ انە-مىنە قارا داۋىلداي ءتونىپ كەلە جاتقان جاھاندانۋ تەندەنتسياسىنىڭ قازاققا اكەلەر قاسىرەتىن الدىن-الا بولجايدى.
قازاقتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالاتىن كوشپەندىنىڭ اسقاق رۋحىن تىنباي ىزدەۋى الاڭ كوڭىل جازۋشىنى «شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسىن» جازۋعا الىپ كەلگەندەي.
حيكايات – بويىنا سان جۇمباقتى جاسىرعان ەرەكشە دۇنيە. شەبەر قولدانىلعان ادەبي ءادىس-تاسىلدەر سول قۇپيالاردىڭ شەشىمىن تابۋعا جەتەلەيتىن كىلت ىسپەتتەس. ءا دەگەننەن قايتالاۋ ءادىسىنىڭ كوپتىگى بايقالادى.
اسىرەسە، «اجداھا»، «اران» سوزدەرىنىڭ قايتا-قايتا قولدانىلۋى تەگىن ەمەس: «ۇرىنارعا قارا تاپپاي كەلە جاتقان قالىڭ اسكەر «اران» قازعىسى كەلگەن»(154-بەت); «ءبىرمويىنداي شاۋىپ، الدىڭدى وراي وتكەندە اجداھانىڭ اۋزىنداي بوپ اران ءازىر تۇرسا شە؟»(160-بەت); «بىردەن جۇتىپ قويعالى تۇر. اۋزىن اشقان اران وسى!»(210-بەت), ت.ب.
تىلىڭمەن، دىلىڭمەن قوسا، قاسيەتتى جەرىڭدى، تاۋەلسىز ەلدىگىڭدى جالماپ قويۋدى كوزدەيتىن جاھاندانۋ وركەنيەتىنىڭ تويىمسىز ارانى وسى ءھام توتەننەن تونەتىن قاۋىپتى اجداھا دا ءدال وسىنىڭ ءوزى!
شىڭعىسحان – تاريحتان ورنىن ويىپ العان داڭقتى قولباسشى، كۇللى ادامزاتتىڭ ىزگىلىككە بەت بۇرۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن كورنەكتى قايراتكەر. وكىنىشكە وراي، وسى كەزگە دەيىن ونىڭ قانقۇيلى، قاتىگەز قاھان وبرازى بىرجاقتى دارىپتەلىپ كەلدى. وسى سەبەپتەن، حيكايات تاقىرىبىن ستەرەوتيپ ءسىڭىستى ميىمىز بىردەن قابىلداي قويماعانى دا راس، تالايىمىزعا: «شىڭعىسحان دا جىلاۋشى ما ەدى؟» دەگەن ويدىڭ ساپ ەتە قالعانى انىق. الايدا، شىعارما يدەياسىنىڭ جۇگى اۋىر ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك، اسىلىندا، تاقىرىپتى تاعى ءبىر ماعىناسىندا «جوعالعان كوشپەندى رۋحىنىڭ كوز جاسى» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
القيسسا، ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن، اۆتور اتالمىش حيكاياتىندا، ەڭ الدىمەن، تۇركى تەكتى نەگىزىمىزدىڭ تۇپكى تامىرىن تىنباي ىزدەيتىنى راس جانە دە ونى جەلدەن جۇيرىك سايگۇلىك سيپاتىندا تابادى:
«قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن مىڭ سايگۇلىك مىڭ تاراپقا باس بەرمەي اعىزىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى...»
ەركىندىك پەن سۇلۋلىق قانا ەمەس، قۇرىق كورمەگەن اساۋلىق، شەت-شەگى جوق كەڭىستىك پەن ساف تازالىق ايقىن كورىنگەن ءدال وسى عاجايىپ سۋرەتتى اۆتور حيكاياتتاعى سەگىز ءبولىمنىڭ باسىندا قايتالاپ بەرۋى تەگىن ەمەس. سەبەبى، قايتالاۋ ءادىسىنىڭ باستى قىزمەتى دە سول – وبرازدى دەتالدىڭ باستى ميسسياسىنا وقىرمان كوڭىلىن اۋدارۋ.
كوڭىلدى قۇلازىتاتىنى، ءتۇيىندى تاراۋدا وسىناۋ سۇلۋلىقتان قۇر ەلەس قانا قالادى:
«قۇيرىق جالى سۇزىلگەن سايگۇلىكتەر قايدا كەتكەن؟! مىڭ قۇمىرسقا مىڭ تاراپتان وزىنە قاراي قۇجىناپ كەلە جاتقانى نەسى؟! اۋلاق! اۋلاق مەنەن!»
وسى ەكى فراگمەنتتى بىرىكتىرەر بولساق، ەرتەڭگى كۇنى جاھاندانۋ يىرىمىنە جۇتىلىپ كەتۋدەن قۇتقارىپ قالاتىن ۇلى رۋحتى ىزدەۋ يدەياسى تاعى دا ايقىندالا قالادى.
«شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» حيكاياتى – جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ ءىرى جازۋشىسى راحىمجان وتارباەۆ شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر سالماعى اۋىرى ەكەنىن ايتتىق. قاتپارى قالىڭ بۇل تۋىندىعا ادەبي جاعىنان تەرەڭدەۋ – ءوز ەركىڭمەن تۇڭعيىققا شىم باتۋ، تاريحي جاعىنان بىردەڭە دەپ پىكىر ءبىلدىرۋ – جالاڭ قولمەن شوق كوسەۋ، شىرقىراعان جانىڭ كوزىڭە كورىنىپ، قىلپىلداعان وتكىردىڭ جۇزىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ. شىڭعىسحان تۇلعاسى توڭىرەگىندە قىزۋ ايتىس-تارتىس كورىگى قىزىپ تۇرعان كەزەڭدە ونىڭ وبرازىن جاڭاشا جاساۋعا، باسقا قىرىنان كورسەتۋگە كىم-كىمنىڭ دە جۇرەگى داۋالاي قويماسى انىق. الايدا، كەيبىر مىنەزدى دارىن يەلەرىنىڭ وتكىر قالامىن قىلىشتاي جالاڭداتىپ، وت پەن سۋدىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتۋ ءۇشىن جاراتىلاتىنىن مىناۋ جارىق دۇنيە الدەقاشان مويىنداعان-ءدۇر.
قاسيەتتى قارا ءسوزدىڭ كيەسى دارىعان راحاڭداي قالام يەسى ءۇشىن وقىرمانىن ءسوز ماگياسىمەن ماتاپ الۋ تۇككە تۇرمايتىنى راس، بىراق اۆتوردىڭ بۇل حيكاياتتى جازۋدا كوزدەگەنى – قىران قاناتى جەتپەس شىڭنان الدەقايدا بيىك، جاڭعىرىق جەتپەس قۇزدان نەشەمە كەز تەرەڭ.
حيكايات تاريحي جانە ادەبي – قوس ورىمنەن تۇرادى، جازۋشى وسى ەكەۋىن قويدىڭ شيكى قۇيرىعىمەن مايلاعانداي، ءيىن قاندىرا، شيىرلاي ەسەدى. سول سياقتى، شىڭعىسحانعا قاتىستى باسقا تاريحي دەرەكتەردى قولدانعاندا، اۆتوردىڭ ءجىتى مۇقياتتىلىعى مەن اسقان جاۋاپكەرشىلىگى كورىنەدى.
شىعارمادا تەرەڭ ءماندى فيلوسوفيالىق ماعىنا، كەيبىر تۇستارىندا ميستيكالىق سيپاتتىڭ كورىنىسى بار، وسى سياقتى، كوركەمدىك ءادىس-تاسىلدەردىڭ الۋاندىعى ءبىر بولەك اڭگىمە.
الايدا، بۇل – «شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» حيكاياتى جايىنداعى كەلەسى ماقالامىزدىڭ جۇگى ەكەنىن اڭداتا كەتكىم كەلەدى.
انار قابىلقاق، ادەبيەتتانۋشى
Abai.kz
