پەتەربورداعى پرەزيدەنتتەردىڭ كەزدەسۋى تۋرالى از-كەم ايتايىق. بارلىعىن قامتىپ جاتپايمىز، ول ۇزاق. ونىڭ ۇستىنە وداقتىڭ بۇعان دەيىنگى جيىندارى قالاي وتسە، بۇل جولعىسى دا سول اۋاننان اسىپ، ارىگە بارمادى. ال ەندى كونتەنت ماسەلەسىنە كەلسەك، ءتۇرتىپ الار اقپارات بار، ارينە. ەندى سول جايلى جازايىق.

باستاپقىدا تەك ەكونوميكالىق وداق بولادى دەپ قۇرىلعان، بۇگىندە بىرتە-بىرتە ساياسي كواليتسياعا اينالىپ كەلە جاتقان ەۋرازيالىق وداقتىڭ بۇل جولعى باس قوسۋى پەتەربوردا ءوتتى. ء(سوز اراسىندا ايتايىق، ەاەو – ساياسي كواليتسيا بولماسا – قازاقستان وتكەندە ازوۆ تەڭىزىندە بولعان تەكەتىرەسكە قاتىستى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن شاقىرىپ، «ۋكراينا شەكارانى بۇزدى» دەپ اقتالعان رەسەيدى قولدار ما ەدى...) وعان وداقتاس بەستىكتىڭ باسشىلارى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ، الەكساندر لۋكاشەنكو، سوورونباي جەەنبەكوۆ، نيكول پاشينيان جانە ەسىك ەگەسى ۆلاديمير پۋتين، باقىلاۋشى بولىپ مولدوۆانىڭ پرەزيدەنتى يگور دودون قاتىستى.

جەەنبەكوۆتىڭ ءسوزى

اتامباەۆتان كەيىن قىرعىز تاعىنا جايعاسقاسىن، العاشقى جۇمىس ساپارىن رەسەيدەن باستاعان سوورونباي جەەنبەكوۆ «روسسيا 24» ارناسىنا سۇحبات بەرىپ، ەاەو-نىڭ بولاشاعى، قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى احۋال تۋرالى ايتىپتى.

دالىرەك ايتساق، ەندى 40 جىلدان كەيىن ەاەو قانداي بولماق دەگەن ساۋالعا سوورونباي بايكە بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن:

«ەو سەكىلدى شەكارا جوق، شەكاراشىلار جوق. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز وداق تەرريتورياسىندا ەمىن-ەركىن قاتىناپ-تۇرۋى، مەيلى ول مەديتسينالىق، مەيلى ول ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا بولسىن قىزمەت تۇرلەرىن الۋى كەرەك. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن ازاماتى بەلورۋسسيادا نەمەسە رەسەي مەن قىرعىزستاندا سەكىلدى بارلىق قىزمەت تۇرلەرىن ەركىن الۋى كەرەك».

ال قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى احۋال جايلى:

«ءبىز قىرعىز بەن قازاق وتە جاقىن حالىقپىز. ءبىز سەكىلدى جاقىن حالىقتار الەمدە سيرەك. ءبىز ورىس پەن بەلورۋس سەكىلدىمىز.  ارينە، ءار مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەسى بار. ءبىر پروبلەماعا كەلگەندە ءوز ۇستانىمى، كوزقاراسى بار. اسىرەسە، بىزگە، قىرعىزستانعا ەاەو كوشىنە ىلەسۋ قيىنداۋ. ءبىز رەسەي، بەلورۋسسيا مەن قازاقستان نارىعىنا جەتۋ ءۇشىن پالەنباي شاقىرىم جولدى ءجۇرىپ وتەمىز. سوندىقتان، قازاقستانمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋ بىزگە وتە ماڭىزدى. مۇنى ءبىزدىڭ قازاق دوستارىمىز، تۋىستارىمىز دا جاقسى تۇسىنەدى. ءبىز نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن رەسمي، بەيرەسمي، ءارتۇرلى جەرلەردە كەزدەسىپ، وسى ماسەلەلەردى تالقىلاپ ءجۇرمىز. ول كىسى بارلىعىن اشىق ايتادى، مەن دە. ءسويتىپ ءبىز ماسەلەنى شەشەمىز. ءبىزدىڭ پرەمەر-مينيسترلەرىمىز دە، ۆيتسە-پرەمەرلەرىمىز دە، ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، تۇرادى. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىنىسىمىز بارلىق دەڭگەيدە جولعا قويىلعان»، دەيدى.

قىرعىز ليدەرى ەاەو-تاعى تارتىستار تۋرالى ايتا كەلىپ:

«رەسەيمەن دە، بەلورۋسسيامەن دە، ارمەنيامەن دە جاعداي سولاي. ءبىز كەيدە رەسمي، كەيدە بەيرەسمي كەزدەسۋلەر وتكىزەمىز. جاسىراتىنى جوق، كەيدە داۋلاسىپ قالامىز. اركىم ءوز ەلىنە تارتادى. بىراق، ارقاشان ورتاق شەشىم تابامىز. بىراق، ءاردايىم اربيتر ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ پۋتين»، دەگەندى ايتادى.

ەاەو ورتاق اقشا ەنگىزە مە؟

وسى جيىن بولاردا قازاقستاننىڭ اقپارات قۇرالدارىندا «ورتاق ۆاليۋتا ماسەلەسى قوزعالادى ەكەن» دەگەن ءسوز تارادى. قىزىق بولعاندا بۇل اڭگىمەنى قىرعىزدىڭ بەسىنشى پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆ ايتتى.

«مەن ەاەو بولاشاعىنا سەنەمىن. ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز جوعارى. ەۋرووداقتا ورتاق ۆاليۋتا بار.  ارينە، ءبىز دە سوعان كەلەمىز، بىراق ۋاقىت كەرەك»، دەيدى جەەنبەكوۆ.

بۇل ءسوزى ءۇشىن جەەنبەكوۆتى جاعاسىنان الىپ، جەر-جەبىرىنە جەتكەلى وتىرعان جوقپىز. ورتاق ۆاليۋتا ماسەلەسى العاشقى رەت ايتىلىپ وتىرعان جوق. ەسكە تۇسىرەيىكشى:

2014 جىلى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى سەرگەي گلازەۆ دەگەن ەاەو ەلدەرى اۋماعىندا ورتاق تولەم جۇيەسىن ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتتى.

2015 جىلى رەسەيدىڭ تمد ەلدەرىنىڭ ىستەرى، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جانە وتانداستارمەن بايلانىس بويىنشا دۋما كوميتەتىنىڭ توراعاسى لەونيد سلۋتسكي دە ەاەو ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جۇمىستارى باياۋ بولسا دا ءجۇرىپ جاتقانىن ايتقان ەدى.

2016 جىلى ۆلاديمير پۋتين ورتالىق بانك پەن رەسەي ۇكىمەتىنە ەاەو-عا مۇشە ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرىمەن 1 قىركۇيەككە دەيىن ەاەو-دا ورتاق اقشا شىعارۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋدى تاپسىرعان.

2017 جىلى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ ءمينيسترى ماكسيم ورەشكين «روسسيا 24» ارناسىنا سۇحبات بەرىپ، رەسەي ەۋرونىڭ انالوگىن ەنگىزۋ يدەياسىنان باس تارتپايتىنىن مالىمدەگەن.

2018 جىلى ەۋرازيالىق دامۋ بانكىنىڭ باسقارما توراعاسى اندرەي بەليانينوۆ تا ەاەو اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا بولعانى ءتيىمدى دەگەن پىكىردى ايتتى.

2018 جىلى رەسەي ەكونوميسى ولەگ بۋكلەميشەۆ دەگەن ەاەو ورتاق اقشاسى رۋبل بولۋى مۇمكىن دەگەندى ايتتى.

«ورتاق اقشا كەرەك» دەگەن قوڭىروۆتىڭ قويىرتپاعى تۋرالى

سوراقى سول، بۇل اڭگىمەنى بيىل قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، كوممۋنيست ايقىن قوڭىروۆ تا ايتتى. ەندى سول قوڭىروۆتىڭ سوزىنە كوز جۇگىرتەيىكشى:

«ۆ رامكاح ەاەس نازرەۆاەت نەوبحوديموست ك فورميروۆانيۋ ەدينوي، نەزاۆيسيموي دەنەجنو-كرەديتنوي پوليتيكي ي ۋجەستوچەنيۋ ترانسگرانيچنوگو دۆيجەنيا كاپيتالا. سەگودنيا مى نابليۋداەم سيتۋاتسيۋ، كوگدا فرس بۋكۆالنو „ۆىسۋشيۆاەت“ دەنەجنىە رىنكي رازۆيۆايۋششيحسيا گوسۋدارستۆ، چتو نە وبوشلو ي سترانى ەاەس. پري تاكوم راسكلادە ستارشايا ۆاليۋتا — دوللار سشا بۋدەت پەرمانەنتنو دوروجات، چتو مى سەگودنيا نابليۋداەم نا پريمەرە كازاحستانسكوگو تەنگە، روسسيسكوگو رۋبليا، تۋرەتسكوي ليرى، ينديسكوي رۋپي. ەتو نەگاتيۆنو وتراجاەتسيا نا رازۆيتي ەكونوميك. سچيتايۋ، چتو زاششيتيتسيا وت تاكيح شوكوۆ ي پوددەرجات رەالنىي سەكتور ەكونوميكي ناشيح ستان موجنو. مەحانيزم ەست، ي ون بىل „وبكاتان“ پوسلە ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى. منوگيە سترانى ستالي ۆىپۋسكات فياتنىە دەنگي پود پلانى پو راسشيرەنيۋ پرويزۆودستۆ، چتو پوزۆوليلو پودنيات رازرۋشەننىە ۆوينوي ەكونوميكي. پوەتومۋ نەزاۆيسيمايا ەميسسيا سۆويح دەنەگ ۆ ەاەس — ەتو نەوبحوديموست. درۋگوە دەلو، چتو نادو سەرەزنو پودگوتوۆيتسيا، ۆەد دليا ۆۆەدەنيا ابسوليۋتنو نوۆوي ۆاليۋتى ترەبۋيۋتسيا زاكونوداتەلنايا بازا، تەحنيچەسكيە رەسۋرسى».

قىسقا قوتارساق، قوڭىروۆ «ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار دا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋدى قولدايدى» دەپ سويلەدى. استانا ارناسى حابارلادى، بۇل تۋرالى: https://astanatv.kz/kz/news/21128/

«بۇل ماسەلەنى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا، وڭىرلىك دەڭگەيدە شەشۋ كەرەك.  ءبىر كەزدەرى مەملەكەت باسشىسى ەۋرازيالىق وداق شەڭبەرىندە ءوزارا ەسەپتەسەتىن "التىن" دەگەن  دەربەس ۆاليۋتا ەنزىزۋدى ايتقان. بىزگە تاۋەلسىز اقشا-قارجى ساياساتى قاجەت»، دەيدى قوڭىروۆ.

ءيا، لەنينننىڭ قاڭقاسىن قازاقستانعا اكەلۋدى ۇسىنعان كوممۋنيستەردىڭ دەپۋتاتى قوڭىروۆ ەندى قازاقتىڭ اقشاسىنا قارسى شىقتى. ايتپاقشى، ايقىن قوڭىروۆ ورتاق اقشا تۋرالى ويىن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، 2015 جىلى دا ايتقان ەدى.

لەنيننىڭ قىزىل جالاۋىن جامىلىپ جاتىپ، كەڭەستىڭ يدەولوگياسىن جاستانىپ وقيتىن ايقىن ويراتۇلى 2015 جىلى دۋما دەپۋتاتى لەونيد سلۋتسكيدىڭ «ورتاق اقشا ەنگىزەمىز» دەگەنىنە ەسى كەتە قۋانىپ، قوس قولداپ قوسىلا كەتكەن.

«ەكونوميكالىق وداقتا بولعان سوڭ ورتاق ۆاليۋتانىڭ بولۋى دا جامان ەمەس»، - دەپ، بەتى بۇلك ەتپەستەن، تاۋەلسىز تەڭگەنى تارك ەتكەنى ەسىمىزدە. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى 2015 جىلى «ەشقانداي ورتاق ۆاليۋتا بولمايدى» دەگەندى قاداپ ايتقان ەدى. ەندى وسىدان سۇراق تۋادى. رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين: «ورتاق اقشا كەرەك» دەگەندى اشىپ ايتپاسا دا، ايتقىشتارىنىڭ اۋزىنا ساپ بەردى. قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆ: «ەشقانداي ورتاق اقشا بولمايدى» دەگەندى ءوزى دە ايتتى، وزگەلەرگە دە ايتقىزدى. ونى ايتقالى دا، باقانداي ءۇش جىل ۋاقىت ءوتتى. ءويراتوۆيچتىڭ ويى ءالى وزگەرمەپتى. سوندا قوڭىروۆ قاي ەلدىڭ دەپۋتاتى؟

ەندى بۇل ايقىن قوڭىروۆ كىم دەگەنگە از عانا توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

ايقىن قوڭىروۆ 46 جاستا. قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى. كوممۋنيستىك پارتيا وكىلى.

2011 جىلعا دەيىن «موسكوۆسكي كومسومولەتس ۆ كازاحستانە» دەيتىن گازەتتى شىعاراتىن «News Print» دەيتىن جشس-نى باسقارعان.

2004 جىلى قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ ورگكوميتەتىنە كىرگەن. پارتيا تىركەلگەن كۇننەن بەرى بيۋرو مۇشەسى، اپپارات جەتەكشىسى بولعان.

2006 جىلى كومپارتيانىڭ الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولدى.

2004-2007 جىلدارى ماجىلىسكە بارماق بولىپ، كومپارتيا اتىنان ۇمىتكەرلىككە تۇسكەن.

2012 جىلى ءماجىلىستىڭ V-شاقىرىلىمىنا ءوتىپ، دەپۋتات اتاندى.

2016 جىلى ءماجىلىستىڭ VI-شاقىرىلىمنا دا ءوتتى. قازىر دەپۋتاتتىق قىزمەتىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا ماجىلىستە ءبىراز ۋاقىت وتىرسا دا ەلدىڭ ەسىندە «نان باعاسىن 300 تەڭگەگە كوتەرەيىك» دەگەن ەكى اۋىز سوزىمەن قالعان قوڭىروۆ قوي. ەندى مىنە، ماسكەۋدىڭ گازەتىن باسىپ شىعارعان كوممۋنيست ماسكەۋگە مويىن سوزىپ، ورتاق اقشانى قولداپ وتىر.

ءتۇيىن. ۇلتتىق ۆاليۋتا – ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايعاعى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق اقشاسى – تەڭگە. بيىل تەڭگەنىڭ اينالىمعا ەنگەنىنە باقانداي 25 جىل ۋاقىت بولدى. 1993 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. ال 15 قاراشادا تەڭگە اينالىمعا ەنگىزىلدى.

قر «ۆاليۋتالىق رەتتەۋ جانە ۆاليۋتالىق باقىلاۋ تۋرالى» 2005 جىلعى 13 ماۋسىمداعى №57 زاڭىنىڭ 1-تاراۋ، 1-بابىنىڭ 14-تارماعىندا: «ۇلتتىق ۆاليۋتا – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاليۋتاسى»، دەپ جازىلعان.

ال «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى» 2007 جىلعى 4 ماۋسىمداعى № 258 كونستيتۋتسيالىق زاڭى بار. سول زاڭنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىن پايدالانۋ ءتارتىبى» دەپ اتالاتىن 6-بابىنىڭ 2-3 تاراۋىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ بانكنوتتارى مەن مونەتالارىندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارىندا» مىندەتتى تۇردە پايلانىلادى دەپ جازىلعان.

ول از دەسەڭىز، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1991 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى كونستيتۋتسيالىق زاڭى بار.

اتالعان زاڭنىڭ 1-تاراۋ، 1-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى - تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق جانە حۇقىلىق مەملەكەت. ول وز تەرريتورياسىندا وكىمەت بيلىگىن تولىق يەلەنەدi, وزiنiڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەپ، جۇرگiزەدi»، دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

ال ءدال سول زاڭنىڭ 4-تاراۋ، 12-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك ۇلتتىق بانكiسi بار، ول وزiنiڭ قارجى كرەديت، اقشا جۇيەلەرiن جاساۋعا قاقىلى، رەسپۋبليكالىق سالىق جانە كەدەن جۇيەسiن ۇيىمداستىرادى»، دەپ جازىلعان.

بۇگىن قازاقستان ءوز مونەتا سارايى بار تمد-داعى ءتورت مەملەكەتتىڭ ءبىرى. وسى جىلدار ىشىندە تەڭگە بانكنوتالارى ءۇش رەت الەمدەگى ۇزدىك بانكنوتا بولىپ تانىلدى. تەڭگە – قولدان جاساۋدان الەمدەگى ەڭ قورعالعان ۆاليۋتا.

ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە. ال ءتول تەڭگە – تاۋەلسىزدىكتىڭ اتريبۋتى. ودان سانالى تۇردە باس تارتۋ – تاۋەلسىزدىكتى تارك ەتۋمەن پارا-پار. سوندىقتان، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانىندا وتىرعان ويراتوۆيچ ورنىن بوساتۋى كەرەك!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz