ادام – جەردەگى جالعىز اقىل يەسى. سانالى تىرشىلىك. بۇل ءبىزدىڭ تۇسىنىكتە. بالكىم، بىزدەن تىس الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سانالى تىرشىلىك بولۋى عاجاپ ەمەس. مارسقا ساپار ەندى عانا باستالدى...

سانا – ادامنىڭ قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى وزىندە قابىلداي وتىرىپ، ىشكى «مەنىمەن» ويدىڭ تارازىنا سالىپ سالماقتاپ قارايتىن پسيحولوگيالىق وبەكتىسى. وبەكتى دەپ قاراستىرۋ قاتەلىك بولار، الايدا بۇگىنگى قوعامدا ساناعا سۋبەكتيۆتى تۇرعىسىنان قاراي بەرىپ، ونىڭ شىنىمەن دە بىزگە قالاي اسەر ەتەتىنىن، بىزگە ەڭ كەرەك قۇرال ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتىك.

قازاقتىڭ قۇدايدان تىلەيتىن ءبىر تىلەگى بار: «ە، قۇدايىم، بالا بەر. بالا بەرسەڭ – سانا بەر! سانا بەرمەسەڭ الا بەر!» دەيدى. بۇعان دەيىن دە ءسوزدىڭ قۇدىرەتى مەن قاسيەتى تۋرالى تارتىستى دۇنيەلەر جازدىق، ءتۇسىندىرىپ كوردىك. كەشە سوزگە توقتاعان قازاقتىڭ، بۇگىن ىسكە توقتاۋىنىڭ ءوزى مۇڭ بولدى.

بالا – ۇرپاق. ۇرپاق – ەلدىڭ كەلەشەگى. سانالى ۇرپاق – ەلدىڭ گۇلدەنۋى. تۇسىنىكتى. ەندەشە، ۇرپاقتىڭ ساناسىمەن جۇمىس جاساۋ كەرەك. بالانىڭ جەپ-ىشكەنى، كيگەن كيمى مەن مەكتەپكە امان-ەسەن بارىپ كەلەتىن جولىنىڭ كارتيناسىن عانا كورەتىن اتا-انا، نەگە ۇرپاعىنىڭ ساناسىمەن ساناسىپ كورمەيدى، نەگە ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى، ىشكى ميدىڭ نەيروندارىمەن جۇمىس جاسامايدى؟

«قۇلدىق سانا» دەگەن قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا سوقىر ىشەك سەكىلدى شوشايىپ شىققان تەوريا بار. ماڭگۇرتتىڭ كەبىن كيىپ، تۇيەنىڭ تەرىسىن باسىمىزعا وراماساق تا، ءوزىمىز سول تەرىنى جوق جەردەن ىزدەپ، اڭساپ تۇرامىز. مىسالى، بالام كوستيۋم كيىپ بيلىككە بارسا، باسقارسا، كوپ اقشا تاپسا، ءۇيى، كۇيى، كولىگى بولسا، قۇدالاردىڭ الدىندا ۇيالماي قاسقايىپ تۇرىپ توي جاساساق، باي-باقۋاتتى بولساق... بۇل تاپتاۋرىن بولعان ويلاردىڭ ءبىر ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ ميىندا اينالۋى، جاپپاي سانانىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلەدى. سانانىڭ قۇلدىراۋى دەگەنىمىز، جوقتان وزگەگە تاڭ قالىپ، تۇك كورمەگەن ادامداي اڭقيىپ وتىرۋ.

18 ميلليون ادامنىڭ ءبارى اقىلدى بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك جوق. تابيعات اركىمدى جەكە دارا تۇلعا رەتىندە بولەك-بولەك قىلىپ جاراتتى. وسى 18 ميلليوننىڭ بولماعاندا 100 تۇلعاسى ورتاق سانا تۋرالى ويلانسا، ورتاق شەشىم جاساۋ، ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن، حالىقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ويلانسا جەتكىلىكتى. ءجۇزدىڭ ارتىنان مىڭ ەرسە، مىڭنىڭ ارتىنان تۇمەن قول ەرسە، سانانىڭ قالىپتاسقانى دەگەن سول. ال سول 100 تۇلعانىڭ اتىن اتاپ بەرە الاسىز با؟ اركىم ءوزىنىڭ «يدەال» كورىپ جۇرگەن تانىستارىن، دوستارىن ىزدەي باستايدى. ەڭ اقىرى ەلىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ىسىنە ادال باعا بەرۋدەن دە قالدىق. كىم جاقسى، سەنى ماقتايتىن ادام جاقسى.

الاشوردالىقتاردىڭ «الاش» دەگەن الىپ مەملەكەت قۇرىپ، جاپونيادان ۇلگى الۋعا ۇمتىلعانى، وسى ورتاق ماقسات-مۇددەنىڭ، ميسسيانىڭ جولىنداعى سانالى ارەكەتتەرى ەدى.  احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى جازعانداي ءبىرى – اققۋ، ءبىرى – شورتان، ءبىرى – شايان بولىپ، ءاليحان – جاپونعا، احمەت – باتىسقا، مىرجاقىپ – شىعىسقا تارتىپ، الاۋىز بولىپ وتىرسا، ولاردىڭ دىتتەگەن دۇنيەسى ورىندالار ما ەدى؟ ارينە، جوق. ەڭ باستى قۇرال – يدەيا جانە ميسسيا. بۇل ەكەۋىنىڭ جولىندا قاسىق قانىڭ قالعانشا ەڭبەكتەنسەڭ، تاپتاۋرىن بولعان ءۇي مەن كۇيدىڭ ماسەلەسى كوك تيىن بولىپ قالار ەدى...

وتباسى – وتاننىڭ بەسىگى

وتباسى قۇندىلىعى بىزدەگى ساقتالعان ەڭ قاسيەتتى ءداستۇر. ءاربىر وتباسىندا ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. سول ۇرپاق ەرتەڭ وتاننىڭ تىزگىنىن ۇستايدى، ەلدىڭ دامۋىنا ۇلەسىن قوسادى. ۇرپاق ءۇي ىشىندە ءجۇرىپ تاربيە الۋى كەرەك. «بالانى – جاستان، قاتىندى – باستان». ءدال وسى تۇسىنىكتى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ ازاماتتار بىلاي تۇسىنەدى: بالانى ۇرسىپ، ايەلدى ۇرىپ تاربيەلەۋ كەرەك. بالاڭا شاماڭ جەتپەسە، ايەلىڭە شاماڭ جەتپەسە «ەركەك» ەمەسسىڭ. «بابالارىمىز سونداي» بولعان دەپ بوسەتىنىن قوسپاعاندا، ساناسىنا ءالى كەلمەگەن ەركەكتىڭ بۇل اڭگىمەسى اقىرى ابىرويىن بەلدەگى بالاسىنا، جولداعى اناسىنا جىعىپ بەردى.

قازاقتىڭ ارعى باباسى تۋرالى اڭگىمەنى نەگە سولاردىڭ عىلىمعا اۋەستىگىنەن، نەگە سولاردىڭ ۇلت ءۇشىن كۇرەسكەر بولعان ساناسىنان باستامايمىز؟ جۇدىرىقپەن جۇمىلىپ ءىس تىندىرۋ كەرەك، ۇرعاننان ۇرى دا ۇرلىعىن قويىپ كەتپەيدى.

بالانىڭ بەتىنە تيگەن شاپالاقتان، ايەلدىڭ باسىنا تيگەن تاياقتان سانا ءوسىپ كەتەر بولسا، ءبىزدىڭ ەل الەمدەگى ەڭ مىقتى 30 ەل تۇگىلى، وندىق ىشىندە جۇرەتىن ەدى عوي. ال جاعداي ولاي ەمەس، ەندەشە وڭباي قاتەلەستىك. قۇلىپتى اشۋ ءۇشىن تاياق پەن ۇرىس كومەكتەسە المادى. كىلتى قايدا؟ كىلتى – سانادا.

سانالى بولۋدىڭ جاقسى جاعى دا، جامان جاعى دا بار. تىم اقىلدى بولىپ كەتكەن قوعامنىڭ اداسىپ كەتەتىنى تاعى بار. ال ونداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟

سانانىڭ ساقشىسى – يدەولوگيا

يدەولوگيا – جۇرەكتەن كىرىپ، دەنەنى بويلاي، قان تامىرلار ارقىلى ميدىڭ نەيروندارىنا تىكەلەي شابۋىل جاسايتىن، ءتىپتى ادامنىڭ ءوزى بايقاماي قالاتىن قۇدىرەتتى قارۋ. ول اداسىپ بارا جاتقان سانانىڭ ناعىز قورعاۋشىسى، ساقشىسى.

قازىر قوعام اشىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن جاعدايدا تۇر. كىمنىڭ يدەولوگياسى جۇرەدى، سوعان باس ۇرادى، سوعان قۇل بولادى.

قازاق قوعامىنا ەڭ ءبىرىنشى سانا كەرەك، سول سانانى ساقتاپ قالاتىن يدەولوگيا قاجەت. قازاق ۇلتىنىڭ ساناسى قۇلدىق تۇسىنىكتەن ارىلعان كۇنى سانا ويانادى. سانانى وياتۋ ءۇشىن كوكىرەك كوزىن شەلدەن تازارتىپ العان دۇرىس. سانا ويانعان كەزدە يدەولوگيا قالىپتاسۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى يدەولوگياسى – ۇلت دەيتىن قاسيەتتى ۇعىمدى ساقتاي وتىرىپ، سونىڭ ۇستانعان ۇستانىمىن قولداۋ، ءداستۇرى مەن سالتىنان جاڭىلماۋ، سەنىمىن سىيلاۋ، تاريحىن قۇرمەتتەۋ، مادەنيەتىن يگەرۋ.

قازاقتىڭ الداعى جىلدار ىشىندە دامۋىنا وسى ءبىر فورمۋلا اسەر ەتۋى كەرەك: (قازاق+سانا+يدەولوگيا+دامۋ)

ەركىندىك – قاسيەتتى ۇعىم. الايدا، سانانىڭ شەكتەن تىس ەركىندىگى ازعىندىققا باستايدى. سول ءۇشىن يدەولوگياعا باعىنۋى قاجەت. ۇلتتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جاسالاتىن ۇلكەن ميسسيانىڭ يدەولوگياسىنا باعىنۋ دەگەنىمىز، قۇل بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس. قايتا داۋىرلەۋ، قايتا ويانۋ جولىنداعى جاپپاي حالىقتىڭ ساناسىنىڭ ويانعانىن كورسەتەدى.

بەلگىلى ءبىر مۇددە جولىندا ۇلتتىق يدەولوگيادان ءنار الىپ، سانانىڭ تۇكپىرىنە جاسىرىنعان ميكروپتاردان تازارۋ ارقىلى ءبىز جەتىستىككە جەتە الامىز.

قاراپايىم ءبىر مىسال، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ماراپاتتاردىڭ ءبىرى «نوبەل» سىيلىعى. قازاق رۋحانياتىنىڭ، قازاق مادەنيەتىنىڭ اسىل دىڭگەگى بولىپ وتىرعان ادەبيەت نەگە ون شاقتى ءمۇيىزى قارعايداي جازۋشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن دەگەن يدەولوگيامەن ورتاق ءبىر رومان جازىپ شىقپاسقا؟! قارىمدى ون جازۋشىنىڭ توعىزىنا جاعداي جاسالسىن، تەك بىرەۋى عانا اۆتور رەتىندە كورىنىس بەرىپ، الەمدىك «نوبەلدى» السىن. ونىڭ ارتىندا تەك ون جازۋشىنىڭ ابىرويى ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە دەگەن كوزقاراس جاتىر.

ادەبيەت نەگىزىندە، بىلگەن ادامعا رۋحاني جان دۇنيەنىڭ ەمشىسى عانا ەمەس. ول دا يدەولوگيالىق قارۋ. كەرەك بولسا اتوم سەكىلدى جارىلىپ، ءبىر-اق اۆتوردىڭ شىعارماسى، بۇكىل ءبىر ەلدىڭ داڭقىن اسقاقتاتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. مىنە، نە ايتقىم كەلىپ وتىر.

ال سول ون جازۋشىنىڭ باسىن قوسۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى سانالى تۇلعا كەرەك. ول تۇلعانىڭ ولارعا جەتكىزە الاتىن ۇلتتىق يدەولوگياسى، جۇرگىزە الاتىن ساياساتى بولۋى كەرەك. قالعانىن ون جازۋشى قاتىرادى. قاتىرا الماسا، وزدەرىنە سىن.

تۇيمەدەي ءتۇيىن

اق داستارحان باسىندا قوناقتا وتىرسىز. سۋ جاڭا ساتىپ العان قىمبات كويلەگىڭىزدىڭ قارىن تۇسىنداعى قوس تۇيمەسى اعىتىلىپ مازاڭىزدى الدى. اعىتىلعان تۇيمەنىڭ ارتىنان ىشتەن كيگەن جەيدەشىڭىز، نە كىندىگىڭىز كورىنىپ مازاڭىزدى الدى. اقىرى مەسقارىننان ەمەس، قوس تۇيمەنىڭ اعىتىلىپ كەتە بەرەتىنىنە نازدانىپ، تۇرىپ كەتتىڭىز...

مىنە، ءدال وسىلاي قازاقستان سانا مەن يدەولوگيانى جاڭعىرتىپ، بەرىك ۇستانىپ المايىنشا، امالسىز ەسىكتەن شىعىپ كەتە بەرەتىن بولادى. ال، قارشىپتاپ دامىپ جاتقان الەمدىك ارەنا ءۇشىن اشىق تۇرعان ەسىكتەن كىمنىڭ شىعىپ جاتقانى قىزىق ەمەس، كىمنىڭ كىرىپ كەلگەنى جاڭالىق.

مارعۇلان اقان

Abai.kz