الماتى. 28 ءساۋىر. قازاقپارات /ادىلەت مۇساحاەۆ/ - بيىل چەرنوبىل ەلەكتر ستانساسىندا بولعان اپاتقا 25 جىل تولدى. وسى اپاتتى زالالسىزداندىرۋعا قازاقستاندىقتاردىڭ كوپتەپ اتسالىسقانى  بەلگىلى.

الايدا بۇل جۇمىس ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىندىگى دە بار. وسى تۇستا چەرنوبىل اپاتىن زالالسىزداندىرۋشىلاردىڭ اعزاسىنا حيميالىق ۋلى زاتتاردى جىبەرمەي، ۇستاپ قالاتىن رەسپيراتوردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ۇلكەن جاڭالىق بولدى.  بۇل قۇندى قۇرالدىڭ اۆتورى ءوزىمىزدىڭ وتانداسىمىز ەكەندىگى ۇلكەن ماقتانىش.  حيميالىق زاتتاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، ادام اعزاسىن ۋلانۋدان قورعايتىن رەسپيراتوردى ويلاپ تاپقان عالىم، قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، كسرو-عا ەڭبەگى سىڭگەن ونەرتاپقىش، س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتوپەديالىق ستوماتولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساۋىربەك رۋزۋددينوۆ ەدى. ول كىسىنىڭ ويلاپ تاپقان قۇرالىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن، ادام دەنساۋلىعىنا اسەرىن ءبىلۋ ماقساتىندا، سونىمەن قاتار تاعى قانداي يگى عىلىمي جاڭالىقتارمەن بولىسەر ەكەن دەگەن ماقساتپەن ونەرتاپقىشتىڭ وزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

-   ساۋىربەك رۋزۋددينۇلى، اعزاعا حيميالىق ۋلى زاتتاردى جىبەرمەي، ۇستاپ قالاتىن رەسپيراتوردى ويلاپ تابۋعا نە تۇركتى بولدى؟ وسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز.

الماتى. 28 ءساۋىر. قازاقپارات /ادىلەت مۇساحاەۆ/ - بيىل چەرنوبىل ەلەكتر ستانساسىندا بولعان اپاتقا 25 جىل تولدى. وسى اپاتتى زالالسىزداندىرۋعا قازاقستاندىقتاردىڭ كوپتەپ اتسالىسقانى  بەلگىلى.

الايدا بۇل جۇمىس ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىندىگى دە بار. وسى تۇستا چەرنوبىل اپاتىن زالالسىزداندىرۋشىلاردىڭ اعزاسىنا حيميالىق ۋلى زاتتاردى جىبەرمەي، ۇستاپ قالاتىن رەسپيراتوردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ۇلكەن جاڭالىق بولدى.  بۇل قۇندى قۇرالدىڭ اۆتورى ءوزىمىزدىڭ وتانداسىمىز ەكەندىگى ۇلكەن ماقتانىش.  حيميالىق زاتتاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، ادام اعزاسىن ۋلانۋدان قورعايتىن رەسپيراتوردى ويلاپ تاپقان عالىم، قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، كسرو-عا ەڭبەگى سىڭگەن ونەرتاپقىش، س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتوپەديالىق ستوماتولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساۋىربەك رۋزۋددينوۆ ەدى. ول كىسىنىڭ ويلاپ تاپقان قۇرالىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن، ادام دەنساۋلىعىنا اسەرىن ءبىلۋ ماقساتىندا، سونىمەن قاتار تاعى قانداي يگى عىلىمي جاڭالىقتارمەن بولىسەر ەكەن دەگەن ماقساتپەن ونەرتاپقىشتىڭ وزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

-   ساۋىربەك رۋزۋددينۇلى، اعزاعا حيميالىق ۋلى زاتتاردى جىبەرمەي، ۇستاپ قالاتىن رەسپيراتوردى ويلاپ تابۋعا نە تۇركتى بولدى؟ وسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز.

- 1980 جىلدارى «فوسفور» زاۋىتىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ تىستەرى زاقىمدانىپ، «فوسفورنيكروز» دەگەن اۋرۋعا شالدىعىپ، مۇگەدەكتىككە اينالىپ جاتتى. سودان «ادامداردىڭ تىستەرىن قالاي ساقتاۋ كەرەك؟» دەگەن ماسەلە تۋدى. سول كەزدەگى قان پوتولوگياسى ينستيتۋتى، ورگانيكالىق كاتاليز ينستيتۋتى جانە عىلىم اكادەمياسى عالىمدارى كەڭەسىپ مۇنداي زاۋىتتا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ تىستەرىن، وكپەسىن، جالپى دەنساۋلىعىن امان ساقتاۋدىڭ، ەمدەۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستادىق. ءسويتىپ شىمكەنت قالاسىنداعى «فوسفور» زاۋىتى جۇمىسشىلارىنىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرىپ، اۋرۋدىڭ نەدەن تۋىنداعانىن زەرتتەدىك. ناتيجەسىندە زاۋىتتارداعى قىزمەتكەرلەردىڭ اعزاسىنا زياندى گازدى جىبەرمەي ءسۇزىپ قالاتىن، اۋىز جاپقىش، ياعني رەسپيراتور ويلاپ شىعاردىق. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ جۇمىسشىلار ونىڭ دەنساۋلىققا پايدالى ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، كەڭىنەن قولدانا باستادى.

- زاۋىت جۇمىسشىلارى بۇل قۇرالدىڭ دەنساۋلىققا پايداسىن سەزگەننەن كەيىن، وعان دەگەن سۇرانىس ارتتى ما؟

- ارينە، 1986 جىلعى چەرنوبىل اتوم ەلەكتر ستانساسىندا بولعان اپاتتان رادياكتيۆتى يود كوپ ءبولىندى. بۇل ادام دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزدى. رادياكتيۆتى يودتىڭ كەسىرىنەن ادامداردىڭ قالقانشا بەزدەرى جارىلىپ، مەرت بولا باستادى. سودان عالىمدار بۇل قايشىلىققا قارسى ارەكەت ىزدەدى. «رادياكتيۆتى يودقا نە كەدەرگى بولادى؟» دەگەن سۇراق وزەكتى بولدى. سوندا الدىندا فوسفورعا ارناپ شىعارعان وتاندىق رەسپيراتوردى قولدانىپ كورىپ ەدىك، ول يودتتى 100 پايىزعا ءسۇزىپ قالاتىندىعىنا كوزىمىز جەتتى. ءبىز جاساعان زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەسىن ماسكەۋگە حابارلادىق. ولار ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە 5 ميلليون دانا رەسپيراتور جاساپ، چەرنوبىلگە جەتكىزدى. ەكى كۇننەن كەيىن اپات ايماعىندا زيان شەككەندەردىڭ ءبىز جاساعان «لەپەستوك ۆ-1» اتتى رەسپيراتوردى قولدانعانىن كوردىك. ونى حالىق «روزوۆىي لەپەستوك» دەپ تە اتاپ ءجۇردى. ول تۋرالى سول كەزدە مەديتسينا سالاسىنداعى باسىلىمدار دا جازىپ جاتتى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، بۇل رەسپيراتور تەك فوسفور سياقتى حيميالىق زاتتارعا ەمەس، رادياكتيۆتى زاتتارعا دا قارسى تۇرا الاتىن قۇرالعا اينالدى.

- ال بۇگىن بۇل قۇرالدى ءتۇرلى زياندى زاتتارعا قارسى قولدانۋ جاعى قالاي؟

- جاپونيادا جەر سىلكىنىسىنىڭ سالدارىنان «فۋكاسيما-1» اتوم ەلەكتر ستانساسىندا اپات بولدى. سول ايماقتا ۋلى زاتتاردىڭ تارالىپ جاتقاندىعى انىق. بۇل جاعدايدى ەسكەرىپ س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ايقان اقانوۆقا رادياكتيۆتى ايماقتا جۇمىس ىستەگەندە كيۋگە ارنالعان ارنايى ويلاپ تاپقان قۇرالىمىز بار ەكەندىگىن ايتىپ، سونى جاپون ەلىنە جەتكىزسەك دەگەن ۇسىنىسىمدى جەتكىزدىم. رەكتور جەر سىلكىنىسى سالدارىنان زارداپ شەككەن ەلگە كومەك قولىن سوزىپ، وقۋ ورنى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر كۇندىك جالاقىسىن جيناپ ول ەلدىڭ ەلشىگە ۇسىندى. سول كەزدە مەن رەسپيراتوردى كورسەتىپ، مۇمكىندىكتەرىن باياندادىم. ەلشى مەملەكەت باسشىلارىنا جەتكىزەتىندىگىن، وزدەرى بايلانىسقا شىعاتىندىعىن ايتتى.  مەن قر توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنە دە بۇل قۇرالدى حابارلادىم. مينيسترلىك ەگەر جاپونيادان تاپسىرىس تۇسسە، مىندەتتى تۇردە كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىگىمىزدى جەتكىزدى.

- رەسپيراتور قالاي جاسالىندى؟

- دۇنيەجۇزىندە پايدالانىپ جۇرگەن رەسپيراتور شاڭ-توزاڭدى، اسپانداعى بۋدى ۇستاپ قالادى. ءبىز وسى رەسپيراتوردىڭ بەتىنە ارنايى حيميالىق زاتتار قوسىلعان ءبىر قابات ماتا قويامىز. كەلگەن قىشقىل زاتتاردى، گازدى حيميالىق زاتتار ۇستاپ قالادى، ءسويتىپ زياندى زاتتار ادام اعزاسىنا وتپەيدى. سوندىقتان ول ءوندىرىس ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا  وتە پايدالى. 

- مۇنداي رەسپيراتورلار باسقا قانداي ەلدەردە شىعادى؟ ەلىمىزدە تارالۋ دەڭگەيى قانداي؟

- كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مۇنداي قۇرالداردى تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنداعى تابوشار قالاسىنداعى «زاريا ۆوستوك» زاۋىتىندا شىعارىپ تۇردى. كەيىن ءار مەملەكەت ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولىپ تاراپ كەتكەندە، بۇرىنعى بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. قازىر شىعىس قازاقستانداعى سەرەبريانسك زاۋىتى ونىڭ نۇسقاسىن شىعارىپ، ونى كەڭىنەن تاراتۋعا مۇمكىندىكتەرى جەتەتىندىكتەرىن ايتتى. ەندىگى كەزەكتە ەلىمىزدەگى زياندى قالدىقتار شىعاراتىن زاۋىتتار تاپسىرىس بەرسە بولعانى. 2006 جىلى وسكەمەندەگى تيتان-ماگني كومبيناتىنا نۇسقالىق پارتياسى بەرىلگەن كەزدە ولار تەكسەرىس جاساپ، بۇل رەسپيراتوردىڭ ارتىقشىلىعىنا كوز جەتكىزىپ، قولدانىسقا پايدالانۋعا بولادى دەگەن رۇقسات قاعاز جىبەرگەن.

- سودان وندىرىسكە شىعىپ، قۇرالدىڭ تاراتىلۋى جاعى قالاي بولدى؟

- قالالاردا، زاۋىتتاردا ەكولوگياعا، ادام اعزاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن گازداردىڭ، تۇتىندەردىڭ، زياندى زاتتاردىڭ بار ەكەندىگى انىق. سول ورايدا  زياندى زاتتارعا قارسى كۇرەسۋدە بۇل قۇرال تاپتىرماس قۇندىلىققا يە. «ماگنيتوگور»، «بالحاش»، «تەمىرتاۋ» سياقتى قىشقىل گاز شىعاتىن ءوندىرىس ورىنداردىڭ بارلىعىندا جۇمىس ىستەيتىندەرگە كيدىرسە، بۇل زياندى زاتتارعا تويتارىس بەرە الادى. الايدا بىزگە رەسپيراتوردى شىعارىپ بەرۋگە كەلىسكەن سەرەبريانسك زاۋىتى داعدارىسقا ءتۇسىپ، ونى بتا بانكى ساتىپ الىپتى. مەن قۇرال اۆتورى رەتىندە بتا بانك باسشىلارىنا حابارلاسىپ، قۇرالدى شىعارىپ، حالىققا تاراتۋدى ايتقان ەدىم. بىراق ولار «كىرىس اكەلمەسە، ونىڭ قاجەتى جوق» دەگەندى ايتىپ شىعارىپ سالدى. سودان ونى شىعارۋ ءىسى توقتاپ تۇر. ەگەر مەملەكەت ءوزى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ونى شىعارۋعا قۇلىق تانىتسا، بۇل رەسپيراتور باياعىدا قازاقستانعا تاراپ كەتەر ەدى. سونى شەشەتىن ادامدارعا جەتە الماي جاتقان ءتۇرىمىز بار. ەگەر ارنايى مەكەمەلەر «نە ىستەپ جاتىرسىڭدار، قۇر ءسوز بە، الدە ناعىز جۇمىس ىستەيتىن قۇرال ما؟» دەپ سۇراعان جاعداي بولسا، ونىڭ قاجەتتى قۇرال ەكەندىگىن دالەلدەپ بەرسەم دەگەن ارمانىم دا بار. جوعارى جاق ونى وندىرىسكە كىرگىزبەسە، ءبىزدىڭ قولدان ونىڭ تەك ساپاسىن جوعارىلاتۋ، مۇمكىنشىلىكتەرىن ارتتىرۋدان باسقا ەشتەنە  كەلمەيدى. ال وزدەرىڭىز بايقاعانداي، بۇل قۇرالدىڭ ادام اعزاسىنىڭ زياندى زاتتارمەن ۋلانباۋىنا ۇلكەن اسەرى بار.

- رەسپيراتوردى قالاي قولدانۋ كەرەك؟

- ونى جۇمىسشى تەك ءبىر مەزگىلدە عانا پايدالانادى، ياعني 6-8 ساعاتقا جارامدى. بۇل رەسپيراتوردىڭ بولاشاعى زور. ەگەر ۇكىمەت وسى رەسپيراتوردىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنىپ، ونى قولدانىسقا ەنگىزسە، ول ءوندىرىس ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن جانە سونىڭ ماڭايىندا تۇراتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى. وعان مەنىڭ كۇمانىم جوق. زاۋىت زياندى زات شىعارمايدى دەگەنمەن ونىڭ اينالاسىن كوك ءتۇتىن تورلايتىندىعى جاسىرىن ەمەس.

- سوندا رەسپيراتور كەز كەلگەن ۋلى زاتقا قارسى تۇرا الادى عوي؟

- سەمەي پوليگونىنا بايلانىستى تۇسىرگەن تاريحي فيلمدەردى كورسەڭ ءىشىڭ قىنجىلادى. راكەتانى جارىپ جاتسا، جۇرتتىڭ ءبارى اۋىزدارىن اشىپ تاڭعاجايىپ نارسە كورگەندەي قاراپ وتىرادى. بۇل ادامداردىڭ ولىمگە ءوزىن-ءوزى يتەرمەلەگەنىمەن تەڭ. ەگەر ول كەزدە مۇنداي رەسپيراتوردى قولدانعاندا، قانشاما حالىق امان قالار ەدى. مەديتسينا سالاسىندا وقىپ جۇرگەندە اتوم بومباسى جارىلعاندا، اپات جاعدايىندا الدىمەن «گامما، ۆەتتا، الفا» سىندى رادياكتيۆتى زاتتار شىعادى دەيتىن. الايدا رادياكتيۆتى يود، رادياكتيۆتى تسەزيس شىعادى دەگەن بەرتىن پايدا بولىپ جاتىر. العاش چەرنوبىلدە رادياكتيۆتى يود دەگەن شىقتى. قازىر فۋكۋسيمادا دا ەلدىڭ ءمان بەرىپ ولشەگەنى دە، قيىندىق كورىپ جاتقانى دا رادياكتيۆتى يود بولىپ تۇر. ەگەر ونداي يود كوبەيىپ كەتسە، ادام دەنەسىندەگى قالقانشا بەز ءىسىنىپ جارىلادى، ياعني ادام ولەدى. جارىلماعان كۇننىڭ وزىندە رادياكتيۆتى يودتىڭ كوپتىگىنەن ونىڭ قىزمەتى بۇزىلادى، ول ادام دەنەسىن ۇلكەن وزگەرىستەرگە اكەلەدى. ال بۇل زياندى زاتتان وسى رەسپيراتور قورعايدى.

- اۆتو كولىكتەن بولىنەتىن ۋلى گازدارعا قانداي قاۋقارى بار؟

- اۆتو كولىكتەردەن شىعاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ سيپاتى بولەك. ولاردان نەيترالدى گاز بولىنەدى. ول ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. قازىر قالا اكىمى قالا اۋاسىن تازارتۋمەن كۇرەسىپ جاتىر عوي. ەگەر ناقتى تاپسىرما بەرەتىن بولسا، عالىمدار 1-2 جىلدا كولىكتەن شىعاتىن گازدى ءسۇزىپ، ۇستاپ قالاتىن قۇرال ويلاپ شىعارا الادى. وعان ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ پارمەنى دە جەتەدى.

- ۋلى زاتتاردان قورعايتىن قۇرالدى ومىرگە اكەلگەنىڭىزبەن قاتار تاعى قانداي عىلىمي جاڭالىقتارعا مۇرىندىق بولدىڭىز؟ ماسەلەن ستوماتولوگ رەتىندە قانداي جاڭالىق ايتاسىز؟

- قازىر تاريحشىلارىمىز قازاقستان اۋماعىن مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ تاريحى 2 مىڭ جىلدىقتا جاتىر دەپ ايتىپ جاتىر. سول راس پا؟ ءبىز سول حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز با؟ مىنە ونى تەك ءتىس ارقىلى بىلۋگە بولادى. سەبەبى مىڭ جىلدان كەيىن ادامنىڭ سۇيەگى ەرىپ كەتەدى، تەك ءتىسى عانا قالادى. سول ءتىستى زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز سول ادامداردىڭ ۇرپاعىمىز با جانە ول ادامدار نەمەن اۋىردى، قانداي ەم قولداندى سونىڭ ءبارىن زەرتتەۋگە بولادى.

ءتىس دارىگەرى بولعاننان كەيىن كوبىندە كونە زاماندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ تىسىنە، پايدالانعان پروتەزدەرى قىزىقتىرادى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن سەمەي وڭىرىنە بارىپ، جيدەبايداعى مۇراجايدان اباي قۇنانباەۆتىڭ ءتىس پروتەزىن تاۋىپ الدىم. ول جايىندا ماعلۇمات جيناپ، ماقالا دا جازدىم. سول كىسىنىڭ ءتىس پروتەزى مەنى تاريحي زاتتارعا كوڭىل بولۋگە يتەرمەلەدى. ءبىز التىن ادام جاساعان حالىقپىز جانە التىننان ءتۇرلى اشەكەي، بۇيىمدار جاساعان قازاقپىز. مىنە وسىنداي كەرەمەت نارسەلەردى جاساي بىلگەن حالىق، نەلىكتەن ءتىس ەمدەۋدى بىلمەدى، نەلىكتەن تىسكە پروتەز سالمادى دەگەن ويدا بولدىم. سودان قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ         ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنداعى اكادەميك ورازاق ىس­ماعۇلوۆپەن كەزدەسىپ، سول جايىندا سويلەستىم. ول كىسى 60 جىلدىق ەڭبەگىندە ەلىمىزدىڭ بىردە ءبىر دارىگەرى كەلىپ، بۇرىنعى قازاقتار نەمەن اۋىردى دەپ سۇراعانىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعاندىعىن جەتكىزدى. قازىر سول كىسىمەن بىرلەسىپ ەتنو ادانتولوگيا عىلىمي جۇمىسىن جۇرگىزسەك دەگەن ويدامىز.

ورازاق ىس­ماعۇلوۆ: «قانشاما قازبا جۇمىستارىندا جۇمىس ىستەگەنىمەن، ءتىس پروتەزدەرىن كورگەن جوقپىن، بىراق وعان كوڭىل بولمەۋىم دە مۇمكىن. ەگەر ءوزىڭىز قاراساڭىز مۇمكىن اجىراتا الارسىز»، - دەگەن ويلار ايتتى. ءوز باسىم قولونەرى دامىعان، باعالى مەتالداردى يگەرە بىلگەن حالىقتا ءتىس پروتەزدەرى بولعان جوق دەگەنگە سەنبەيمىن.

ماسەلەن فاراونداردىڭ، ريم يمپەرياسى تۇسىنداعى اۋقاتتى ادامداردىڭ قانداي ءتىس پروتەزىن سالعانىن بىلەمىن. مىسالى كونە گرەتسيانىڭ تۇسىندا ب.ە.د 3 مىڭ جىل بۇرىن سيدون دەگەن مەملەكەت بولعان. سونداعى ادامدار زاقىمدانعان ءتىستىڭ ورنىن التىن سىممەن بايلاعان. ماسەلەن، سۇيەكتى ادام تىسىنە ۇقساس قىلىپ جاسايدى دا، ونى التىن سىممەن باسقا تىستەرگە بەكىتىپ قويعان.

- ابايدىڭ ءتىس پروتەزىن تاۋىپ الدىم دەدىڭىز، قانداي تۇجىرىمدارعا كەلىپ وتىرسىز؟

- مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ءتىس پروتەزىن اباي 1885-1890 جىلدارى سالدىرعان. ول بۇل پروتەزدى سەمەيگە بارىپ، ءبىر وگىزىن بەرىپ سالدىرعان ەكەن. قازىر ورتالىق مۇراجايدان «سول پروتەزدى كىم سالدى؟» دەگەن سۇراققا دارىگەردى ىزدەستىرىپ جاتىرمىن. 1860 جىلدان باستاپ سەمەيدە رەسەيدەن كەلگەن ءۇش دارىگەر جۇمىس ىستەپتى. ونىڭ ءبىرى ايەل بولسا، ەكەۋى ەر ادام بولعان ەكەن. ول كىسى پروتەزىن ايەلىنە تاستاعان، كەيىن كاميلا دەگەن كەلىنىنە بەرىلىپ، ول 1944 جىلى سول مۇراجايعا ءوز قولىمەن وتكىزگەن.

- وتاندىق عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ تاجىريبەگە ەنۋ جاعى، عىلىمي جاڭالىقتار دەڭگەيى  قانداي دەپ ويلايسىز؟

- بىزدەگى عالىمداردىڭ ەڭبەگى، جاڭالىعى قولعا الىنباي، تاجىريبەگە ەنبەي جاتادى. ەگەر ونداي جاڭالىقتى شەتەلدە ويلاپ تاپسا، بىزدىكىلەر وعان قىزىعۋشىلىق تانىتادى. وتاندىق عالىمدار ويلاپ تاپقان جاڭالىعىن اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر بارىپ ماقتاپ كورسەتىپ جاتسا دا وعان ەشكىم دۇرىس ءمان بەرمەيدى. بۇرىن عىلىممەن اينالىسقان ادامدار بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەتىن جانە سەنەتىن. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ەڭبەگى اقتالاتىندىعىن بىلەتىن. قازىرگى جاستار عىلىمعا بۇگىن كەلسە، ەرتەڭ ول ناتيجەگە قول جەتكىزۋ كەرەك، ودان ارعى كۇنى قىزمەتكە الۋ كەرەك دەگەن ماقسات قويادى. ەگەر ول ماقساتىنا تەز ارادا قول جەتكىزە الماسا، عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى تومەندەيدى. بۇل نارىق زامانىنىڭ كەرى اسەرى دەسە بولادى. بۇرىن عىلىمي جۇمىستا ءبىر تاقىرىپتى الىپ، ونى  20 جىلداي جالعاستىرىپ، زەرتتەيتىن. ءسويتىپ سونىڭ شىنايىنا جەتەتىن، ءارى ول ناقتى، ايقىن ەڭبەك بولىپ شىعاتىن. قازىر ءبىز سونداي عىلىمي مەكتەپتەردى قۇرا الماي جاتىرمىز دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، ءبىر تاقىرىپپەن 40 جىلداي اينالىسىپ، جەتىستىككە جەتسەڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىم سول دەپ ويلايمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!