سوڭعى كەزدەرى جەلتوقسانشىلار تۋرالى اڭگىمەلەر كوبەيدى. اۋەلى، س. لەپەسوۆتىڭ ماقالاسى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى مەن «جاس الاش» گازەتىندە جاريالاندى. ال، 23 قاراشادا گ. تويبولدينانىڭ «كوزىڭدى اش، ەڭسەڭدى كوتەر، جەلتوقساندىق باۋىرىم!» اتتى ماقالاسى «Abai.kz»-تە شىقتى. بۇل ەكى ماقالا دا «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جۇمىسىن سىنعا العان. وسى قوعامنىڭ توراعاسى  رەتىندە جەلتوقسان كۇندەرى وتكەنشە سابىر ساقتاۋعا بەكىنگەن ەدىم. الايدا، ءوزىن وسى قوعامنىڭ قۇرىلتايشىسىمىن دەپ جۇرگەن گ.تويبولدينانىڭ سوڭعى ماقالاسىنان كەيىن – شىندىقتى كۇتىپ وتىرعان جەلتوقسانشىلار الدىندا ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورمەدىم...

الدىمەن،  اتالعان ەكى ماقالادا دا «قۇرىمباەۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جاساقشى بولىپ بارعان. ول سول كەزدە دە بيلىكتىڭ ادامى ەدى» دەگەن «ايىپ» تاعىلىپتى. الدىمەن سوعان جاۋاپ بەرەيىن: ول كەزدە مەن مەدينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، سەيفۋللينا مەن شولوحوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى №6-شى دارىحاناعا پروۆيزور بولىپ ورنالاستىم. قوسىمشا ءدارىحانالار باسقارماسىنىڭ سپورت سەكتورى قوعامدىق جۇمىستى اتقاردىم. كوتەرىلىس باستالعاندا باستىعىمىز الماتى ءدارىحانالار باسقارماسىنىڭ باسشىسى سىبانقۇلوۆا ءزۇريات نۇرالىقىزى شاقىرىپ الىپ: «سپورتشىسىڭ، الاڭعا  «جاساقشى» بولىپ باراسىڭدار. كوپتىڭ اراسىنا كىرگەن سوڭ – ەرىكتەرىڭ...» دەدى. مىنە، مەنىڭ الاڭعا «جاساقشى» بولىپ باردىم دەيتىنىم سول. ال، ءزۇريات نۇرالىقىزىنىڭ «ساقتانۋى» تۇسىنىكتى شىعار... ارينە، الاڭدا قىزىل شۇبەرەكتى تاستاپ، كوپتىڭ اراسىنا كىردىك! تاياقتى دا جەدىك كوپپەن بىرگە. وسىنىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ، مەنى «جاساقاشى»، ياعني «حالىق جاۋى» كورسەتۋ قانشالىقتى دۇرىس − تورەلىگىن وزدەرىڭىز ايتا جاتاسىزدار...

ەندى، جازىلعان حاتتارعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، ءوزىمىز ءۇشىن «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەگەن قازىرگى كوزقاراستار قانداي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءتيىس دەپ سانايمىن. ونداي كوزقاراستى بىرنەشە توپقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:

1. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تاۋەلسىزدىك باستاۋى دەپ ساناي وتىرىپ، «ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىك اكەلگەن بىزدەردى مەملەكەت ەرەكشە قامقورلىعىنا الۋى ءتيىس» دەگەن. ارينە، مۇندا ۇلكەن شىندىق بار، ءارى، سولاي بولۋى دا ءتيىس. بىراق، مۇنداي كوزقاراس جەلتوقسان ۇيىمدارىنىڭ ماقساتى مەن مۇددەسىنە تولىق ساي ەمەس دەر ەدىم. سەبەبى، قازىرگى جەلتوقسانشىلاردىڭ ارداگەرلىك ستاتۋسقا ۇمتىلىس تالابى تەك قانا تۇرمىستىق ماسەلەلەرمەن شەكتەلمەۋى كەرەك.

2. جەلتوقسان ۇيىمدارى ارقىلى جەلتوقسانشىلاردى العا سالا وتىرىپ، ونى ءوز ماقساتتارىنا (بەدەلى مەن اتاعىنا) قولدانۋ ارەكەتى. بۇل دا كوزقاراستار قاتارىندا تۇر. سەبەبى، ونداي ارەكەتتەردىڭ بار ەكەنى راس. (ول تۋرالى تومەندە ءسوز بولادى).

3. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى سوڭعى كوتەرىلىس دەپ قابىلداۋ. سوندىقتان، قوعامدا جەلتوقسان قۇندىلىعىن ورنىقتىرۋ، ونى قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بارلىق كسرو حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك باستاۋى رەتىندە قالىپتاستىرۋ. ياعني، بۇل − جەلتوقسان قۇندىلىعىن قازىرگى جەلتوقسانشىلاردىڭ كوزى تىرىسىندە عانا مويىنداۋ ەمەس، بۇل – ونى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحىنا باستى قۇندىلىقتار قاتارىندا ەنگىزۋ بولىپ تابىلادى.

ءبىز، قازىر «جەلتوقسان اقيقاتى» ۇيىمىنىڭ جۇمىسىن «جەلتوقسان كوتەرىلىسىن» قوعامنىڭ باستى  قۇندىلىعى رەتىندە قالىپتاستىرۋ قاجەت دەيتىن  ستراتەگيالىق  مۇددەگە قاراي بەت بۇرعىزۋعا كۇش سالىپ جاتىرمىز. ارينە، ول جەلتوقسانشىلاردىڭ بۇگىنگى قال-جاعدايى نازاردان تىس قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. ونى ءبىز اعىمداعى جۇمىس رەتىندە ۇزدىكسىز اتقارىپ كەلەمىز. ولاردىڭ بالالارىنا وقۋ اقىسىن جەڭىلدەتۋ،  گاز، سۋ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر بويىنشا جەرگىلىكتى بيلىك پەن مەكەمەلەرمەن، وقۋ ورىندارىمەن بايلانىستا تۇرامىز. مىسالى، كوپتەگەن وقۋ ورىندارى رەكتورلارىنىڭ بىرەۋى دە جەلتوقسانشىلاردىڭ بالالارىنا جەڭىلدىك بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس حاتتارىمىزدى كەرى قايتارىپ، ءبىزدى جەرگە قاراتپادى! مۇمكىندىگىنشە قولداۋ كورسەتۋدە. ال، 2017-2018 جىلدارى الماتى اكىمشىلىگىمەن جانە ماسليحاتىمەن  ساۋاتتى ءارى زاڭدىلىق تۇرعىسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ، قالالىق ترانسپورتتا تەگىن ءجۇرۋدىڭ «وڭاي» بيلەتىنە قول جەتكىزۋ دە وڭاي بولعان جوق. وعان قازىرگى بىرەۋلەردىڭ، «مەن جاسادىم!» دەپ كەۋدە سوعاتىن «جەكەباتىرلاردىڭ»: «اناعان ويتتىك، مىناعان بۇيتتىك» - دەپ جۇرگەن جولىمەن ەمەس، بيلىك پەن جەلتوقسانشىلار اراسىنداعى ۇزاق كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلدى. ءسويتىپ، قازىرگى كەزدە قوعامدىق ۇيىم مەن اكىمشىلىكتەر، مەكەمەلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مادەنيەتى بىرتىندەپ قالىپتاسىپ كەلەدى. ونسىز بولا ما؟

ەندى گ.تويبولدينانىڭ ماقالاسىنداعى ماعان تاعىلعان ەكىنشى «ايىپقا» توقتالايىن. ول: «قۇرىمباەۆ جەلتوقسانشىلارعا جىبەرىلگەن ۇكىمەتتىڭ ادامى. ويتكەنى، لەپەسوۆتىڭ ماقالاسىنا جاۋاپ بەرمەدى. بيلىكتىڭ ادامى بولعان سوڭ ۇندەمەي وتىر» دەيدى. شىندىعىندا، لەپەسوۆتىڭ ماقالاسىندا مەن تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز بولعانىمەن، وندا نەگىزىنەن «جالعان جەلتوقسانشىلاردى اقتاۋ» جانە «ونى جاساۋشى «جەلتوقسان اقيقاتى» قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى بەيسەنباي قۇسپەكوۆ (قازىر سايفولدا)» ەكەنى ايتىلادى. سوندىقتان، مەن لەپەسوۆتىڭ ماقالاسى شىعىسىمەن قۇرىلتايشىلارعا: «قۇسپەكوۆتىڭ ماسەلەسىن تالقىلاپ، شەشىمدەرىڭىزدى جازباشا بەرىڭىزدەر» دەپ سۇرادىم. بىراق قۇرىلتايشىلار ارىپتەستەرى سايفولدانى «اراشالاۋدى» ماعان جۇكتەپ، وزدەرى تاسادا قالعىسى كەلدى. مۇنداعى ويى نەدە؟ مەنىڭشە، ءسىرا، ولار «ەگەر، جوعارىدان تەكسەرىس بولىپ، ماقالادا جازىلعان  دەرەك راستالىپ جاتسا، وندا ونى اراشالاپ جۇرگەن «جەلتوقسان اقيقاتى» توراعاسى قۇرىمباەۆ بولات تا قاتىستى» دەپ، ورنىنان الا سالامىز دەگەن جوسپار قۇرعان دەپ ويلايمىن.

ولاردىڭ «نەگە جاۋاپ جازبايسىڭ؟» دەپ شۇيلىگۋلەرىنىڭ دە ءبىر استارى وسى ما دەيمىن. ەگەر، لەپەسوۆتىڭ جازعانى جالعان بولسا، وندا سايفولدانىڭ ءوزى نەگە ءۇنسىز؟ ول ءۇشىن مەن نەگە اقتەر-كوكتەر بولۋىم كەرەك؟ ودان قالدى، مەن س.لەپەسوۆتىڭ ايىپتاۋىن جوققا شىعارمايمىن! ويتكەنى، بۇل اڭگىمە ارامىزدا بۇرىننان كوتەرىلىپ كەلەدى. ال بۇعان دەيىن ونىمەن (اقتالۋ ماسەلەسىمەن) ب.قۇسپەكوۆتىڭ (سەيفولدا) تىعىز اينالىسىپ كەلگەنى وتىرىك ەمەس... مۇنى تەكسەرۋ قۇرىلتايشىلار ءۇشىن تۇككە تۇرمايدى.

وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا،  گ.تويبولدينا «جەلتوقسان ۇيىمى قۇريتىن بولدى» دەپ بايبالام سالىپ،  ماسەلەنى مەن جاققا بۇرعىسى كەلەدى. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى ەندى انىق بولدى: جاقىندا ءۇش قۇرىلتايشى «شەشىم» شىعارىپ،    «جەلتوقسان اقيقاتى» توراعاسىن ورىنان الىپ، ءتورايىمى ەتىپ گ.تويبولدينانى تاعايىنداپتى. سوندا بۇل «قۇرىلتايشىلار ۇشتىگىنىڭ» (گ.تويبولدينا، ج.جەكسەنباەۆ، ج.بەيسەمباەۆا) «شەشىمى» قر زاڭدارىنان دا، قوعامنىڭ جارعىسىنان دا جوعارى تۇرعانى ما؟

مۇندا دا ماسەلە تەرەڭدە بولسا كەرەك: بىرىنشىدەن، وسىعان دەيىنگى وتكەن ءار جينالىستا گ.تويبولدينا «ءبىز قۇرىلتايشىلارمىز، سەندەردىڭ جۇمىستارىڭدى باقىلاپ وتىرمىز، كوڭىلىمىز تولماسا الىپ تاستايمىز» دەپ ايتۋدان جازعان ەمەس. ءبىز قۇرىلتايشىلارعا تالاي رەت: «بۇل قوعامدىق ۇيىم. قوعام ءوز جۇمىسىن ءوزى جوسپارلايدى. ەگەر قوعام جۇمىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭدارىنا، ادامداردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىنا قارسى كەلمەسە، قوعامنىڭ جارعىسى اياسىندا بولسا، وندا قۇرىلتايشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىم جۇمىسىن دوعارۋعا، نە بولماسا، قوعامدىق ۇيىم جۇمىسىنا قۇرىلتايشىلار تاراپىنان تسەنزۋرالىق باقىلاۋ ورناتۋعا زاڭ تيىم سالادى. قۇرىلتايشىلارعا ونداي قۇقىق بەرىلمەگەن. قوعام بەس-التى قۇرىلتايشىنىڭ ايداۋىمەن ءجۇرىپ، ايتاعىنا ەرەتىن جەكەمەنشىك فيرما ەمەس. مۇندا بارلىق مۇشەلەردىڭ قۇقى تەڭ. قۇرىلتايشىلارعا باسىمدىق بەرۋ زاڭمەن شەكتەلەدى» دەپ ايتىپ كەلدىك. بۇل جاعداي قر «زاڭدى تۇلعالار تۋرالى» زاڭىندا اتاپ كورسەتىلگەن!

بىراق، ءبىزدىڭ قۇرىلتايشىلار زاڭدى  مويىنداۋعا مۇددەلى ەمەس سياقتى. ولارعا كەرەگى اتاق پەن بەدەل مە دەيمىن. اتالعان «قۇرىلتايشىلار»  وسىعان دەيىن «جەلتوقسانشىلار مۇددەسى» دەگەندى  بەتكە ۇستاپ، قوعامنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋدەن باسقا  تىرلىك جاساعان ەمەس. ءبىز ۇنەمى: «سىزدەر قوعام ايناسىسىزدار،  ۇسىنىستارىڭىزدى ايتىڭىزدار، بىرىگىپ جۇمىس جاسايىق» دەگەن دەموكراتيالىق جولدى ۇسىنامىز، ولار بۇعان «جاۋاپ» رەتىندە «قۇرىمباەۆتى بايىتىپ وتىرسىڭدار، جارنا جيناماڭدار، جارنادان باس تارتىڭدار» دەپ جەلتوقسانشىلاردى ۇگىتتەپ، قوعامدىق ۇيىمعا قارسى جۇمىس جۇرگىزەدى. ونى كۇندەلىكتى كورىپ وتىرمىز. ۇيىمنىڭ جۇمىسى جارناعا تىرەلىپ تۇرعانىن بىلە وتىرىپ، ادەيى وسىلاي جاسايدى. بۇل قوعامدىق ۇيىمدى ءبىرجولا تۇرالاتۋ امالى ەمەي نەمەنە؟ ارينە، وزدەرى دە ەشقاشان جارنا تولەگەن ەمەس!

ولاردىڭ وزگە دە «ەرلىكتەرى» بار. مىسالى،  جينالىستارعا ءىشىپ كەلۋ، جيىننىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارۋ – ولار ءۇشىن ادەتتەگى جاعداي. ءار جينالىستا ءتورت-بەس «قۇرىلتايشى» مىنبەرگە جۇلقىنا شىعىپ، ەشكىمگە دەس بەرمەي، وزدەرىن وسى ۇيىمنىڭ قوجايىندارى سەزىنگەندەي: «قوعامدىق ۇيىمدى ءبىز قۇرعانبىز! ءبىز باقىلاۋشىمىز! قالاي ەتسەك تە ايتقانىمىز بولادى!» دەپ، بۇكىل ۇيىم مۇشەلەرىن مىلقاۋ توبىر ساناپ جۇرگەندەرىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ەندى، ولارعا بۇكىل رەسپۋبليكا اتىنان قۇرىلعان، ەلىمىزدەگى مىڭداعان جەلتوقسانشىلاردى بىرىكتىرسەك دەپ ماقسات قويعان بىرلەستىكتىڭ توراعاسىن ءۇش ادام «جينالىس» جاسايدى دا، كونفەرەنتسيا سايلاعان توراعانى ورنىنان الىپ تاستاي سالۋ دا تۇككە تۇرمايتىن شارۋا بولىپتى! سوندا ولارعا قوعامدىق ۇيىمدى ۇيىم ەتىپ وتىرعان 400-500 جەلتوقسانشىلار  باسىبايلى، ساندا بار، ساناتتا جوق توبىر ما؟ ولاي بولسا، مۇشەلىكتەگى بارلىق جەلتوقسانشىلار ولاردىڭ بۇل «الىمجەتتىلىگىمەن» كەلىسە مە ەكەن؟ ولاردان سونى سۇرايىق الدىمەن!

بۇرىندارى قۇرىلتايشىلار ءوز اراسىنان ج.جەكسەنباەۆتى «توراعا» سايلاعان. بىراق ونىڭ جۇمىسىندا بەرەكە بولمادى. سوڭىندا ماعان قولقا سالدى. كوپ ويلانىپ، كەلىسىمىمدى بەردىم. قايتا تىركەلدىك. قوعام جۇمىسى جاندانا باستادى. بىراق، جوعارىداعى اتاپ وتكەن كوزقاراستار بويىنشا، قۇرىلتايشىلاردىڭ «ايتقانىمەن» ءجۇرۋدى قالامادىم. جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىن وزگەرتىپ، بارلىق ماسەلەلەردى ۇجىم بولىپ شەشۋدى قولعا الدىق. ناتيجەسىندە، سانىمىز دا كوبەيدى، بەلسەندىلىگىمىز دە ارتتى. جينالىستارعا زال تولاتىن دەڭگەيگە جەتتىك.  تارتىپتى قاتايتىپ، جەلتوقسانشىلار ەتيكاسى ەرەجەسىن قابىلدادىق. قوعامعا مۇشە قابىلداۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. بىرلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن «مەملەكەتىمىز – قازاقستان، ەلىمىز – ماڭگىلىك، ۇلتىمىز – قازاق، رۋىمىز، ءجۇزىمىز – جەلتوقسان!» دەگەن ۇران كوتەردىك. زيالىق قاۋىم وكىلدەرىنەن «اقىلداستار القاسىن» قۇردىق. مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن قازاقستان حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى قاتارىنا قوسۋ، ونى تاريحتا قالدىرۋ ارەكەتتەرى. ەرتەڭ، كەلەر ۇرپاق تا وسى قاستەرلى قۇندىلىققا باس يەتىن بولسىن دەيمىز.

مىنە، ءسويتىپ، قوعامنىڭ وسىلاي − تاۋەلسىز جۇمىس ىستەي باستاعانى − قۇرىلتايشىلارعا قاتتى ۇنامادى. ءبىزدىڭ قويعان ماقساتتارىمىز اشىق. گ.تويبولدينا «قوعامدى قۇرتاتىن بولدى» دەپ باعالايتىن ماقساتتار مىنالار:

*قوعام بولعان سوڭ بيلىكپەن، مەيلى، ول قانداي بولماسىن − ارىپتەستىك جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى (بۇلار ايتقانداي «بىرىگۋ» ەمەس). ماقسات – الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ جانە تۇپكىلىكتى ناتيجەدە ستاتۋسقا قول جەتكىزۋ! ويتكەنى، مىڭداعان جەلتوقسانشىلاردىڭ مۇددەسى ستاتۋسقا كەلىپ تىرەلەدى.

*جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي ماڭىزىن مويىنداتۋ ءۇشىن ءبىز ءوز مادەنيەتىمىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ءبىز، ارداگەرلەر ساناتىنا كوشۋدەمىز، ءسويتىپ، جاستاردى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ ىسىنە ارالاسا باستايمىز. سوندىقتان ءوزىمىز دە ولارعا ۇلگى بولاتىنداي بولۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ بۇدان باسقا دا قۇرعان جوسپارلارىمىز جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ارقايسىسىندا جەلتوقسانشىلار ۇيىمىنىڭ قوعاممەن تىعىز بايلانىستا بولۋى جوسپارلانعان. سول ارقىلى ءبىز قوعامدا «جەلتوقسانشىلار» دەگەن نامىسشىلدىق پەن قايسارلىق وبرازىن، ولاردى «تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرى» دەي وتىرىپ، قوعامدىق سانادا حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ۇلتتىق ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ الار ورنىن، ماڭىزدىلىعىن دارىپتەيتىن تۇسىنىكتەر قالىپتاستىرۋدى كوزدەيمىز.

وسىنداي − قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق نامىسى مەن مارتەبەسىنە قاتىستى ىرگەلى ىستەردى، ونى ىسكە اسىرۋشى جەلتوقسانشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىن (قوزعالىستار، بىرلەستىكتەر) ءوز ايتار ويى جوق، نە، ناقتى ءىس-ارەكەتى جوق شوكىمدەي عانا بايبالامشىل توپتىڭ قولىنا وتكىزىپ بەرۋ، ءارى-بەرىدەن سوڭ، بارلىق جەلتوقسانشىلاردىڭ نامىسىن اياققا باسۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز وندايعا جول بەرمەيمىز.  جەلتوقسانشىلار ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋگە ەڭبەگىن سىڭىرگەن. ەندى، كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى بولا المايدى. ولار ءوز ماسەلەلەرىن الداعى كەلە جاتقان كونفەرەنتسياسىندا وزدەرى شەشەتىن بولادى!

ءسوز سوڭىندا ەلىمىزدىڭ بارلىق جەلتوقسانشىلارىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن! بىرلىگىمىز نىعايا بەرسىن!

(قۇرمەتتى جەلتوقسانشىلار، وقىرماندار!

ۇسىنىستارىڭىز بەن پىكىرلەرىڭىزدى مىنا ەل.پوشتاعا جىبەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىز - zheltoksan.akikaty@mail.ru)

قۇرىمباەۆ بولات توقتابايۇلى، پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى توراعاسى  

Abai.kz