بيىلعى  ماۋسىم ايىنىڭ 16-19  كۇندەرى جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنە 20 جىل تولادى.
ۋاقىت اعىنى قانداي جىلدام دەسەڭشى!وسى جىلداردىڭ ادامدى دا،قوعامدى دا ءتۇپ تامىرىمەن وزگەرتكەنىن كورىپ،
تاڭداي قاعاسىڭ.نارىعىمىز بىردەن قارىق قىلا قويماعانمەن، اتا-بابالارىمىزدىڭ  تىم ارىدان ارمانداپ، ازاتتىق ءۇشىن  300 جىلداي ارپالىسقانىنىڭ وتەۋى ازاتتىقتىڭ كوك تۋى جەلبىرەدى اسپانىمىزدا.
تەگىن كەلگەن جوق.ەڭ بەرىسىن ايتساق،  86-نىڭ جەلتوقسانىنداعى  رىسقۇلبەكوۆتىڭ، 89-دىڭ ماۋسىمىنداعى  جاڭاەۆتىڭ، تىلەۋبەرگەنوۆتىڭ، وتاراليەۆتىڭ قاندارىمەن سۋارىلعان ەدى بۇل جەڭىس!
جاڭاوزەن دۇربەلەڭىن تاعى ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورەيىك.
شىنىندا دا ءسوتسياليزمنىڭ جوسپارلى ەكونوميكاسى  سوڭعى كەزەڭدە ءوزىنىڭ قۇلدىراۋ شەگىنە جەتتى.مەن دە سول الاپات كەزەڭنىڭ اراشاسىنداي بولىپ،جاڭاوزەن قالالىق پارتيا  جانە قالالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ 1989 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا شىعارعان  № 18 “ينفورماتسيالىق بەتشەسى” ساقتالىپتى.وسى قۇجاتتا سول كەزدەگى
قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى و.ي.جەلتيكوۆ جاڭاوزەندەگى تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ مۇشكىل ءحالىن بىلايشا مويىندايدى:
“قالانىڭ پارتيا،سوۆەت ورگاندارى ...قالا، تەڭگە، وزەن پوسەلكەلەرى جۇرتشىلعىنىڭ تۇرمىستىق پروبلەمالارىن دۇرىس شەشە الماعاندىقتان،جاستاردى باسكوتەرۋگە ءماجبۇر ەتتى... جەكە ءۇي قۇرىلىستارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ قارقىنى سىن كوتەرمەيدى. ساۋدا سالاسىنداعى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن تالان-تاراجعا سالۋ،تۇتىنۋشىلاردى الداۋ سياقتى قولايسىز كورىنىستەر ورىن الدى.كوپشىلىك پايدالاناتىن كوپتەگەن تاۋارلار قاتقا اينالدى...قالانىڭ دۇكەندەرىندە ازىق-تۇلىكتىڭ تۇسپەۋى جيىلەدى. بۇل،ارينە،قالا ەڭبەككەرلەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.تەكسەرۋ كەزىندە دۇكەندەردە ءسۇت ونىمدەرى،جەمىس-جيدەك كونسەرۆىلەرى،سارىماي،سىر،كۇرىش،كارتوپ بولمادى.حالىقتى نان ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ قاناعاتتانعىسىز دارەجەدە. سوۆەت ساۋدا زاڭىن بۇزۋشىلاردى قاراۋ...بەلگىسىز سەبەپتەرمەن جارتى جىلعا سوزىلىپ كەلگەن.”
سونىمەن بىرگە ماڭعىستاۋ مۇنايىن يگەرۋ جەلەۋىمەن جەر-جەردەن ماماندار شاقىرتىلعان ەدى. تىپتەن ساۋداگەرى دە، كۇزەتشىسى دە،ءۇي سىپرۋشىسى دا سول كەلىمسەكتەردىڭ وزدەرىننەن ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جوعارىداعى  “ينفورماتسيلىق بەتشە” مويىنداعانداي، جەرگىلىكتى حالىق، ياعني قازاق ازشىلىققا ۇرىندى. 1989 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ەسەپ بويىنشا 55751 تۇرعىننىڭ قازاعى بار بولعانى 57 %-دى قۇراعان.بۇل كوبەيتىپ كورسەتىلگەن مالىمەت سياقتى،ءبىزدىڭ بولجاۋمىزشا ول 40% -دان اسپاعان.ول كەزدەگى جاعدايدى كوزىمىز كوردى:جوعارعى جالاقى تولەنەتىن جۇمىستار،جاڭادان كەلگەن تەحنيكالار، قىزمەتتىك ماشينالار، پاتەر كەزەگى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بۇيىرمادى.
ۇجىمداردا جەمقورلىق پەن پارابەرۋشىلىك بەلەڭ الدى.جاسىڭ كامەلەتكە تولىپ،
ەڭبەككە ارالاسپاساڭ، ”ارامتاماق” دەپ،ميليتسياعا سۇيرەيتىن كەڭەستىك زاڭ بۇل جەردە ادىرام قالدى.مەكتەپ ءبىتىرىپ، اسكەردەن كەلگەندەر كوشەدە جۇمىسسىز ساندالدى.
قالا كولەمىندە تىركەلۋ توقتاتىلدى،ءتىپتى اسكەردەن كەلگەن جىگىتتى ءوز ۇيىنە دە تىركەمەگەن جاعدايلار دا كەزىككەن.ال كەلىمسەكتەر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دوق كورسەتىپ،ولاردى كەز كەلگەن جەردە كەمىتىپ،بالاعاتتاپ، توبەلەس ۇيىمداستىرىپ،ساباپ كەتكەن فاكتىلەرى كوپتەپ تىركەلگەن.بۇل ەلدىڭ نامىسىنا تيگەن.مىنە وسىنداي جاعدايلار جاستاردىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولدى.
قالا كوشەلەرىن تولتىرعان ىزالى جاستار تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتىنا باعىتالدى. ولاردى العاشقى كۇنى ميليتسيا،كەلەسى كۇنى قالقاندارى جارق-جۇرق ەتەن ۆيلنيۋس،تبيليسي،فەرعاناداعى تولقۋلاردى جانىشتاعان جازالاۋشى وتريادتار بوگەدى.كوتەرىلىستىڭ ەىنشى كۇنى
قالا كوشەلەرىن 3 بتر تاپتادى،ولار ادامدار كوپ جينالادى دەگەن مادەنيەت سارايى، ورتالىق الاڭ، پارتيا عيماراتىنىڭ ماڭىن اينالىپ ءجۇردى. كەڭەستىك ميليتسيا العان بەتىنەن قايتپاعان قارۋسىز جاستاردى وقتىڭ استىنا الدى.
كوتەرىلىس ناتيجەسىندە  نۇربەرگەن تىلەۋبەرگەنوۆ، وڭداسىن وتاراليەۆ جانە تولەپ جاڭاەۆ وپات بولدى. 40-تاي ادام جارالانىپ،اۋرۋحاناعا ءتۇستى. ءتۇرلى جاراقات العان 50-60-تايى ەمدەۋ ورىندارىنا بارماي، ءۇيدى-ۇيىنە تارادى.5 ادام ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالىپ،تەمىر توردان ءبىر-اق شىقتى. ولار: ەرمەكوۆ قۋان، كوشمۇحانبەتوۆ قايىربەك (مارقۇم), بيسەنوۆ قويشىعۇل، مامىقوۆ ەلۋباي قايسىسى ەكەنىن انىقتاۋ جازىقباەۆ ماحامبەت.كوزى كورگەندەردىڭ شامالاۋىنشا، بۇل دۇربەلەڭگە  مىڭنىڭ ۇستىندە ادام قاتىسقان.وسى ىسپەن كوپتەن بەرى اينالىسىپ جۇرگەن “قازاق ءتىلى”ۇيىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ماۋسىم قۇرباندارىن ىزدەستىرۋ ۇستىندە.ولاردىڭ كوپشىلىگى جەلتوقسانشىلار سياقتى  ءالى دە كوپتەپ كورىنەر ەمەس.دەگەنمەن  سۇراستىرىپ ءجۇرىپ،ونشاقتى جارالانعان ازاماتتاردى تاپقان سياقتىمىز.وسى جۇمىستا ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بويىنشا بۇدان 20 جىل بۇرىنعى  اۋرۋحانا مۇراعاتىن كوتەرىپ، 16-18 ماسىم كۇندەرى وق ءتيىپ جارالانعان بىرنەشە ادامدى تابۋعا سەپتىگى تيگەن قالالىق اۋرۋحانا باس دارىگەرى بەكنازاروۆ سالاماتقا ريزاشىلعىمىز شەكسىز.     
ءيا، جاستار جەڭىسكە جەتتى.كولبين ۇكىمەتى قاعاز جۇزىندە بولسا دا، مۇنايشىلاردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىراتىن باعدارلاما قابىلدادى. كەلىمسەكتەردىڭ ءبىرى قالماي ،وزدەرىنىڭ ايىپتارىن مويىنداپ، ءوز وتاندارىنا تاراستى. قازىر جاڭاوزەن قازاعى 99,9 پايىز  120 مىڭ حالقى بار ءىرى  مۇناي-گاز ورتالىعىنا اينالدى.بىراق   وسىنداعى ءار ازامات مىنانداي مامىراجاي ءومىردىڭ تەكتەن-تەك ورناي سالماعانىن جاقسى بىلەدى. جاڭاوزەندە ماۋسىمدىقتارعا ارنالعان كوشە مەن قاۋىزىن اشا الماي تۇرعان گۇلدى
بەينەلەيتىن ستەللا (ەسكەرتكىش) بار.بيىل قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسى  كوتەرىلىستە شاھيت بولعان ءۇش جىگىتكە كوشە بەلگىلەدى.
جاقىندا ماۋسىم كوتەرىلىسىنىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە بايلانىستى جاڭاوزەن قالالىق “قازاق ءتىلى” ۇيىمىنىڭ ۇسىنىسىن قالا اكىمى باباحانوۆ جالعاس مىرزا قۇپ الىپ، تولىققاندى شارالار جاساقتاۋدا.ول 16 ماۋسىم كۇنى وتەتىن ماۋسىم قۇرباندارىن ەسكە  الۋ ميتينگىسىنەن باستاۋ الىپ، قالا مەشىتىندەگى ساداقادا مارقۇمدارعا قۇران باعىشتاۋ، ولارعا ارنالعان كوشەلەردى سالتاناتتى اشۋ جانە ءامين تۇياقوۆ اتىنداعى ستاديوندا تىلەۋبەرگەنوۆ نۇربەرگەن،وتاراليۆ وڭداسىن، جاڭاەۆ تولەپتەردىڭ رۋحتارىنا ارنالعان  سپورت جارىستارىنا جالعاسپاق. بۇل شارا جىل سايىن وسى مەرزىمدە قايتالانباق. ولاردان وزگە  كوللەدج، تەحنيكۋم،وقۋشىلار ارسىنداعى سىنىپ ساباقتارى، ماۋسىمدىقتارمەن كەزدەسۋ،ت.ب.
جوسپارلانعان.
ءوز ومىرلەرىن ءورت شالعانىنا قاراماي،قىسىلتاياڭ كەزدە  حالقىنىڭ قامسىز بولاشاعى ءۇشىن،ارىستانداي الىسقان بۇل ەرلەردىڭ كەشەگى الپامىس پەن قوبىلاندىدان، باۋىرجان مەن مالىكتەن قاي جەرى كەم! جىلدار وتەر. تۋىپ-وسكەن جەرى مەن ەلى ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسقان ەرلەردىڭ دە ەسەسى تۇگەندەلەر. ءبىزدىڭ تىلەرىمىز:تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءدامىن جاڭا سەزە باستاعان جاس وسكىن   جۇرەگىندەگى ادالدىق پەن ارشىلدىقتىڭ ايبارلى ۇشقىنىن ءسوندىرىپ الماعاي.
ەندى تۇرمە تەپەرىشىن كورگەن جانە وق ءتيىپ جارالانعان ماۋسىمدىقتاردىڭ بىرنەشەۋىنە ءسوز بەرەيىك.
ەزىلگەن ەلىڭدى كورگەندە، قاۋىپ-قاتەردى ەلەمەيدى ەكەنسىڭ!
سول كۇندەرى حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقانداردىڭ ،وسى ءۇشىن دە سوتتالعان 5 جىگىتتىڭ ءبىرى جازىقباەۆ ماحامبەت ەدى. مۇناي سالاسىنداعى جۇمىستا جۇرگەن ونىمەن سۇقباتتاسۋدىڭ ءوزى دە وڭايعا تۇسكەن جوق. ماحامبەت تە باسقا ماۋسىمدىقتار سياقتى كورىنۋدى، كوزگە ءتۇسۋدى، وزدەرى تۋرالى اڭگىمەلەۋدى جاقتىرا بەرمەيدى. ولار ازامات رەتىندە حالقىنىڭ قۇقىقتارى تاپتالىپ جاتقاندا، قايرات كورسەتپەۋدى وزدەرىنە ءمىن ساناعان. ءسويتىپ قاندى وقيعانىڭ قۇرباندارىنا اينالعان.
مەنىڭ الدىمدا بايسالدى دا، بايىپپەن سويلەيتىن، ۇزىن بويلى،كەڭ يىقتى، شىمىر دەنەلى جىگىت وتىر. ول تابيعاتىنا بىتكەن بايسالدىلىقپەن بولعان جايتتى باپپەن باياندايدى. — سول 17 ماۋسىم كۇنى جولدىڭ ءبىر جاعىندا بىزدەر، ەكىنشى جاعىندا ميليتسيا مەن جازالاۋشى وتريادتار تۇردى. ولار ءبىزدى تاراتۋ ءۇشىن، باسىمىزدان اسىرىپ وق اتادى. بىراق بۇعاتىن نە كەيىن اتتايتىن ەشكىم كورىنبەيدى. كەنەت  ولاردىڭ بىزگە قاراي وق اتا باستاعانىن بايقادىق. وقتارى وت بولىپ ۇشادى. كەنەت مەنىڭ قاتارىمدا تۇرعان جىگىتكە وق ءتيىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ونى ءوز ارامىزدا ازىلدەپ “چەرنىي”دەيتىنبىز. مەن ونى دەرەۋ كوتەرىپ الىپ، 16-17 ءۇيدىڭ تاساسىنا اپاردىم. ول ەسىنەن تانعان، كويلەگى قان-قان. سول جەردە ءبىزدى ۇيىنەن شىعىپ تۇرعان اق ساقالدى قارت كورىپ، جىگىتتىڭ ۇستىنە تازا كيىم جاۋىپ، ”جەدەل جاردەم” شاقىرىپ، ونى اۋرۋحاناعا جىبەرىستى. ول جىگىت ەسىن جيماستان، اۋرۋحانادا قايتىس بولدى. كەيىننەن بىلسەك، بىزگە كومەكتەسكەن قاريا، وتان سوعىسىنا قاتىسقان،بىرنەشە وردەندى زەينەتكەر وڭعارباەۆ جولامان ەكەن.ول كىسى 5-6 جىل بۇرىن مارقۇم بولدى.
سودان كەيىن 19 ماۋسىم كۇنى جيىرما شاقتى جىگىت بولىپ، الاڭعا بارساق،وندا ەشكىم جوق .
ءۇيدى-ۇيىمىزگە تاراي باستاعاندا، ميليتسيا ءبىزدى باس سالىپ ۇستادى  دا، ىشكى ىستەر بولىمىنە الىپ باردى. سودان مامىقوۆ ەلۋباي ەكەۋمىزدى قالدىرىپ، قالعاندارىن بوساتتى. سودان كۇندە تەرگەۋ،كۇندە سوققى. — بىزدەر كوپپەن بىرگە نارازىلىعىمىزدى بىلدىردىك، ەشىمگە زيان سالعان جوقپىز، — دەسەك تە، ونى تىڭداپ جاتقان ولار جوق. ارقايسىمىزدى بولەك كامەرالاردا جالعىز-جالعىزدان قامادى. مەنى پودپولكوۆنيك كۋدرياشەۆ دەيتىن تەرگەدى. كۇنىنە 10-15 رەت جاۋاپ الادى. ءبىر كۇنى ءتۇرلى ازاپتاۋلاردان كەيىن ول ماعان:
- ءبىز سىزگە قالايدا ايتقىزامىز. كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنىڭدى، بۇل
قۇرامدا تاعى دا كىمدەر بار ەكەنىن مويىنداماساڭ، وسى جەردەن مۇگەدەك ەتىپ شىعارامىن، — دەپ،شارت ەتكىزىپ،ەكى الاقانىمەن قۇلاقتارىما ۇردى. كوپكە دەيىن ساڭىراۋ بولىپ ءجۇردىم. قازىردىڭ وزىندە ءبىر قۇلاعىم اۋىرادى جانە ناشار ەستيدى. ءبىر كۇنى مەنىڭ قاسىما 10-15 جىل وتىرعان 2 رەتسيديۆيستى جىبەردى. ولاردى ماعان قاستاندىق جاساۋ ءۇشىن اكەلگەنىن بايقاپ قالدىم دا:
-مەن ورىسشا تۇسىنبەيمىن. ماعان قازاق ءتىلىن بىلەتىن تەرگەۋشى تاعايىنداڭىز، پروكۋرورمەن كەزدەستىرىڭىز، — دەپ،تالاپ قويدىم. ولار تىڭداماعاننان كەيىن، اشتىق جاريالادىم. سودان بىرنەشە كۇننەن كەيىن قاسىمداعىلاردى الىپ كەتتى دە، الماتىدان قازاق تەرگەۋشى كەلدى. سودان كوپ ۇزاماي، ءبىزدى اتىراۋعا الىپ كەتتى. سوت بولىپ،ماعان 4 جىل بەردى. ادۆوكاتىم بيسەنوۆا ءۇرپات ماعان: — قورىقپا، كاسساتسيا جىبەرىپ، ۇكىمدى بۇزدىرتامىن، — دەدى.سونىڭ ناتيجەسىندە مەنىڭ ءىسىمدى قايتا قاراپ، 6 اي 20 كۇنگە ءتۇسىردى. بىزدەرگە كوپ جاقسىلىق جاساعان ءادىل جان ەدى،جاقىندا و دۇنيەلىك بولىپتى، توپىراعى تورقا بولسىن. سونىمەن بىرگە ول  1986 جىلى ۇستالعان جەلتوقسانشىلاردى اقتاپ  جاتقان كەز ەكەن.
ءسويتىپ تۋعان قالاما ورالىپ، بۇرىنعى جۇمىسىما كىرىستىم.. سول كەزدەردى قازىر ويلاسام، ەكى قولىڭدى قارا مايعا مالىپ وتىرىپ، كۇيكى تۇرمىس شەككەن ەكەنبىز.تاۋلىقتاردىڭ دا كورسەتكەن قورلىقتارى شەكتەن شىعىپ كەتكەن ەدى.
مەنىڭ ءبىر تۇيگەنىم: ادامدى نامىس قامشىلاسا، ولگەن-تىرىلگەنىڭە قارامايدى ەكەن. قازىر اللاعا شۇكىر، ايەلىم، ەكى بالاممەن ەل قاتارلى ءجۇرىپ جاتقان جاي بار.
كەلىمسەكتەر قورلىعى كوتەرىلىستى باستادى
ماۋسىم كوتەرىلىسىنىڭ 20 جىلدىعىنا بايلانىستى  كوتەرىلىسشىلەردى ىزدەستىرگەندە، كەيبىرەۋىنىڭ ءوز قالامىزدا ەڭبەكتەنىپ جاتقانىن ءبىلىپ تاڭعالدىم. سونىڭ ءبىرى كوشەرباەۆ ورىنباي ەدى. مەن سول كەزەڭدى ەسكە ءتۇسىرۋىن ءوتىندىم .ول بىردەن شەشىلە سويلەپ كەتتى: 
— سوۆەت وداعى اسكەرى قاتارىنان كەلگەن كەزىم ەدى.رەسەيدە كانتەميروۆ تانك ديۆيزياسىندا  قىزمەت ەتتىم.قانشا دەگەنمەن تۋعان توپىراق،ءوسىپ-ونگەن جەر وزىنە تارتادى عوي. ”جۇمىستى ادال اتقاردىڭ،ءبىلىمىڭ بار، ورىسشا بىلەسىڭ، اسكەر قاتارىندا قال” دەگەن كومانديرلەردىڭ سوزدەرىن تىڭداماي، ەلگە ورالدىم. كەلگەنىمە كوپ بولسا،ەكى اپتا بولعان بولار. اۋىل تىنىش. باياعى اۋىلىم، 362 اۋليەلى ماڭعىستاۋىم. جۇمىسقا كىرەم بە، مۇناي تەحنيكۋمىنا تۇسەم بە دەپ، ويلانىپ جۇرگەن كەزىم ەدى.                                                                         
كوڭىل قويىپ قاراسام، اۋىلىمداعى، مۇنايلى جاڭاوزەنىمدەگى تىنىشتىق الدامشى ەكەن. قالا تولعان وزگە ۇلتتىڭ ادامدارى.قايدا قاراساڭ دا،ءىس باسىندا، ساۋدا-ساتتىق ماڭىندا،  دۇكەن، قويمالاردا-بارلىق جەردە كەلىمسەكتەر. بازاردى، ”جۇمىسشىلاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتۋ” ءبولىمىن بيلەپ وتىرعان وسىلار ەكەن. جەرگىلىكتى ۇلت پاتەر كەزەگىنە تۇرعانمەن، ونى الا المايدى. ول كەز قازاعىمىزدىڭ قانشا تۋىپ-وسكەن جەرى، ءوز شاڭىراعى بولعانمەن، ولاردى ءوزى يەلەنە الماي، باسقاعا كىرىپتار بولعان كەزى ەدى. پارتيا، سوۆەت اتقارۋ ورگاندارىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبى كەلىمسەكتەر بولدى. سول 1985-90 جىلدار قازاقتاردىڭ تاريحي اتامەكەنىنە كوپتەپ كوشىپ كەلىپ جاتقان ۋاقىتى، اسىرەسە ماڭعىستاۋعا تۇرىكمەنستاننان، قاراقالپاقستاننان، وزبەكستاننان كەلىپ جاتتى. ولاردىڭ اراسىندا دا تالاي باسشى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان، ءىستىڭ تەتىگىن بىلەتىن، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى ادامدار كوپ ەدى. باسشىلار ولاردى نادان كوردى، جۇمىسقا قابىلدامادى. ءسويتىپ  “قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى” دەگەندەي، ەلىمەن، بابالاردىڭ تۋعان جەرىمەن اڭساپ قاۋىشقان حالىق  تىعىرىققا تىرەلدى.
مىنە وسىنداي تۇرمىستىق جاعدايلار جاڭاوزەندە جاستاردىڭ كوتەرىلۋىنە اكەلىپ سوقتى. سونىمەن 16 ماۋسىم كۇنى كەشكە باستالعان عالامات تولقۋدى  19-ى كۇنى عانا تاراتۋعا قول جەتكىزىلدى. بىراق بۇل كوتەرىلىستىڭ لەبى قازاقستاننىڭ بۇكىل باتىس بولىگىن شارپىدى.سونىمەن 17 كۇنى بۇل دۇربەلەڭ قالانىڭ 1, 2 ، 4 شاعىن اۋداندارىن تولىقتاي قامتىدى. ول ۇلكەن كوشەلەردە، داڭعىلداردا جالعاسىپ جاتتى. الماتىدان، باسقا رەسپۋبليكالاردان اسكەرلەر كەلدى، ۆمپ، بتر دەيتىن تانكتەر قاپتادى.ال قولدارىندا قارۋ جوق بەيبىت حالىق بۇل كەزدە ميتينگىلەپ جاتتى. حالىققا توسقاۋىل بولا الماعان ميليتسيا مەن سولداتتار شەتكە شىققان جاستاردى ساباپ،كوپشىلىككە وق جاۋدىردى. “وزەن”مەيرامحاناسىنىڭ الدىندا دا كوپ جىگىتكە وق ءتيدى.حالىققا شىنى تۇتىندەتكىشتەر لاقتىردى. اتۋعا رەسمي رۇقسات بەرىلمەگەنمەن، ميليتسيا ونى ورىندامادى. اتىپ جۇرگەندەر تاۋلىق ميليتسيالار ەدى. «ولار ءبىزدىڭ جىگىتتەردى اتىپ جاتىر، ءبىزدىڭ جانىمىز ولاردان ارتىق ەمەس. ميليتسيانى قورشايمىز دەپ شەشتىك تەڭگە كەنتىنەن كەلگەندەر. 18-ءى كۇنى بۇرىنعى “قۇرىلىسشى” (قازىر مەشىت) كلۋبىنىڭ الدىندا ماعان وق ءتيدى. ”ابايلا!” دەگەن اششى ايقايدى ەستىپ،الدىما قاراسام،  ميليتسيانىڭ پيستولەتپەن مەنى كوزدەپ جاتقانىن كوردىم. تەز بۇرىلىپ، اۋناپ تۇسەم دەگەنىمشە،ۇلگەرمەي قالدىم. وق تىزەمنىڭ كىرىسىنە ءتيىپ، اياعىمدى لاقتىرىپ جىبەردى، اسفالتقا قۇلادىم. اياعىمنان قان فونتانشا اتقىلاپ جاتىر. مەن رەزينا وق شىعار دەسەم، اياعىم بۇرالىپ كەتىپتى. سول كەز ەسىمە تۇسكەندە، جىلاعىم كەلەدى. قاسىمداعى قاراساەۆ قوناقباي، قۇلشاروۆ بەرىك، سىرلىباەۆ الىمعالي، قىدىرعالي، امانقۇل، بەگالى دەگەن جىگىتتەر جۇگىرىپ كەلىپ،كوتەرىپ الا جونەلدى. 46-ءۇيدىڭ تاساسىنا الىپ كەلدى.قان تىيىلماي جاتىر. ”جەدەل جاردەم” كەلىپ:  — اۋرۋحاناعا اپارامىز، — دەدى.جىگىتتەر: — ميليتسيا قورلاپ جۇرەر، ءبىز دە بارامىز، — دەدى. بىراق مەن:  — ۇيات بولار، قالىڭدار، — دەدىم.ۇزىندىعى 10-12 مم پيستولەتتىڭ وعى سول جاق تىزەدەن تومەنگى جەردىڭ سۇيەكتەرىن شاشىپ جىبەرگەن ەكەن. كەلەسى كۇنى مەنى اتقان ادام ءۇي-ءىشى، وتباسىمەن ەلىنە كوشىپ كەتىپتى.  ماعان وپەراتسيا جاساپ، قاتارعا قوسقان شايقى، عازيز دەگەن حيرۋرگتەر ەدى. سوڭىنان ەستىدىم، سول مەن جارالانعان كۇنى كوبىن تۇرمەگە قاماپتى. مىنە وسى وقيعاعا دا 20 جىل تولىپ وتىر. ءبىز ماقساتىمىزعا جەتتىك: كەڭەس ۇكىمەتى ۋاقىتشا بولسا دا، قالانى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە شۇعىل شارالار قابىلدادى. قالانىڭ يەسىنە اينالعان تاۋلىقتاردىڭ  ءبىرى قالماي ءوز وتاندارىنا قونىس اۋداردى. بىراق قان توگىلدى. بىرەۋلەر شاھيت بولدى، كوبى جارالاندى. كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار قازىر قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇپىرىندە تۇرىپ جاتىر. قازىر مىنە تاۋەلسىزدىك كەلىپ،ماڭدايىمىز اشىلدى.تۋىمىز بار، جەرىمىز باي. ءبىز ەشكىمنەن كەم ەمەسپىز.نانىمىز بار،ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز.وتكەن ءوتتى.بىراق ول قازاق ۇرپاعىنا ساباق بولۋى ءتيىس.ولار “ەلىم!”دەپ، اجالعا قارسى شاپتى. ولار جاس ۇرپاقتىڭ باسقاعا رۋحىن تاپتاتپايتىنداي، ءور دە قايسار بولۋىن تىلەدى. مەنىڭ ايتپاعىم: ماۋسىمدىق قۇرباندار، تۇرمەنىڭ تار كامەراسىندا تۇنشىققاندار، جارالانعاندار ۇرپاق ەسىنەن وشپەۋى ءتيىس. ال باسشىلاردىڭ ولاردىڭ وتباسىنا ادامي كومەكتەرىن اياماعاندارى ابزال.

جۇرەگى نامىس پەن ارعا سۋارىلعان جىگىتتەر
1989 جىلدىڭ 16-19 ماۋسىم ارالىعىندا جاڭاوزەن قالاسىندا بولعان كوتەرىلىسكە قاتىسىپ،اۋىر جارالانعان دىلماعامبەتوۆ ءسابيتتى ازار دەگەندە تاۋىپ،اڭگىمەلەسىپ وتىرمىن. ول جىگىت سول دۇربەلەڭنەن كەيىن كوپ ۇزاماي،جۇمىس رەتىمەن اتىراۋعا اۋىسقان ەكەن.مەن ونى وسىنداعى  اناسىمەن حابارلاسىپ وتىرىپ،جاڭاوزەنگە كەلگەندە كەزدەستىردىم.
الىپ دەنەلى اقسارى جىگىت سويلەپ وتىر:
— ءبارى دە تۇرمىستىڭ تومەندەپ كەتكەنىنەن عوي،- دەدى ول. جاڭاوزەن- مۇنايلى قالا. سوندىقتان العاشقى جىلدارى وسىندا جۇمىسقا كەلۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن ەدى.بىراق اسىرەسە وسى مۇناي سالاسىنداعى جالاقىسى جوعارى، ساۋدا ماڭىنداعى پايدالى، قويمالى ورىندار قازاقتارعا بۇيىرمادى .جاپ-جاس قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارى كەڭسە سىپىرۋشى،جوندەۋشى،كۇزەتشى،جۇكشى سياقتى تومەنگى جۇمىستاردا ءجۇردى دە،كەلىمسەكتەر ينجەنەر،باسشى،قويما مەڭگەرۋشىسى،دۇكەنشى بولىپ ىستەدى. بارىنەن دە قورلىق بولعانى ولاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى كورىنە-كوزگە كەمسىتۋشىلىگى بولدى. بۇنداي وكتەمشىلىك بارلىق جەردە كورىنىس تاپتى. دۇكەنگە كەزەكتە تۇرعاندا،ونىڭ الدىن بەرمەدى. كەشكە قاراي سەرۋەندەپ جۇرگەن قىز، جىگىتتەرگە ءتيىستى.بيگە شىقپاعان قازاق قىزىن ساباپ كەتۋ ولار ءۇشىن ەشتەمە ەمەس. تالاي توبەلەس تە بولدى.بىراق ميليتسيا ءبىزدى عانا ۇستايتىن. سەبەبى ونىڭ دا جارتىسىنان كوبى كەلىمسەكتەر ەدى.
تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن تارتۋمەن بىرگە،ءوز جەرىندە وتىرىپ،مورالدىق كەمسىتۋشىلىككە تاپ بولعان قازاق جىگىتتەرى شارا قابىلداۋ جونىندە ءبىر اي بۇرىن وسى جاعدايلاردى قاعازعا ءتۇسىرىپ،قالالىق پارتيا كوميتەتىنە تاپسىرعان ەدى. ءبىر اي ەمەس،بىرنەشە اي ءوتتى.ولاردان ەش جاۋاپ بولماعان.سول سەبەپتى 16 ماۋسىم كۇنى كوشەگە شىقتىق. پارتيا كوميتەتى ءۇيىنىڭ الدىنا توپ بولىپ بارىپ، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى، پاتەر، جاستاردىڭ جۇمىس جاعدايى، مورالدىق ماسەلەلەرىمىزدى شەشۋدى تالاپ ەتتىك. بىراق بىزگە جاۋاپ بەرگەن ەشكىم بولمادى. بىزدەر تالابىمىز ورىندالعانشا كەتپەيتىنىمىزدى ءبىلدىرىپ، كوشەنىڭ قارسى جاعىنا شەپ قۇردىق.تۇندە دە تارامادىق. اپا،اجەلەرىمىز بىزگە تاماق،اس-سۋ تاسىدى. 17كۇنى كوتەرىلىسشىلەر قاراسى كوبەيدى. الماتىدان ىشكى ىستەر ءمينيسترى كنيازەۆ كەلدى. جازالاۋشلار وتريادتارى ءار قالادان بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇيىلىپ جاتىر. تاڭسارىدەن سولداتتاردى شەپكە تۇرعىزىپ،كوماندا بەرىپ،كوشەمەن جۇرگىزىپ وتەدى. ونىڭ بىزگە جاسالعان قىرى ەكەنىن جاقسى تۇسىندىك. مىنە وسىلايشا 18 ماۋسىمنىڭ تاڭى دا اتتى. وموندار كوشەنىڭ ءبىر جاعىندا، كوتەرىلىسشى جاستار  كوشەنىڭ ەكىنشى جاعىندا. سولداتتار قالقاندارى جارقىلداپ، ءبىر-ەكى رەت ىلگەرى اتتاپ، جوعارىعا وق اتادى. بىزدەر دە قايمىقپاي، ەڭكەيمەي، العا اتتايمىز. ءسويتىپ تەكەتىرەسپەن تۇرعاندا، ميليتسيا توبى جاعىنان اتىس باستالدى. ول جارتى ساعاتتاي ۋاقىتقا سوزىلدى. قۇلاپ جاتقان كىم، ىڭىرانىپ جاتقان كىم، ءبىلىپ بولمايدى. كەنەت مەنىڭ الدىمدا ون شاقتى مەتردەي جەردە ۇستىندە قىزعىلت كويلەگى بار ءبىر  جىگىت باقىرىپ قۇلاپ ءتۇستى، ومىراۋ تۇسى قان-قان. كومەككە ۇمتىلدىم. ماعان باعىتتالىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان وتتى بايقاپ قالىپ، وقىس بۇرىلدىم. ەكىنشى رەت اتىلعان وق مەنى ورىپ ءتۇستى. قۇلاعانىمدى بىلەمىن. ادام ءومىرىنىڭ ءبىر سەكوندتىك ەكەنىن سوندا ءبىلدىم: كوز الدىمنان قۋانىشتى كەزدەرىم كينولەنتاسىنداي وتە شىقتى.ءولىپ بارا جاتىرمىن دەپ ويلاعانشا،ەسىمنەن تاندىم.كوزىمدى ءبىر اشسام،تريكومدى قيىپ جاتىر ەكەن. قايتا تالىقسىپ كەتتىم.سودان ەسىمدى كەلەسى كۇنى كەشكە جينادىم. سول كۇنى وق ءتيىپ، جارالانعان 22 ادام مەنىمەن بىرگە جاتتى.ماعان دارىگەرلەر:-ءبىر اياعىڭ سولىپ بارادى،ءبىز ەمدەي المايمىز. گۋرەۆكە (قازىرگى اتىراۋ) جىبەرەمىز، — دەدى.وندا كەلگەن سوڭ،2 كۇن اۋرۋحانا دالىزىندە جاتتىم.ەشكىم كومەك بەرەر ەمەس. جارام ءشىرىپ بارادى. سودان الماتىداعى اعايىما تەلەفون سوقتىردىم. سودان كەيىن عانا مەنى پالاتاعا الىپ، وپەراتسياعا دايىندادى. ەكى قولىمدى بايلاپ، ەكى اياعىمدى باسىپ وتىردى. سانىمداعى ورتەنگەن، جارامسىز بۇلشىق ەتتى كەسىپ الىپ كورسەتتى. سەبەبى ميليتسيا “چەرەمۋحا” دەگەن وقپەن اتقان ەكەن. ول وت بولىپ ۇشادى دا،تيگەن جەرىن ورتەيدى. ساۋ جەرىمدەگى ەتتەرىمدى سىلىپ الىپ،جالعاپ جاتىر. سودان 6 اي دەگەندە، بالداقپەن ۇيگە ورالدىم. جۇمىس جاساعان كاسىپورنىم ەمدەلگەن كەزىمە اقشا تولەمەدى. ساۋ بولسىن ۇڭعىلاردى جەراستى جوندەۋ باسشىلارى جۇمىسقا شاقىردى.
قاتتى جۇرە المايمىن، اۋا رايى بۇزىلسا، سىرقىرايدى. مۇگەدەكتىككە شىقپاي ءجۇرمىن. ەكى بالامدى كىم اسىرايدى. ءسابيت وسىلاي دەپ، سان سۇيەگىنە تەرىنىڭ جابىسىپ تۇرعانىن كورسەتتى.
مەن: — ءسابيت، وق اتقان سولداتتار ما،ميليتسيا ما؟ — دەگەن سۇراق قويدىم. ول: — ميليتسيا. سولداتتارعا وق اتۋعا بۇيرىق بەرىلمەگەن، — دەدى. ول قىران كوزدەرىن الىسقا، تەرەزەدەن كورىنگەن  اقشا بۇلتتارعا تىكتى.
— نە بولعاندا دا،العاشقى ادام توزبەس قيىندىقتارعا قاراماي، مۇناي  بايلىعىن يگەرىپ جاتقان قارا جۇمىسشى جارتىلاي اش-جالاڭاش بولدى عوي. جاقسى نارسەلەر دۇكەنگە تۇسپەدى، ونى يگى جاقسىلار قويمادان پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ الاتىن. ونىڭ ۇستىنە باسقا جاقتان جۇمىس ىزدەپ كەلگەندەردىڭ كەمسىتۋى جۇك ۇستىنە جايما بولعان جوق پا.جۇمىسقا كەلدىڭ بە،كىم بولساڭ دا،تىنىش ءجۇرىپ، ءىسىڭدى ىستە. نامىسقا تيمە. قازاق — نامىسقوي حالىق. ولاي بولماعان جاعدايدا، “مىڭ كۇن سىنباعان شولمەك ءبىر كۇنى سىنادى. ”قازىرگى جاعدايىن سۇرادىم.
— جەڭىل جۇمستامىن. جاس 40-تان كەتتى.بەتتى قۇبىلاعا بۇردىق.نامازعا جىعىلدىق. مەنىڭ تىلەگىم:    — ازاماتتار امان بولسىن.”مىڭ ءولىپ،مىڭ تىرىلگەن” قازاعىمىزدى ەشكىم  باسىنباسىن. تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاي بىلەيىك. ءيا، سول ءبىر بەتقاراتپاس الىمجەتتىككە تولى قاراۋ كەزەڭدە، ەلىنىڭ ەسەسىن جىبەرمەي، اجالعا قارسى شاپقان ءسابيتتىڭ ايتقانىنا الىپ-قوسارىمىز جوق. تەك وسىنداي، جۇرەگى نامىس پەن ارعا سۋارىلعان سابيتتەي ازاماتتارىمىزدىڭ بارىنا مىڭ ءتاۋبا دەلىك.

ەرباقى بايبازار   
«قازاقستان زامان» گازەتى، 11 ماۋسىم 2009 جىل