اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىندا ي جانە و ارىپتەرىنە قاتىستى «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى بولادى، داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز بولادى» دەپ داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، ء[ىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /ي/ تاڭباسى جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، ء[ۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /و/ تاڭباسى بەرىلگەن بولاتىن. بۇل ەرەجە اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان ەرەجە. مىسالى، اراب تىلىندەگى /ي/ ءارپى داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ي] دىبىس تىركەستەرىنىڭ، /و/ ءارپى داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۋў] دىبىس تىركەستەرىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. اراب تىلىندە /ي/ ءارپى داۋىستى دىبىستاردان كەيىن، ياعني فاتحا، دامما حاراكاتتارىنان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ي] (مىسالى: بَيْتٌ ء[بايت]، بُيُوْتٌ [بۋيۋўت]), كاسرا حاراكاتىنان كەيىن كەلسە، وسى كاسرا حاراكاتىنىڭ دىبىسىمەن بىرگە [ي] دىبىس تىركەسىن بەرەدى (مىسالى: دِيْكٌ [ديك]).

سول سياقتى /و/ ءارپى داۋىستى دىبىستاردان كەيىن، ياعني فاتحا، كاسرا حاراكاتتارىنان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ў] (مىسالى: دَوْمٌ ء[داўم]، لِوَاءٌ [ليўə̄’]), دامما حاراكاتىنان كەيىن كەلسە، وسى دامما حاراكاتىنىڭ دىبىسىمەن بىرگە [ۋў] دىبىس تىركەسىن بەرەدى (مىسالى: سُوْقٌ [سۋўق]). (كوپتەگەن كلاسسيكالىق اراب ماتىندەرىندە كاسرادان كەيىنگى /ي/ ءارپى مەن داممادان كەيىنگى /و/ ءارپىنىڭ ۇستىنە سۋكۋن بەلگىسى قويىلادى). داۋىسسىز دىبىستان كەيىنگى كاسرا حاراكاتى مەن /ي/ ءارپى دىبىستارىنىڭ جاسالۋ ورنى ءبىر بولعاندىقتان [ي] دىبىس تىركەستەرى اراب تىلىندە [ӣ] بولىپ سوزىلىڭقى دىبىستالادى. مۇنداعى سوزىلىڭقى دىبىستالىپ تۇرعان كاسرا حاراكاتىنىڭ دىبىسى ەمەس /ي/ ءارپىنىڭ دىبىسى. سونداي-اق داۋىسسىز دىبىستان كەيىنگى دامما حاراكاتى مەن /و/ ءارپى دىبىستارىنىڭ جاسالۋ ورنى ءبىر بولعاندىقتان [ۋў] دىبىس تىركەستەرى اراب تىلىندە [ȳ] بولىپ سوزىلىڭقى دىبىستالادى. مۇنداعى سوزىلىڭقى دىبىستالىپ تۇرعان دامما حاراكاتىنىڭ دىبىسى ەمەس /و/ ءارپىنىڭ دىبىسى. وسى قاسيەتتەرىنە قاراي اراب فونەتيستەرى كاسرادان كەيىن كەلگەن داۋىسسىز /ــِيْ/ دىبىسىن سوزىلىڭقى [ӣ] جانە داممادان كەيىن كەلگەن داۋىسسىز /ــُوْ/ دىبىسىن سوزىلىڭقى [ȳ] دەگەن. دەمەك ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى [ي] بولادى (ياعني [ىي]، ء[ىي] دىبىس تىركەستەرىن بەرەدى), داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ي] بولادى» جانە «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى [ۋ] بولادى (ياعني [ۇў]، ء[ۇў] دىبىس تىركەستەرىن بەرەدى), داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ў] بولادى» دەگەن ەرەجەسى اراب گرافيكاسىنداعى /ي/, /و/ ارىپتەرىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىنەن الىنعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. اراب الىپبيىندەگى /ي/,  /و/ ارىپتەرىنىڭ وسى ەرەجەسىن ا.بايتۇرسىنۇلى توتە جازۋىندا وتە ءتيىمدى پايدالانعان. بۇل ەرەجەنى، ءتىپتى، اراب گرافيكاسىن قولدانعان بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءوز جازۋلارىندا ون عاسىردان اسا پايدالانىپ كەلدى.

الايدا اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان وسى ەرەجەنى لاتىننەگىزدى قازاق الىپبيىنە قولدانىپ، داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، ء[ىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Iı/ تاڭباسىن جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، ء[ۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ýý/ تاڭباسىن بەرۋ قيسىنسىز.

بەكىتىلگەن الىپبيدە اراب الىپبيىندەگىدەي داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، ء[ىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ιι/ تاڭباسى جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، ء[ۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ýý/ تاڭباسى بەرىلگەن. سونىڭ سالدارىنان جاڭا ەملە ەرەجەلەردىڭ 7-پاراگرافىنىڭ ەسكەرتۋىندە «ıy, ıi (ياعني يى، ءيى) ءارىپ تىركەستەرىنە اياقتالعان ەتىستىككە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا، ەكى ı ءارپى قاتار جازىلادى: baııdy, keııdi, moııdy» دەگەن اراب گرافيكاسىنا ءتان ەملە ەرەجە جاسالىپ وتىر. جالپى /ي/ ءارپىنىڭ قاتار جازىلۋى اراب گرافيكاسىندا قالىپتى جاعداي، ەرسى كورىنبەيدى. مىسال ءۇشىن ارابتىڭ تَكْيِيْف [تاكييف]، (ياعني [تاكيӣف]), تَسْيِيْر ء[تاسيير]، (ياعني ء[تاسيӣر]) سوزدەرىن كەلتىرۋگە بولادى. بايدى، كەيدى، مويدى سوزدەرى توتە جازۋدا دا جوعارىداعى اراب سوزدەرىندەگىدەي ەكى /ي/ ءارپىنىڭ قاتار كەلۋى ارقىلى /بايدى/, /كه يدى/, /مويدى/ تۇرىندە جازىلادى، جازىلىپ تا ءجۇر. ء([ى]، [ي، ي] دىبىستارى تاڭبالارىنىڭ ۇلكەن ارىپتەرى بىردەي بولعاندىقتان كەيدى /keııdi/ مەن وتكەن شاقتاعى كەيىدى /keıidi/ سوزدەرىن باس ارىپتەرمەن جازساق /KEIIDI/, /KEIIDI/ بولىپ بىردەي جازىلماق. قايسىسى كەيدى، قايسىسى كەيىدى ەكەنىن اجىراتىپ كورىڭىز). ەسكەرە كەتەتىن تاعى ءبىر جايت قازاق قىزدارىنا قويىلىپ جۇرگەن ايدا، سايدا (Aıda, Saıda) دەگەن ەسىمدەر مەن ايدا، سايدا (Aıda, saıda) سوزدەرىنىڭ وقىلۋلارى قالاي اجىراتىلماق؟! قۇرانداعى سۇرە اتاۋى «ءمايدا» قالاي وقىلماق؟! شەشۋىن تاپپاعان سۇراق كوپ.

اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان وسى ەرەجە لاتىن گرافيكاسىنا دا جارار بولسا، لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركى ەلدەرىنىڭ بارلىعى داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن داۋىستى [ي] دىبىسىنا جەكە-جەكە تاڭبا بەرمەس ەدى عوي. مىسلى داۋىستى [ي] دىبىسىنا بۇكىل تۇركى (تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، وزبەك، قاراقالپاق) تىلدەرىندە /Ii/ تاڭباسى، داۋىسسىز [ي] دىبىسىنا /Yy/ تاڭباسى بەرىلگەن. سول سياقتى داۋىستى [ۋ] دىبىسى مەن داۋىسسىز [ў] دىبىسىنا دا جەكە-جەكە تاڭبالار بەرىلگەن. سونىمەن قاتار كوپتەگەن ەۋروپا تىلدەرىندە، ءتىپتى اعىلشىن تىلىندە دە /Ii/, /Yy/ جانە /Uu/, /Ww/ تاڭبالارى بار.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقتىڭ توتە جازۋ، لاتىن الىپبيلەرىن قۇراستىرعان قازاق زيالىلارىنىڭ ساناسىندا مىڭ جىل بويى قولدانىستا بولعان اراب گرافيكاسى ءسىڭىپ ورنىققانىن قاپەرىمىزدە ۇستاعانىمىز ءجون. اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان كەيبىر ەرەجەلەردى جاڭا لاتىن الىپبيىمىزگە  قولدانۋ سالدارىنان قانشاما رەت قاتەلىككە ۇرىندىق. مىسالى، الدىڭعى بەكىتىلگەن ءالىپبي نۇسقاسىندا توتە جازۋعا ءتان دايەكشە ورنىنا لاتىنداعى اپوستروفتى قويامىز دەپ باسىمىزدى ءبىر تاسقا ۇردىق [1]. ەندى سول اپوستروفتى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە ەش قيسىنى جوق اكۋتقا اۋىستىردىق [2]. قالا بەردى جاڭا ەملەمىزگە ارابنەگىزدى توتە جازۋداعى /ي/, /و/ ارىپتەرىنە ءتان ەرەجەلەردى تىقپالاپ وتىرمىز. /و/ ارپىنە ءتان وسى ەرەجە كيريلنەگىزدى الىپبيىمىزدەگى /ۋ/ ارپىندە ءالى كۇنگە دەيىن سالتانات قۇرۋى سالدارىنان قازاق سوزدەرىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمى بۇزىلىپ كەلدى. ال بەكىتىلگەن ءالىپبي اۆتورلارىنىڭ ساناسىندا كيريل جازۋى ءسىڭىپ قالعانىن [ۋ] دىبىسىنا /Ýý/ تاڭباسىن بەرگەندەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. قازاق ەلى بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنەن، ءتىپتى جارتى الەمنەن الىستاماسىن دەسەك، ءالىپبيدى قايتا قاراۋىمىز كەرەك. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ارىپكە بولا ءتىلدى بۇزبايدى، تىلگە بولا ءارىپتى بۇزىپ وزگەرتەدى» دەگەن ءسوزىن قاپەردەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەملە ەرەجەلەرىن شيكى الىپبيگە كۇشتەپ بەيىمدەيمىز دەپ ۇرپاعىمىزعا قيانات ەتىپ المايىق.

قالدىباي ارىستانبەكۇلى قىدىرباەۆ،  PhD دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسى،

Abai.kz