ۇرگەنىشتى جاۋ شاپتى، وتقا ورانعان اۋىلدان جان ساۋعالاپ، جان-جاققا ەل بىتىراي بوستى، كوركەم-ءۋاليدىڭ ون ەكى جاسار سارى بالاسى تاس قاراڭعى تۇنگە ورانىپ بۇتا-بۇرگەندى پانالادى، كەڭىردەك ءۇشىن قويانعا تۇزاق قۇرىپ، اسپانداعى سارالا قازدى جەرگە قۇلاتتى، تاستى تاسقا سۇيكەپ وت جاقتى، تاۋسىلماعان ريزىعىن جەدى، كۇن ارتىنان كۇن ءوتتى...

اپتاپ ىستىق جەردىڭ اپشىسىن قۋىرادى. قۇم بەتىندە وت شارپيدى.

سارى بالا ۇيقىدان كوزىن اشقاندا قالىڭ اتتى ادامدى كوردى. ورتاسىندا شار ايناداي ۇلكەن بورىك كيگەن، كەلىستى كەلبەتتى، كوزىنىڭ جيەگىنەن مەيىر توگىلگەن  اق ساقالدى، اتاعا بىردەن كوزى ءتۇستى.

- جەر بەتى تۇگەل مەنىكى دەگەندەي اياق-قولىن ءتورت جاققا كەرىپ، اكەسىنىڭ تورىندە جاتقانداي-عوي مىناۋ دەپ تامسانا قارادى تولە بي، بالادان تاراپ تۇرعان نۇرعا سۇيىنە ونىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزدى.

- قايدان كەلەسىڭ بالام؟

- ساردالادان.

- قايدا باراسىڭ؟

- ساردالاعا.

- اتىڭ كىم؟

- (اناسىنىڭ اتا-تەگىڭدى ەشكىمگە ايتپا دەگەنى ەسىنە تۇسكەن ول) بىلمەيمىن.

- اكەڭنىڭ اتى كىم؟

- بىلمەيمىن.

مىناسى قىزىق ەكەن دەستى جانىنداعىلار كۇبىرلەپ.

ۇندەمەڭدەر، تىنىش دەپ بي اعا اتىنان ءتۇسىپ بالامەن سويلەستى.

ساردالادا سارناعان جەتىم مەنەن جەل عانا دەپ ساردالانىڭ جەلى ىزىڭداي  سوعادى. تولە بي بالانىڭ ىشكى الەمىن ارالاپ شىقتى، اكە بولۋعا ءوزىن ۇسىندى، ۇسقىنى كەتكەن، قارا تابان، شاشى ۇرپە-شۇرپە بولعان سارى بالاعا سابالاق دەپ ات قويدى.

***

تولەنىڭ التى قانات اق ورداسىنىڭ ماما اعاشى قاشاندا كەلىمدى-كەتىمدى ادامداردىڭ اتىنا تولى، كەلگەن كىسىنىڭ اتىن ۇستاپ، قولتىعىنان دەمەپ اتتاندىرىپ سالۋى وسى سابالاقتىڭ موينىندا، «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەپ تولە التى الاشقا بيلىك ايتىپ، ەلدى ەلدىككە، بىرلىككە شاقىردى. قۇراننان ءنار الىپ، سۇننەتپەن شەشىم جاساپ، ءداستۇردى جادىندا ۇستاپ، ءاز تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسىن(شاريعاتىن) نەگىزگە الىپ قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىل بيلىك ايتتى. داۋلاسا كەلگەندەردەن جاقسى مەنەن جاماندى قاتار كورگەن سابالاق كوپ نارسەنى ويعا ءتۇيدى، قۇمنان كەبەك التىن سۇزگەندەي ساناسىندا زەردەلەدى، كوكەيىندە كوپ نارسەنىڭ تالاسى بولدى، سولاي كەمەلدىككە ۇمتىلدى.

تولە ءبيدىڭ دارەت سۋىن جىلىتىپ، باتاسىن الدى، كوكتەمدە تۇيەسىن باعىپ، كۇزدە جىلقىسىن قارادى، كوكەسىنە ابدەن جاقتى، تولەنىڭ توعىز ۇلىنان سابالاقتىڭ زەرەكتىگى مەن وجەتىگى كۇن ساناپ اسىپ وتىردى، تولەنىڭ بايبىشەسىنىڭ ىشىنە جىن كىردى، مىنا جەتىم توعىز ۇلدىڭ الدىنا شىعىپ، ەل بيلەيتىن ءتۇرى بار، تولەنىڭ بار سالتاناتى وسىنىڭ باسىنا ورناسا مەن بۇل قورلىققا قالاي شىدامايمىن دەپ بايبالام سالادى، ونى ەستىگەن سابالاق ءور مىنەز كورسەتىپ، تولەنىڭ كونبەسىنە قويماي رۇقسات الىپ، ساردالانى اۋەلى ادەتىمەن كەزىپ كەتتى، پاڭ دالادا پاڭدانا كەتىپ بارا جاتقان سۇلباسىنا سۇيىنە ۇزاق-ۇزاق قاراعان تولە سار بالاسىن ءبىر اللاعا تاپسىردى، ەلدىڭ بار جۇگىن دە ءوزىنىڭ ىقىلاسىن دا وسى بالاعا بەردى.

***

تەمىر ون جاسىندا الىپ دەنەلى الپامسا جىگىت بولدى. بىرگە ويناعان بالالاردى ەش مىسە تۇتپاي، ۇلكەن بالالاردى «اپالاتىپ» ۇيىنە جىبەرەتىن سودىر بولدى. بىلمەگەن ەل ون جاستاعى ونى تۇرىنە قاراپ وتىزدى ەڭسەرگەن جىگىت دەپ توپشىلادى. ءزاۋلىم تەرەكتى تامىرىمەن ون ءۇش جاسىندا قوپاردى، ون بەسىندە اتان وگىزدى يىعىنا سالىپ زۋلاپ كەتە بەرەتىن بولدى.

اكە بايلىعىنا شالقىپ وسكەن ونىڭ تۇيگەنى از، ويى تاياز، كوڭىلى توق ەدى، «مەن مىقتى» دەپ الىپ دەنەسى مەن بايلىعىنا بارىنشا سەندى، ءور كوكىرەك، تاكاپار بولىپ ءوستى، ون جەتىسىندە وت باسىن قۇردى، ءتورت ايەل الىپ، ءار ايەلدەن ون بالادان قىرىق بالا تۋدىرام دەپ وزىنشە جوسپار جاسادى. جاستىقپەن استى، تاستى، ايەل شىعاردى، ايەل ۇستىنە ايەل الدى، جاسى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا كەلدى، شىر ەتكەن شيكى وكپەگە زار بولدى. قاتال ۋاقىت ونى اقىرى الپىسپەن القىمدادى، ءبىر بالاعا زار بولىپ، كۇندىز ءتۇن زارلاپ جىلادى، اللانىڭ ءوزى بەرمەسە، پەندەنىڭ بارما شاراسى. اشۋدان جارىلا جازدادى، ءىش قۇستاسىن شىعارۋ ءۇشىن جانىنا قىرىق جىگىت الىپ، سەيىل قۇرىپ ساردالاعا ساياحاتقا شىقتى...

الا قارعانىڭ جۇمىرتقانى جاڭا جاراعان بالاپانىن قاراماي تاستاپ كەتكەنىن كوردى، ءالسىز، سورلى بالاپاننىڭ ۇستىنە شىبىن-شىركەي ۇيمەلەدى، شىركەيلەر ساعىز سياقتى بالاپاننىڭ شاراناسىنا جابىستى، تەمىر تاڭ قالدى، جالعاستى تاماشالادى، بالاپاندار ءبىرىنىڭ ۇستىندەگىسىن ءبىرى جەپ تالشىق قىلدى، قىرىق كۇن بويى كەتپەي قارادى، قىرىق ءبىر كۇن بولعاندا الا قارعا بالاپانىنا كەلدى، سار اۋىز بالاپاندار قارا قانات بولىپ كوككە ۇشتى.

بۇل جۇمباق الەمنىڭ سىرىن دالادا ۇقتى، مۇلتىكسىز قىزمەت كورسەتىپ كۇلىمدەپ تۇرعان ايعا قارادى، ءمار-ءمار تاستاي ءتىزىلىپ، جانىپ-وشكەن جۇلدىزدى ءبىرىنشى رەت كوردى. ادامدار قانداي كۇنا جاساسا دا ول ەش رەنجىمەستەن ءوز جۇمىسىن جالعاتىرا بەرەدى. اي مەن كۇن بولماسا دەپ ويلاپ قورقىپ كەتتى...ميزامننىڭ شۋاقتى تۇندەرى كۇندەرى مەن تۇندەرى ونى سونداي اياپ جانىنا راحات سيلادى. بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىقتى. كەنەتتەن ءبىر بۇركىت كوككە سامعاي كوتەرىلىپ كىشكەنە زاتتى جەرگە تاستادى. استىنا ىلەزدە پايدا بولعان ەكىنشى قىران سول تۇيىرشىك زاتتى جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الدى. كەلەسى تۇسكەنىن دە ءدال سولاي قاعىپ الىپ، كوككە سامعاپ بيىكتەگى بۇركىتكە اپارىپ بەرەدى. ول قايتا تاستايدى، جاڭاعى بۇركىت كوكتەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان زاتتى كوز ىلەستىرمەس جىلدامدىقپەن قاعادى.

تاماشا كورىنىس... دەپ تەمىر جانىنداعى قىرىق جىگىتىمەن كوز الماي ۇزاق تاماشالادى.

ارتىنشا انالىق قىران بۇركىت قارا تۇمسىق بولعان بالاپاندارىن جەرگە لاقتىردى. كىشكەنە زاتتى جەرگە تۇسىرمەي ىلگەن اتالىق بۇركىت لەزدە بالاپانداردى ەش جەرگە تۇسىرمەي ۇياسىنا قايتا اپارىپ قويادى. سولاي ءۇش بالاپاندى شەشەسى كوپ رەت جەرگە لاقتىردى، اكەسى كوپ رەت توسىپ الدى، اقىرىندا ولاردا قاناتىن وزدەرى قاعىپ، كوككە قالىقتاپ ۇشۋدى ۇيرەندى. سولاي ءۇش بالاپان قىرانعا اينالىپ كوكتە ۇزاق قالىقتادى.

-ءتۇسىندىم اللا، - دەپ تەمىر ايقالاپ جىبەردى، مەن ءالى انا قىرانداي اكە بولۋعا دايىن بولماعان ەكەنمىن دەپ ءۇنسىز وي ءتۇيدى.

كوكىرەگىنىڭ كوزى اشىلدى، ءوزىنىڭ جاستىقپەن جاساعان استامشىلىعىنا بارماعىن شاينادى، ەندى ءبارى كەش بولدى، ساجدەگە كەلدى، وكسىك اتا ءوزىن جەك كوردى. سول ءتۇن تەمىر ءتۇس كوردى تۇسىندە الىپ قىران بۇركىت قولىنا قوندى.

تاڭ اتا جاقسىلىققا جورىپ، قۋانعان تەمىر ءبىر جىلقى سويعىزىپ، ءتۇس ساداقاسىن جاساپ قىرىق جىگىتىنە اس بەردى. ءتۇسىن ەشكىمگە ايتپادى.

كەش باتا، تابانى تىلىمدەلگەن، بالاعى جالبىراعان سابالاق سارى بالانى تەمىردىڭ جىگىتتەرى ۇستاپ اكەلىپ قوسقا كىرگىزدى. قىران تۇمسىق، وتكىر كوزىنەن  ىشتەگى جالىنىن بايقاعان تەمىردىڭ ەسىنە بىردەن ءتۇسى كەلدى...

يەن دالادا جەتىم بالاعا اكە بولىپ ساپارىنان ەلىنە قايتتى، بالالى بولعانىن جالپاق ەلگە جار سالىپ ۇلان اسىر توي جاساپ، تۇيە بالۋان سالىپ، قىز قۋدىرتتى، تەڭگە ءىلىپ، جامبى اتتىردى، ات جارىستىرىپ باس بايگەگە ءجۇز جىلقى تىكتى.

تەمىر مىڭ جىلقىسىنان سابالاققا تاڭداپ قۇلاگەردى مىنگىزدى، قامقا تون كيگىزدى، كامشات بورىك كيىپ، كۇمىس بەلبەۋ تاعىندى، ات ۇستىندە بار ونەرگە جاتىلدى. جىلقى باسى ىسقاقتىڭ دالا مەكتەبىن وقىدى.

مەڭرەۋ قاراڭعى تۇمان شوككەن ءبىر تۇندە تەمىردىڭ مىڭ جىلقىسىنا جاۋ شاپتى، جىلقى باسى ىسقاق سويىلعا جىعىلدى، قۇلاگەردى تاقىمداپ سابالاق قاراقشىلاردى قىرىق جىگىتپەن قۋىپ، اتى شۋلى قىرىق قاراقشىنى تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ، ءدۇيىم جۇرتقا ون بەسىندە اتى شىقتى. سول اڭگىمە ەلگە اڭىز بولىپ تارادى، قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىر ءوزى ىزدەپ كەلدى، قىپشاقتىڭ قارا تەمىرى بالسى سابالاققا باتسىن بەرىپ، قاس باتىرعا قوستى.

***

ابىلمامبەت حاننىڭ جارلىعىمەن ءار وتباسىنداعى ەركەك كىندىك اتقا قونىپ، جوڭعارعا سوعىستۋعا بار قازاق جينالدى، قالماقتىڭ شارىش باتىرىنىڭ اتى اسپانداپ ايعا جەتىپ تۇردى، بۇگىن مايدانعا شىققان قازاقتىڭ ەكى باتىرىن كوز ىلەستىرمەي اتتان سۇلاتتى، ەلدە ۇرەي جوق، قازاقتار ساستى، جوڭعارلار استى.... ەرتەڭ سوڭعى جەكپە-جەك كىم شىعادى بەلگىسىز... ەل ۇيقىسىز دوڭبەكشىدى، «ەشكىم شىقپاسا، مەن شىعارامىن»- دەپ سەكسەنگە كەلگەن قارت بوگەنباي دارەتىن جاڭالاپ ەكى باس ناماز وقىپ ۇيقىعا كەتتى.

سابالاق سول ءتۇن ءتۇس كوردى، تۇسىندە قالماقتىڭ ءباھادۇرى شارىشتىڭ باسىن دوپشا دومالاتىپ تەۋىپ بارا جاتتى، ورنىنان جەڭىل تۇردى. كوكەسى تەمىرگە تۇندە كورگەن ءتۇسىن ايتتى.

-جاقسى ءتۇس، جاۋىڭدى جەرمەن جەسەن ەتەسىڭ دەپ تەمىر، كۇرەكتەي الاقانىمەن بەتىن سيپاپ، وسىدان شارىستى جەڭسەڭ ءبىر سارى سيىر سويىپ، ءنازىر قۇربان شالايىق دەدى. الەكەدەي جالاناعان جىگىتتەر تاڭعى استى پاتىشاعا جايعانداي ەتىپ دايىنداپتتى، بۋى بۇرقىراعان قۋىرداق پەن دونەن قىمىزدىڭ ءيسى تەمىردىڭ قوسىنان اينالاسىنا ءسىڭىپ جاتتى.

ءدال سول ءتۇنى جوڭعاردىڭ باتىرى شارىشتا تۇسىندە سارى بالانىڭ باسىن دوپ قىپ تەۋىپ بارا جاتقانىن كوردى، تاڭعى استا، القالى توپتا، نويانداردىڭ اراسىندا ماقتانا ايتتى، حان قالدەن-سەرەن سەن المايتىن جاۋ بارما دەپ دارىلداي اسپانداتا كۇلدى...

***

قان مايداندا الىپ دەنەلى، شاشىن تۇيگەن شارىش اقىرىپ تۇر... كۇن بۇلتتىڭ ارسىنان زورعا سىعالايدى، ءۇپ ەتكەن جەل جوق، كىم شىعار ەكەن بۇعان دەگەندەي بار تىرشىلىك قاس قاقپاي قاداعالاپ تۇرعانداي. تىنىسىن ىشنە تارتقان قازاقتار جاعىنان بوگەنباي قارت، بەلىن بۋىنا باستادى، الدىنا القىنا جەتكەن سابالاق: باتىر اتا، بۇل جولعى كەزەگىڭىزدى ماعان بەر دەپ ءوتىندى، قارت باتىر قاباعات قۋانىپ، اتىنان ءتۇسىپ، قايقى قىلىشىن كولدەنەڭ ۇستاپ باتاسىن بەردى. سابالاق ەندى ابىلمامبەت حانعا كەلدى.

- ءدات تاقسىر حان يەم دەپ وتتى جانارىن قادادى.

- ءداتىڭ بولسا ايت بالام.

- مىناۋ اقىرعان قالماقتىڭ باسىن السام دەپ ەدىم، رۇقسات ەتسەڭىز.

- تىم جاس كورىنەسىڭ، بۇرىن مايدان كورگەن بە ەدىڭ؟

- اتامىز جاۋدان قايتپاعان...

- قارا قازاق قامى ءۇشىن ءبىر جولعا رۇقسات بەرىڭىز... شارىشتىڭ ايقايى بۇل جولى ءتىپتى قاتتى ەستىلدى.

جيىرما جاسار سابالاق ابىلايلاپ مايدانعا تۋرا شاپتى، قازاقتاردىڭ ءوزى بۇل كىم دەپ جان-جاعىنا قارادى، ىرجيا، بويىنا توعىتپاي قارىسى العان شارىش; بالا-اۋ قوزىڭدى باعىپ جايىڭا جۇرە بەرمەي نەسىنە قان مايدانعا ءولىم تىلەپ ەرتە كەلدىڭ دەپ قارقىلداي كۇلدى. سابالاق وقتى كوزىن قاداپ تۇرىستىق بەرە جاۋىنا كەكتەنە ايبار تانىتتى، كوز الدىندا تۇرعان ۇرگەنىشتى شاپقان جاۋىن كوردى، ونىڭ جانارىنداعى جالىننان سەسكەنگەن شارىشتىڭ ونە-بويى ءدىر ەتىپ، كۇشى بىردەن السىرەي باستادى. شارىشتىڭ كوز الدىندا كىشكەنتاي بالا الىپ ادامعا اينالدى، ونىڭ اينالاسىندا قالىڭ ادام پايدا بولدى. شارىش قوىققاننان قاشا جونەلگىسى كەلدى، ويتكەنشە بولعان جوق، جەكپە-جەك باستالىپ كەتتى، قوس باتىردىڭ نايزاسى جارىق-جۇرىق ەتتى، قالقان ۇستاپ قيان-كەسكى ۇرىس سالدى، الىسقا بارىپ قايتادان تۇلپارلارىن تەبىنىپ، ارىنداي تۋرا شاپتى، قىلىشتىڭ جۇزىنەن وت شارپىدى، اقىرعان داۋىستار بۇلتا ءسىڭدى، قويۋ شاڭعا بوككەن ەكەۋدىڭ قاراسى كورىنبەي كەتتى، ەكى جاق ءوز قۇدايلارىنا سيىنىپ جاتتى، ارتىنشا شارىشتىڭ اتى بوس ويناپ شىقتى. ابىلايلاپ قازاقتار اتتانداپ لاپ قويدى، قالماقتىڭ قالىڭ قولىن تىقسىرا قۋىپ ىلەنىڭ جاعاسىنا بىراق اپاردى.

ۇلكەن جەڭىستەن سوڭ، ابىلايلاپ جاۋعا شاپقان سابالاقتىڭ شىن اتى بەلگىلى بولدى، اتاقى شىڭعىسحاننىڭ تۇقىمى، باراق حاننىڭ ۇرپاعى، بەرىسى قانىشەر ابىلايدىڭ نەمەرەسى ءابىلمانسۇر، كوركەم-ءۋالي سۇلتاننىڭ ۇلى ەكەنى جالپاق جۇرتقا جايىلدى. كوكتەن تۇسكەندەي بولعان حان تۇقىمىنا تاڭدانىسىن جاسىرا الماي، قۋانىشتان توبەلەرى كوككە جەتتى قازاقتاردىڭ.

سابالاق ابىلمامبەت حاننىڭ باس ساردارى بولدى. سول كۇننەن باستاپ ونىڭ سابالاق اتى دا، ءابىلمانسۇر دەگەن شىن اتى دا اتالماي، ابىلاي دەپ اتاپ كەتتى بۇكىل قازاق، جوڭعار، ءشۇرشىت، نوعاي، تاتار بالاسى. اتاعى اسپانداپ ونىڭ اتىنىڭ اياعىنىڭ ءدۇرسىلىن الىستان، جەرگە قۇلاق قويىپ تىڭداپ قالماقتار شوشيتىن بولدى. قاباعىن تۇكسيتىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ، ەلدىڭ قامىن جەيتىن بولدى، بۇرىنعى جاي قازاق ونىڭ جانىنا جاقىنداي الماي قالدى.

***

ابىلاي قاپيادا جاۋ قولىنا ءتۇستى، سونداي ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان شاقتا، اتسا وق وتپەيتىن، شاپسا قىلىش كەسپەيتىن شاعىندا، قاراڭعى زىندانعا سالىندى. مەن المايتىن جاۋ جوق، مەن مىقتى، مەن كوكتى تىرەپ تۇرمىن دەگەن ابىلاي امالسىز شوي قاراڭعى تۇنەكتە جاراتۋشىسىن تانىدى، ءوزىن ءوزى ىزدەدى، بۇتا-بۇرگەننىڭ اراسىندا اش-جالاڭاش جاتقان شاعى كوز الدىنان ءوتتى، تاۋبە، تاۋبە دەپ، ورنىنان اتىپ تۇردى، قازاقتىڭ قاس باتىرى بولىپ تۇتقىندا وتىرمىن شۇكىر دەدى. اتاسى شىڭعىسحان قازاق دالاسىنا جەبەدەي قادالىپ، ونداعى كوپ حالىقتى قىرعانمەن، شەبەر جاراتۋشى ءوز قولىمەن ءبارىن ورنىنا قويىپ، ونىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىعا جانە ونىڭ تۇقمدارىنا وسى توپىراقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى جۇكتەدى، التىن وردا، اق وردا، كوك وردا، قازاق حاندىعى ءبار-ءبارى وسىلار...ابىلايدى ءبىر جەتىدەن بەرى جەگدەي جەگەن ىشكى شيرىعۋى، اشۋ-ىزاسى زورعا تارادى.... ماۋجىراپ ۇيقىعا كەتىپ باردى، شەشەسىنىڭ ەتەگىندە جاتتى...ەرتەك ايتا باستادى...سەنىڭ اتالارىڭ حاندار تۇقىمى، تۇركمەننەن قولعا تۇسكەن مەنى سۇلتاننىڭ ايەلى دەپ «قاتىن» دەپ مارتەبەلەدى...سەندە حان بولاسىڭ، سەنىڭ دە ايەلدەرىڭ قاتىن بولادى.

سەن ساسپا، بۇل جەردەن شىعا ۇلكەن حان بولاسىڭ، سوندا سەن اتالارىڭنىڭ جولىن جاقسى جالعا، حالقىڭنىڭ قادىرىنە جەت! مەن جالاڭاياق ازدەرمىن سەنى تۋعانىڭنان قورعاپ كەلەمىن، اللانىڭ قالاۋىمەن سەنىڭ جاۋىڭ شارىستىڭ باسىن الۋدا جانىڭدا بولعان بىزدەر دەپ شۇڭىرەك كوز، الاسا بويلى، جالاڭ باس، جالاڭ اياق ادام كوزدەن عايىپ بولدى. ۇيقىسىنان تەز وياندى ابىلاي، جانى سەرگىپ، ءوزىن سونداي ءبىر جەڭىل سەزىندى.

التىن تاقتىڭ بۋىمەن قاتەلىك جاساپ الدىم با؟ تولە بي مەن تەمىردەن الىستاپ قالعانىنا نالىدى، اللادان كەشىرىم سۇراپ جالىندى. بۇكىل قازاق ابىلاي ءۇشىن دۇعا جاسادى، جالاڭاياق ازدەر اۋليە كۇن-ءتۇن كوز ىلمەي اللادان تىلەدى.

توقسان اداممەن تولە بي قالدەنگە قالىڭ ەلى قازاقتىڭ اتىنان كەلدى، الداعى مىڭ جىلدار حاقىندا ءسوز ەتتى، مىنا ەكەۋمىزدىڭ ورنىمىزدا ەرتەڭ باسقا ادامدار، باسقاشا سويلەسىپ وتىرادى، سەندە، مەندە قۇدايىمىزدىڭ الدىنا بارامىز، سوندا ەسەپ بەرەمىز دەگەندە، پاڭدانىپ وتىرعان قالدەن تاعىنان «بۇرحىن، بۇرحىن» دەپ اتىپ تۇرىپ دۋالى اۋىز ءبيدىڭ سوزىنە تەز توقتادى.

زىنداننىڭ باسىنا ەكى جاقتان ادام بارىپ ابىلايدى ورداعا الدىرۋعا كەلدى، قاقپاق اشىلعاندا تۇسىندە كورگەن جالاڭاياق ازدەردى كوردى ابىلاي. بويىنا سونداي مىعىم كۇش ءبىتتى.

جاۋىنىڭ الدىنا رۋحى بيىك بولىپ كەلگەن ابىلاي قالدەننىڭ قولشوقپارلارىنىڭ حانىمىزدىڭ الدىندا تىزەرلەپ باس ي دەگەنىنە قايمىقپاستان.

-مەن قازاق دەگەن ەلدىڭ قاس باتىرىمىن، باتىر مايداندا تۇتقىنعا تۇسسە ءسوز، ۇرلاپ، قاتىنشا ۇستاعانعا نەعىلعان باس يۋ دەپ، ءوزىن پاڭ ۇستاپ كەۋدەسىنە قولىن قويىپ سالەم بەردى.

سول ساتتەن باستاپ ابىلايدىڭ وشكەن باعى قايتا جاندى، ول جاۋ قولىندا ەش ساسقان جوق، كۇنەن-كۇنگە جاعىدايى جاقساردى، ايلار اۋناپ، جىل اۋىستى.

جاۋ قولىنان بوساپ، توپىشتى توقالدىققا الىپ، قالدەنگە كۇيەۋ بولىپ، امىرسانامەن دوس بولىپ ورالدى. جاۋ قولىندا شەبەر اللا ونىڭ ءناپىسىن تاربيەلەپ، يمانىن كوزىنە كورسەتتى، ەلىنە كەلگەننەن باستاپ ابىلاي تاقۋالىقتى مىقتى ۇستاندى. ابىلايدىڭ ايبىنى اسقاقتاي بەردى، اللا تاعالا ونىڭ دارەجەسىن ودان سايىن كوتەردى. ابىلمامبەت حان ورنىن بەرىپ، بۇكىل قازاق اق كيىزگە سالىپ ابىلايدى حان سايلادى.

حان ابىلاي ياسساۋي اتاسىن قاتتى قۇرمەتتەدى، تۇركىستانعا ءار كەلگەندە السىتان اتتان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ بارىپ اۋليەگە ءتاۋىپ ەتىپ، ارتىمەن شەگىنىپ كەتەتىن بولدى.

***

قارا كۇزدە قىرعىز-قازاق سوعىستى. اتاقتى اتەكە باتىر ءۇش كۇن بويى ابىلايدىڭ قولىن ويسىراتا جەڭەدى. تۋىسقان باۋىرلار قانشا سوعىسسا دا اسپاندا كۇن كۇلىمدەپ كۇندە شىعىپ، كەشتە باتىپ تۇردى.

– ەندi قايتەم، جالاڭاش بابا؟! – دەپ ابىلاي پىرىنە قارادى حان شاتىردا.

– ساسكە كوتەرiلگەنشە ول اتسا دا سەن اتپا، ول شاپسا دا سەن شاپپا. سەنiڭ وعىڭ ولارعا ساسكە كوتەرiلگەن سوڭ داريدى – دەدi جالاڭاش بابا.

– شاتىر سىرتىنان ەستىگەن بiر باتىر: حان ەكە، قاراپ تۇرىپ، تەكتەن-تەككە قىرىلامىز با؟ – دەپ اتىن ەكپiندەتiپ، جاۋعا شابا بەرگەندە اتى تۋلاپ جىعىپ، ورتان جiلiگiن ءۇزدi.

تۇسكە دەيىن قىرعىزدار ەكپىندەتىپ قازاقتاردى شاتىرلارىنا قۋىپ تىعادى، الدى، شاتىردى ورتەپ ەلدىڭ ۇرنەيىن ابدەن ۇشىردى. دۇقا نامازىن وقىپ، زىكىر جاساپ وتىرعان جالاڭاياق اۋليەدەن باسقا جاندا ۇرەي قالمادى. ابىلايدىڭ دا شىدامى ابدەن تاۋسىلدى، جانىنا حاندى شاقىرعان اۋليە تىزەسىنە تىزەسىن تيگىزۋدى سۇرادى، سوسىن ءبىر فاتيحا، ۇش ىقىلاس شاريف وقىپ پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا(س.ع.ۋ) مۇباراك رۋحىنا، العاشقى حايفا حازىرەتى ءابۋ باكىر(ر.ا) باستاعان رۋحانياتتىڭ التىن شىنجىرىنداعى اللانىڭ سۇيىكتى قۇلدارىنىڭ مۇباراك رۋحىنا جانە ءپىرىڭ مەنىڭ رۋحىما باعىشتا اللادان جەتكىزۋدى سۇرا، ارتىنشا جەتى رەت شىنايى اللدان قورقىپ، جاساعان كۇنالارىڭدى ەسكە الىپ، كەشىرىم سۇرا، سوسىن سۇيىكتى پايعامبارىمىزعا جەتى رەت سالاۋات ايت، ودان سوڭ ءپىرىڭ مەن قالمۇھاممەد بەكمۇحاممەدۇلىنا بايلان دەدى. اۋليە وزىندە باردىڭ ءبارىن ابىلايعا وتكىزەدى، جۇرەكتەن جۇرەككە نۇر اعىلدى، جانى تىنشىدى، مەن حانمىن، مەن باتىرمىن، شارىشتىڭ باسىن شارشى توپتا الدىم، حاننىڭ تۇقىمىمىن دەگەن ءناپىسى زورعا جۋاسىدى، ءوزىن ءبىر تامشى مانيدەن، ودان ۇيعان قاننان جاراتقان جاراتۋشىسىن ويلاپ، ونە بويى ءدىر ەتتى، ۇستازدان نۇر اعىلىپ كەۋدەسىنە قۇيىلدى، انا قۇرساعى، بۇل دۇنيە، قابىر، ماقشار الاڭى، جاننات، توزاق... ەندى مىنە ابىلاي رۋحىنىڭ ءحالىبى اللا، اللا دەپ دۇرسىلدەپ سوعا باستادى، قوقىنىش، ۇرەي ءبارى زىم-زيا جوق بولىپ، راحاتتانىپ كوكتە پراققا ءمىنىپ ساتىلاپ ۇشىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشەدى...

تۇسكى استا قىرعىزدار ماساتتانىپ، بوزاسىن ءىشىپ، اندەتىپ دۋىلداپ ىرلاي باستايدى.

كەنەتتەن اتەكە ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي قىلعىنا:
– بiتiمگە كەلسەك قالاي، قازاقتار وزدەرى جەڭىلىپ تۇرعاندا دەپ، باتىرلارىنا شولاي قارايدى.

– نە دەپ كەتتىڭىز اعاسى-اۋ. جەڭىس بىزدە ەمەس پە، دەپ دۋىلداي كۇلەدى باسقالارى.

–سول كوزىم جىپىلىقتاپ تارتىپ بارادى، ءبىر جاماندىق بارما دەپ قورقام دەپ اتەكە باتىر مىڭگىرلەي قالادى.

ء–نادiر باتىر، كوزىم تارتتى دەپ قورقۋعا بولاما، كوز ول جۇرەكتىڭ سوعۋىمەن بايلانىستى تارتا بەرەدى. ءتورت كۇن بويى جەڭىلگەن ماڭقا قازاقتىڭ ەندى نەسى قالدى، تۇستكەن كەيىن قالعان شاتىرلارىن ورتەپ، جەرىن باسىپ الىپ، ەركەگىن قۇل، قاتىنىن كۇڭ ەتەمىز دەپ بوزانىڭ بۋىمەن اسپانداتا دارىلداي كۇلدى.

– اتەكە-اۋ ءسىزدى دە باتىر دەيدى اۋ دەپ اۋزىن سۇرتكەن ءنادىر ودان سايىن ورەكپىدى.

– شارت كەتكەن اتەكە شاتىردان شىعا ەكi مىڭ قولىن جيناپ الاتۋدى اسىپ كەتتى. جالاڭاش بابا جەردەن بiر ۋىس توپىراقتى الىپ، جاۋعا قاراي شاشىپ، «ال، ەندi شابىڭدار!» – دەيدi.

كۇزدىڭ سۋماڭداعان سۋىق جەلى ءاپ-ساتتە الاتاۋدىڭ سول قاپتالىن سوقىر تۇمانعا بوكتىردى، سوعىس مايدانىندا ەشتەڭە كورىنبەي كەتتى، ءتورت كۇنگى ات تۇياعى قيعان جەردەن قۇلان اداسار شاڭ تۇرىپ، ات باۋىرىنان قارا قان اققان سوعىس بولادى. اقىرىندا قىرعىزدىڭ اتاقتى باتىرى جايلىحاندى سەگiز ۇلىمەن قابات ۇستاعان ابىلايلار جەڭىسكە جەتتى. وسى سوعىستان كەيىن ابىلاي مۇلدە باسقا ادامعا اينالدى. يمانى ودان سايىن كۇشەيگەن ابالاي ءپىرىنىڭ قاسىندا قالقادا وتىرىپ حاتىم جاسايتىن بولدى، سارسەنبى مەن بەيسەنبى ءتۇن اللانى كوپ زىكر ەتتى. تاسبيىق نامازى مەن ءتاھاجۇت نامازدارىن جۇما ءتۇنى تاستامادى. ءوز حالقىنا قامقور قولباسشى، اقىلگوي دانا حان بولىپ تولىستى. قاندايدا ءبىر شەشىم قابىلداۋ قيىن ساتتە يستيحارا نامازىن وقىپ جاراتۋشىعا ارقا سۇيەدى، وڭمەن سولىن سولاي رەتتەپ، قىتاي مەن ورىسقا سىر بەرمەدى، باس يمەدى.

***

ابىلاي بەيسەنبىدەن جۇماعا قاراعان تاڭدا ءتۇس كوردى، تۇسىندە قالىڭ قامىستىڭ قاسىندا تۇردى، كەنەتتەن قامىس وزدىگىنەن جاپىرىلدى. ارتىنشا قامىستىڭ اراسىنان شىققان جولبارىس كەرىلىپ-سوزىلىپ از تۇرىپ، الىپ اق ايۋعا اينالىپ كەتتى، اق ايۋدا قاسقىر، تۇلكى، كۇزەنگە اينالدى. قامىستان ەندى ايداھار ىسىلداپ شىقتى. شوشىپ ويانعان ابىلاي دارەتسىز جەر باسپايتىن ادەتىمەن، توسەگىنىڭ اياق جاعىنداعى جارتى قىش كىرپىشپەن ءتاياممۇم جاساپ، قىرىق قادام جەردەگى اجەتقاناعا باردى، ءبىر شەلەك سۋمەن عۇسىل قۇيىندى، تەزدەن حاشير سۇرەسىنىڭ سوڭعى ءۇش اياتىن وقىپ، جالعاپ ءبىر فاتيحامەن ون ءبىر ىقىلاس سۇرەسىن وقىپ ساۋابىن سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا(س.ع.ا) باعىشتاپ، يا، اللا بۇل ءتۇسىم جاقسىلىق بولسا جاقىن ەت، جاماندىق بولسا جاۋىما بەر! -دەپ بەتىن سيپادى. ىشتەي ءتۇسىن ءوزى جورىدى، بىراق جانى جاي تاپپادى.

تاڭ نامازىن وقي سالا، تاڭ قاراڭعىلىعىمەن دالاعا شىقتى. تۇركىستاننىڭ قۇم ۇشىرىپ، كوز ۋقالاتقان تاۋسىلماس بورانى ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ اينالاسىندا جوق، سونداي جانعا تىنىشتىق سىيلايدى، وسىندا جاتقان حاندار مەن سۇلتاندار ونىڭ جانىنا كەلگەندەي بولدى... سوڭعى دەمىندە ءوز كىندىگىنەن تاراعان، وتىز ۇل، قىرىق قىزىنا ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەۋدى وسيەت ەتتى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz