جۋىردا بەلگىلى تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور مۇحتاربەك كارىموۆتىڭ ءوز وي-پىكىرىن ورتاعا سالعان كولەمدى سۇحباتى رەداكتسيامىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا كەلىپ تۇسكەن ەدى.  بۇگىن اتالعان سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– تاياۋدا ەلباسىنىڭ «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندە  «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. تاريحشى-عالىم رەتىندە قالاي قابىلدادىڭىز؟

– ماقالا ەلباسىمىزدىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ لوگيكالىق جالعاسى دەپ بىلەمىن. ماقالانى مۇقيات وقىعان ادام نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ  قوعامنىڭ دامۋىنا، رۋحانيات دۇنيەسىنە قاتتى  الاڭدايتىنىن بايقايدى.

تالاي سوعىستى، قىرعىندى، اشتىقتى باستان كەشىرىپ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن ۇلتپىز. سونىمەن قاتار ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ ءدال ورتاسىندا جاتقان بۋفەرلىك ايماق بولۋىمىزدا ءبىز ءۇشىن ۇلكەن سىن. جانە دە ءبىز بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ داۋىرىندە ءتول رۋحانياتىمىزعا يە بولا الماساق جويىلىپ كەتۋ قاۋىپىمىز دە  بار. بۇرىنعى كەڭەس زامانىنداعىداي ورتادا «قىتاي قورعانى» جوق، ءبارى اشىق.

ءبىز  ەرتەڭ ىرگەلى ەل بولامىز دەسەك ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز -   حالقىمىزدى جات يدەولوگيادان قورعايتىن باستى يممۋنيتەت. ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ەلىمىزدە مەملەكەت ەگەسى بولىپ سانالاتىن قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى ءبىرشاما كوتەرىلدى. دەگەنمەندە ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتتى الاڭداۋلىمىز.

ماقالا نەگىزىنەن ەكى بولىمنەن تۇرادى. ماقالا اۆتورى ءبىزدىڭ ادامزات يگىلىگىنە قوسقان ۇلەسىمىزدى ايقىنداپ  جانە ناقتى سارالاپ بەرگەن. ەكىنشى بولىمدە ىسكە اسىرۋ جولدارى كورسەتىلگەن. اتالمىش ماقالانىڭ باستى ماقساتى - تاريحي سانانى، جادىنى جاڭعىرتۋ  دەپ بىلەمىن. ەلباسى قازاقي شەڭبەردەن شىعىپ، تۇركى الەمىنە دە  توقتالعان.

سونىمەن قاتار ن. نازارباەۆ: «...ارينە، ەجەلگى ريم دەگەن قازىرگى يتاليا ەمەس، بىراق يتاليالىقتار وزدەرىنىڭ تاريحي تامىرىمەن ماقتانا الادى. بۇل – ورىندى ماقتانىش...»- دەيدى. وتكەن تاريحقا  بارلاپ قاراساق كەشەگى  ساق، ءۇيسىن، عۇن مەملەكەتتەرى، تۇرىك قاعاناتى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا سياقتى جانە ت.ب. مەملەكەتتەر مەن ۇلىستار بۇگىنگى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. مىنە، ءبىزدىڭ وتاندىق تاريحىمىز وسىلاردان باستاۋ الۋى كەرەك.

-فرانتسۋز ويشىلى  ۆولتەردىڭ: «تاريحشىلاردى جازعانى ءۇشىن ەمەس، جازباعانى ءۇشىن جازالاۋ كەرەك» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. ءبىزدىڭ وتاندىق تاريحىمىز  تىم كەلتە   ەمەس پە؟

- جالپى بىزدەگى قالىپتاسقان وتاندىق تاريحتىڭ سۇلباسى دۇرىس. سوناۋ قولا داۋىرىنەن، ساق زامانىنان باستاۋ الاتىن تاريحىمىزدا ءبىر ىزدىلىك بار. ەۋروتسەنتريستىك  كوزقاراسپەن قاراۋشىلار بىزگە وسىنى  جاقىنداتقىسى كەلمەيدى. ياعني شىعىستىڭ سونىڭ ىشىندە  كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىن، ولاردىڭ ادامزاتقا بەرگەن قۇندىلىقتارىن مويىندامايدى.

ەۋرازيالىق كەڭىستىكتى مەكەندەگەن ساقتاردىڭ ءبىر بولىگى يران، ەكىنشى توبى تۇرىك تىلدەس بولعانى انىق. جەتىسۋدا مەكەندەگەندەردى  تيگراحاۋدا ساقتارى  (شوشاق بورىكتى ساقتار)  دەگەن. ەسىك وباسىنان تابىلعان جازۋعا قاراپ جانە ت.ب. دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ  ولار تۇرىك ءتىلدى بولعان دەگەن تۇجىرىم جاسالىنعان. يران ءتىلدى ساقتار دا بىزگە بوتەن ەمەس. ولاردان قالعان ۇقساستىق تۇرىمىزدە (انتروپولوگيالىق), تىلىمىزدە، جەر اتاۋلارىندا مول ساقتالعان. تىلىمىزدەگى پارسيزمدەر وسىلار.

جالپى ەۋروتسەنتريستىك  كوزقاراس نەگىزى بارلىق قۇندىلىقتار ەۋروپادان شىققان دەگەن تۇجىرىمدى ۇستانىپ، كوشپەندىلەر قىرىپ-جويعان دەپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى، جەتىستىكتەرىمىزدى  جوققا شىعارعىسى كەلەدى.

ەلباسى ءوز  ماقالاسىندا كوشپەندىلەردىڭ ادامزاتتىڭ دامۋىنا  قوسقان قۇندىلىقتارىن ناقتى دالەلدەرمەن ايقىنداپ بەرگەن. مىنا كورشى وتىرعان رەسەي عالىمدارى دا ەۋروپالىق تۇجىرىمنان قالىسپايدى. ولار ساق دەگەن سوزگە جولاماي وزدەرىن سكيفتەردىڭ ۇرپاعىمىز دەيدى. ال سكيف اتاۋى ساقتىڭ بالاماسى عوي. رەسەيلىك تاريحشىلار قازىر بۇتىندەي وزدەرىن سكيفتىڭ ۇرپاعىمىز دەيدى، ياعني بۇل ساقتىڭ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇعان ولار قازاقتى جانە ت.ب. تۇركىلەردى قوسىپ ايتپايدى. بۇلاردا دا وزىنشە رەسەيتسەنتريستىك كوزقاراستار قالىپتاسقان.  كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا ورىس حالقى  ەشقانداي سلاۆيانداردان  ەمەس، فيندەردەن تارايدى ەكەن. تىلدەرى  اۋىسىپ كەتكەن. تاريحتا ونداي جاعدايلار بولىپ تۇرادى.

– تاياۋدا تاتار حالقى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ 750 جىلدىق تاريحىن تويلاعالى جاتىر دەگەن اقپاراتتار جارىق كوردى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا وسى مەملەكەتتىڭ  قانداي بايلانىسى بار؟

– كەشەگى كەڭەس زامانىن قالاي داتتاساق تا  ولدا تاريحىمىزدىڭ ءبىر  پاراسى.  سول سياقتى التىن وردانى دا ءبىز   وزىمىزدىڭ تاريحىمىزدان سىپىرىپ الىپ تاستاي المايمىز. التىن وردا - ءبىز ءۇشىن ۇلكەن تاريح. ءبىز سونىڭ قويناۋىنان شىقتىق. باۋىرلاس تاتار ۇلتى  التىن وردا مەملەكەتىنەن ەرتە پايدا بولعان. التىن وردانىڭ ساياسي، مادەني ىقپالىن ولار دا  جاقسى تۇسىنەدى.

دەشتى قىپشاق جەرىندە قۇرىلعان التىن وردا مەملەكەتى – تۇركى حالىقتارى تاريحىنداعى ەرەكشە دامۋ كەزەڭى بولىپ سانالادى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراساق  باتۋ حاننىڭ اسكەرلەرى قىپشاقتاردان تۇرعان جانە  وسى مەملەكەتتىڭ  باستى ساياسي-مادەني ءتىلى قىپشاق ءتىلى بولعان.

التىن وردا - دەگەنىمىز نوعاي، قازاق، تاتار  جانە ت.ب. تۇرىك تىلدەس ۇلىستار.  سوندىقتان بۇل داتانى تاتار، قازاقتارمەن قاتار  بىرگە كوپتەگەن  تۇركى حالىقتارىنىڭ  اتاپ وتۋگە تولىقتاي  حاقىسى بار. قازان تاتارلارى التىن ورداعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ،  بىرنەشە رەت  عىلىمي جيىندار وتكىزدى. ال بىزدە  تىنىشتىق. ءبىر قىزىعى التىن ورداعا قازىرگى كەزەڭدە رەسەي تاريحشىلارى جانە بيلىك باسىنداعىلار ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. ولار التىن وردا جويىلىپ كەتكەن جوق، ول ودان ءارى موسكۆا مەملەكەتى جانە روسسيا بولىپ جالعاستى دەيدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ نەگىزىندە بىزدەردى بەي-ءجاي قالتىرمايتىن ساياسي استار جاتىر.

– قازىرگى كەزەڭدە ارحەولوگيالىق جۇمىستار قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. وسى تابىلىپ جاتقان تاريحي جادىگەرلەردىڭ   وتاندىق تاريحىمىز  ۇشىن  قانداي ماڭىزى بار؟

–جاقىندا  قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى كارل بايپاقوۆ دەگەن قازاقتىڭ مىقتى ارحەولوگ عالىمى دۇنيەدەن ءوتتى. بۇل كىسى وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەجەلگى قالالاردى زەرتەۋدە ۇلكەن جۇمىستار اتقاردى. ءبىزدىڭ ايماقتاعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە دە   كوپ ۇلەس قوستى. ال  بەلگىلى ارحەولوگ عالىم، پروفەسسور  زەينوللا ساماشەۆتىڭ  بەرەلدى زەرتتەۋدە  داڭقى شىقسا،  جەرلەسىمىز،  تانىمال تاريحشى، پروفەسسور  ابدەش تولەۋباەۆتىڭ   شىلىكتىنى زەرتتەۋدەگى ەڭبەگى زور.

سوڭعى جىلدارى  ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا  بۇل باعىتتا قارقىندى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. التاي، ساۋىر-تارباعاتاي  التاي جۇيەسىنە  كىرەدى.    عالىمدار التايدى  ساكرالدى ءوڭىر دەيدى. جالپى التاي ءتورت مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا تۇر.

اسىرەسە، بەرەلدەگى جانە شىلىكتىدەگى زەرتتەۋلەر جاقسى ناتيجە بەرۋدە. تابىلىپ جاتقان قۇندى جادىگەرلەر تەك ءبىز ءۇشىن ەمەس تۇركى الەمى ءۇشىن ماڭىزى زور. التاي - تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى ەكەندىگىن ايقىنداپ وتىر. كەزىندە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ەجەلگى تۇرىكتىڭ ۇرپاقتارى جەر بەتىنە تاراپ كەتتى. بايقاساق، قارا شاڭىراق قازاقتا قالىپتى!

قازبا جۇمىستارى  ەلىمىزدىڭ شىعىس ايماعى ءتۇرلى تاريحي  كومبەلەرگە باي ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر جانە تابىلعان  ارحەولوگيالىق  ارتەفاكتىلەر  عىلىمي ورتادا جوعارى باعالانۋدا.

شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىندە دە ارحەولوگيالىق جۇمىستارعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. پروفەسسور امانتاي ءيسيننىڭ جەتەكشىلىگىمەن ستۋدەنتتەردىڭ ارحەولوگيالىق تاجىريبەدەن ءوتۋىن ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن جانە  الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسە جۇرگىزۋ جاقسى جولعا  قويىلعان.

تاياۋدا شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتى ءبىلىم ورداسىنىڭ  رەكتورى  مەيىر  ەسكەندىروۆتىڭ  باستاماسىمەن  تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرگە ارحەولوگيالىق جەكە دارا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن  ارنايى  مەملەكەتتىك ليتسەنزيا الىندى.

سونىمەن قاتار، شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇرىلعان «شىعىس – سارىارقا» ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى  ابىرالى تاۋلارىنان باستاپ اياكوز وزەنى، باتىس تارباعاتاي تاۋلى ايماقتارىن زەرتتەۋدى قولعا الدى. وسى جۇمىستارعا جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن  پروفەسسور امانتاي يسين  - ەڭبەكقور، بىلىكتى دە ءبىلىمدى  عالىم.

–تاريحي جادىگەرلەردى قوينىنا باسىپ جاتقان وبالاردىڭ بۇگىنگى جاعدايى قانداي؟

- شىعىس قازاقستاننىڭ دالالىق ايماقتارىندا تارباعاتاي مەن ماڭىراق جانە ساۋىر تاۋلارىنىڭ اراسىندا پاتشا قورعاندارى كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىر شىلىكتى قورىمىندا 50-دەن استام وبا ءۇيىندى بار. ساق داۋىرىنەن دەپ ەسەپتەلەتىن كەيبىر وبالار ەرتە زاماننان تونالعانىن قازبا جۇمىستارى كورسەتىپ وتىر. ماسەلەن، وتكەن جىلى بەرەل جازىعىنداعى №5 قورعانىنان «التىن ادام» تابىلعان كەزدە ەكسپەديتسيا باسشىسى، پروفەسسور زەينوللا ساماشەۆ قورعاننىڭ بىرنەشە رەت تونالعانىن ءباسپاسوز بەتىندە  ايتقان ەدى. ۇلكەن عالىمنىڭ بيىلعى ىزدەنىستەرى دە ەرەكشە بولدى. تارباعاتاي اۋدانى جەرىندەگى بيىلعى اشىلعان ارحەولوگيالىق جاڭالىق بۇكىل جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزدى.

جاسىراتىنى جوق، بايلىق ىزدەگەن كەيبىر پىسىقايلار بۇگىندە  وبالاردى اشىق  توناي باستادى. ءتىپتى بۋلدوزورمەن قوپارعاندار دا بار دەپ ەستىدىك. بۇنداي باسسىزدىققا جول بەرمەس ءۇشىن ءبىز ءبىرىنشى  كەزەكتە  زاڭدى قاتايتۋىمىز كەرەك.

قازىر مەتالانىقتاعىشتارمەن قارۋلانعان جانە ت.ب. قۇرالدارمەن جاراقتانعان، استارىنا مىقتى ماشينالار مىنگەن قازىنا ىزدەۋشىلەر دەگەندەر قاپتاپ كەتتى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ شىلدە ايىندا شىعىس قازاقستاندا (ۇلان اۋدانى جەرىندە) قازىنا ىزدەۋشىلەردىڭ رەسپۋبليكالىق سليوتى بولىپتى. قازىنا ىزدەۋشىلەر دەگەن كىمدەر؟ قازىنا ىزدەۋشىلەرگە جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋعا ارنالعان مىقتى زاڭداردىڭ بولماۋىنان قازىنا ىزدەۋشىلەرمەن «چەرنىي ارحەولوگ» اراسىندا شەكارا بولماۋى ابدەن انىق. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى: «اتا-بابالارىمىزدىڭ 30-شى جىلدارى تىعىپ كەتكەندەرىن ىزدەپ ءجۇرمىز» دەگەن سىلتاۋلارمەن جەر - كوكتەگى زيراتتاردى جانە وبالاردى قوپارۋدا.

سونىمەن قاتار،  مەملەكەتتىڭ وكىلى بولىپ سانالاتىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ءبىزدىڭ كونە تاريحىمىزدان سىر شەرتەتىن جادىگەرلەردىڭ قولدى بولۋىنا جول بەرمەۋى كەرەك. ەڭ باستىسى، ءاربىر وڭىردەگى  تاريحي ماڭىزى بار  ورىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا دالاداعى قورىمدار قاراۋسىز قالىپ، تونالىپ جاتىر. بۇل عىلىمعا، ۇلت  تاريحىنا  جاسالعان   ۇلكەن قيانات.

سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن داۋلەت تىلەۋبەردى

Abai.kz