مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسى، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ جالعاسى رەتىندە ونىڭ جاڭا قىرلارىن ايقىنداپ، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدىڭ جولدارىن كورسەتەدى.

«ۇلت تاريحىنداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت» جانە «تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ» دەپ اتالاتىن ەكى بولىمنەن تۇراتىن ماقالادا مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق تاريحىمىزدى ەجەلگى زاماننان قاراستىرىپ، ونىڭ تۇجىرىمداماسىن ناقتىلاۋعا شاقىرادى. بۇل كۇرمەۋدى شەشۋ ءۇشىن تاريحىمىزعا عىلىمنىڭ  بۇگىنگى جەتىستىگى تۇرعىسىنان قاراپ، بۇرىنعى ەۋروپوتسەنتريستىك كوزقاراستاردان ارىلىپ، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ارعى داڭقتى تاريحىن تالداپ وقىتۋعا شاقىرادى. مادەني مۇرا، تاريح تولقىنىندا، رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلامالارى باستالعالى جاستاردى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءوز حالقىمىزدىڭ الەمدى تاڭ قالدىرعان رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلگىلەرى قىزىقتىرۋدا. وسىنىڭ بارلىعى جاستارعا ەستەتيكالىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ قۇرالى.

تاريحتىڭ تاربيەلىك ءرولىن ەرتە تۇسىنگەن ەلدىڭ ءبىرى – گەرمانيا. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا بۇل ساياسي جاعىنان بىتىراڭقى، شارۋاشىلىعى مەشەۋ ەل بولاتىن. از ۋاقىتتا ساياسي توپتاسىپ، ەۋروپانىڭ  الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋى نەمىس حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا بايلانىستى ەدى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋىنا نەمىس حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا بايلانىستى ەدى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋىنا بىردە-ءبىر اسەر ەتكەن فاكتور ارينە نەمىس تاريحشىلارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى. نەمىس مەكتەپتەرىندەگى ۇلتتىق تاريحتى وقىتۋدى جولعا قويۋ، ۋنيۆەرسيتەتتى تاريحي ءبىلىمدى رەفورمالاۋ ءىس-شارالارى ءوز جەمىسىن بەردى. ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە نەمىستىڭ تاريح عىلىمى بۇكىل ەۋروپاداعى الدىڭعى قاتارداعى عىلىمدار قاتارىنا كوتەرىلدى. ال ەندى كەلەسى حح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى نەمىس ۇلشىلدىعى شەكتەن شىعىپ، بۇكىل وركەنيەتكە قاۋىپ توندىرگەنى ءمالىم. سوندىقتاندا تاريح ءپانىنىڭ تاربيە بەرۋدەگى مۇمكىنشىلىگىن رەتتەپ وتىراتىن ءتيىمدى مەحانيزم قاجەت. تاريح ءپانىنىڭ باعدارلاماسى دا، ونىڭ وقۋلىعى دا، بۇل پاننەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم – وقىتۋشىلاردىڭ بىلىكتىلىگى، ءبىلىم دەڭگەيى، ۇلتتىق كوزقاراسى مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىندا، باقىلاۋىندا بولۋى قاجەت.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋ پروتسەسسىندە ولارعا تاريحي ءبىلىم بەرۋ نەگىزگى مىندەت بولىپ ەسەپتەلدى. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەگەن قاناتتى ءسوز وسى ۋاقىتتا تۋسا كەرەك. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاق بولمىسىنىڭ كەلەسى ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ تاريحشىلدىعى. قارا حالىقتىڭ تاريحتان حاباردىعى مەيلىنشە جوعارى بولعان. كەرەك دەسەڭىز، ءبىلىم ينستيتۋتتارىنىڭ دامىعان جۇيەسى بار بۇگىنگى بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزىن بۇرىنڭى قازاقتاردىڭ ساناسىنداعى جاپپاي تاريحشىلدىقپەن سالىستىرۋعا بولمايدى» دەپ جازدى.

تاريحي ءبىلىمى بار ازاماتتىڭ مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، جان-جاقتى ادام بولىپ وسەتىندىگى بەلگىلى. ءوز حالقىنىڭ تاريحىن بىلگەن جاس وسكىن ەلىن سۇيگەن، حالقىنىڭ قامىن ويلاعان، جەرىنىڭ جاڭارۋى، گۇلدەنۋى جولىندا كۇرەسكەر بولىپ قالىپتاسادى.

قورىتا ايتقاندا، تاريحي ءبىلىم قوعام مۇشەسىنىڭ  ازاماتتىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى. جاڭا جاعدايدا تاريح عىلىمىنىڭ الدىنداعى ماقساتتار مەن مىندەتتەر شاش ەتەكتەن. وسى جەردە اكادەميك م.ق. قوزىباەۆتىڭ: «تاريحشىداردىڭ ءوز حالىقىڭ الدىنداعى قارىزى بەلشەدەن»– دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ال تاريحشىلار قوعام الدىنداعى قارىزىن دا پارىزىن دا تولىعىنان وتەرى انىق.

حVIII عاسىردا قازاق ەلى ەكى بىردەي جاۋدان قورعاندى. ءدال وسى داۋىردە حالىقتى وتان سۇيگىشتىك رۋحتا تاربيلەۋ، وعان تاريحي ماعلۇمات بەرى كۇرەستىڭ نەگىزگى فورماسىنا اينالدى. وكىنىشكە وراي ورىستىڭ، جوڭعاردىڭ، قىتايدىڭ ىقپالىندا قالعان ايماقتاردا حالىق ءوزىنىڭ تاريحي جادىناڭ ايىرىلا باستادى. جات جەرلىك عالىمدار قازاق تاريحىن بۇرمالاپ، وعان تۇزەتۋ ەنگىزىپ، حالقىمىزدىڭ وتكەنى جونىندە ءوز نۇسقالارىن جازدى. ءسويتىپ حالىق اراسىندا جالعان تاريحشىلىق پايدا بولدى.

ەندەشە، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزعا وڭ كوزقاراس قاجەت. كوپ قىرلى ءارى اۋقىمدى تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداي ءبىلۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنت اتاپ كورسەتكەندەي، بۇل باسقا حالىقتاردىڭ ءرولىن تومەندەتىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلىلىعىمىزدى كورسەتۋ ءۇشىن جاسالمايدى. ەڭ باستىسى، ءبىز ناقتى عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، جاھاندىق تاريحتاعى ءوز ءرولىمىز بەن ورنىمىزدى بايىپپەن ءارى دۇرىس پايىمداۋعا ءتيىسپىز.

پرەزيدەنت اتالعان ماقالاسىندا تاريحتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن كوپشىلىككە ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنا توقتالادى. بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنەن باستاۋ الادى، ەندەشە بىزگە جات ەمەس.

مىسالى، اتقا ءمىنۋ مادەنيەتى مەن جىلقى شارۋاشىلىعى جەر جۇزىنە ۇلى دالادان تاراعانى تاريحي اقيقات. ءبىزدىڭ وتكەنىمىزدىڭ بارلىعى دا اتپەن بايلانىستى. قازاقتىڭ وسىنداي ۇلكەن تەرريتورياسىن ۇرپاقتارىنا ساقتاپ قالۋدا سالت اتتى باتىرلاردىڭ ماڭىزى ەرەكشە زور ەمەس پە؟! ماقالادا ايتىلعانداي، ءبىزدىڭ ۇلى دالادا ەجەلگى مەتالل ءوندىرۋدىڭ وشاقتارىنىڭ ءبىرى بولدى. ءسويتىپ، تاريحتىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ جاڭا پاراقتارى اشىلدى.

كونە قازاق جەرىنىڭ عىلىم ءۇشىن دە، وركەنيەت ءۇشىن دە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي جەتىستىكتەرى بارشىلىق. ونىڭ جارقىن كورىنىسى، كوركەم بولمىسى مەن رۋحاني بايلىعىنىڭ ايشىقتى بەلگىسى — «اڭ ءستيلى» ونەرى. سونىمەن قاتار — 1969 جىلى ەسىك قورعانىنان تابىلعان — التىن ادام. كەيىن بايتاق دالامىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندە دە وسىنداي جادىگەرلەر كوپتەپ تابىلدى. تۇركى قاۋىمى ۇلان-عايىر دالادا كوشپەلى جانە وتىرىقشىلىق وركەنيەتىن قالىپتاستىردى. ونەر مەن عىلىمنىڭ، ساۋدانىڭ ورتالىعىنا اينالدى. ماقالادا ەلباسى جەتىستىكتەردى ايتا كەلىپ، بۇل تۇركى الەمى دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، تاعى باسقا ۇلى ويشىلداردى قالىپتاستىرعانىن اتاپ كورسەتەدى.

كوشباسشىمىز ۇلى دالانىڭ تاعى ءبىر ماقتانىشىنىڭ قاتارىنا – ۇلى جىبەك جولىن قوسادى. ول ۇلىستار مەن ەلدەر اراسىنداعى الەمدىك ءوزارا تاۋار اينالىمى مەن حالىقتار ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋعا نەگىز بولعاندىعىن ايتادى.

ەلباسىنىڭ اتالعان ماقالاداعى ەڭ باستى كوڭىل بولگەن ماسەلەسى – تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ. پرەزيدەنت  ونى بىرنەشە ءىرى جوبالار ارقىلى دامىتۋ قاجەت دەپ سانايدى. ول جوبالاردى تومەندەگىشە كورسەتىپ بەرگەن: ارحيۆ – 2025; ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى;  تۇركى الەمىنىڭ گەنەزيسى; ۇلى دالانىڭ ەجەلگى ونەر جانە تەحنولوگيالار مۋزەيى; دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ مىڭ جىلى; تاريحتىڭ، كينو ونەرى مەن تەلەۆيزياداعى كورىنىسى.

بۇل اتالعان جوبالار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحي جىلناماسىنداعى اقتاڭداقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشقان 2003 جىلى جاريالانعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.  ەلباسىنىڭ جولداۋىمەن قابىلدانعان «مادەني مۇرا»، «رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالارى قازىرگى قازاقستاننىڭ الەمدىك وركەندەۋىنىڭ دالەلى.

سونداي-اق، ول پرەزيدەنتتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايتىلىپ، بۇگىنگى كۇنى كەزەگىمەن، رەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان رۋحانيات سالاسىنداعى يگى ىستەرىمىزدىڭ دە جالعاسى. وسى باعدارلامالار جۇزەگە اسقان ۋاقىتتا تۇركى جۇرتشىلىعىنىڭ، تۇركى الەمىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن سەزىنەدى، تاريحتاعى ءبىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىمىزدى باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار حالقى دا بىلەتىن بولادى. سونداي-اق، ءبىزدىڭ جاس ۇرپاققا وتان سۇيگىشتىككە تاربيەلەۋگە، تاريحي ءبىلىمدى دارىپتەۋگە، قازاقستاندا ءتۋريزمدى دامىتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر جاسايدى. باعدارلاما حالىقتىڭ گۋمانيستيكالىق كۋرسى جانە پوتەنتسيالىن كورسەتىپ، ونىڭ تاريحي تاجىريبەسىن بايىتىپ، بولاشاقتىڭ سەنىمدى تىرەگى بولماق.

جوعارى ءبىلىمدى ءارى رۋحاني باي ادامدار عانا زاماننىڭ جاڭا تالاپتارىنا دەر كەزىندە جاۋاپ قاتىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداي الادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ماقالاسى ۇلتىمىزدىڭ ءوز رۋحاني قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە، سىيلاۋعا، ايالاۋعا جانە تانىپ-ءبىلۋدى دامىتۋعا باستاما بولاتىن باعدارلاما.  بۇل ماقالادا تاريحي، تاربيەلىك، قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ماڭىزدى جوبالارعا قاتىستى قابىلدانار ناقتى قادامدار كورسەتىلگەن. ولاردىڭ اربىرىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ءتيىسپىز.

سامات ەسكاليەۆ

ق. جۇبانوۆ اتىنداعى وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

Abai.kz