ادامزات پەن كۇللى جان-جانۋارلار ميللياردتاعان جىل ەۆوليۋتسيالىق-بيولوگيالىق (تسيركادتىق) ىرعاقتى دامۋى ارقىلى تاڭ اتقاندا تۇرىپ، كۇن باتقاندا ۇيىقتاپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جاراتىلعان، ءتىپتى وسىمدىكتەر دە سولاي...

"ۋاقىتتان وزامىن" دەگەن جان ومىردەن وزادى. مەنىڭ بۇل جازعانىم سونشالىقتى فانتاستيكالىق، يا ادام بالاسى سەنبەيتىن تىلسىم دۇنيە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. كەزىندە مەن ۋاقىت بەلدەۋلەرى تۋرالى ماسەلە كوتەرگەنىمدە "مىنانىڭ ەسى دۇرىس ەمەس شىعار" دەگەندەر دە بولدى.

بىراق 7.12.2018 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ № 817 قاۋلىسى قابىلدانىپ، 20.12.2018 جىلدان باستاپ قىزىلوردا وبلىسىندا ۋاقىت بەلدەۋىنە بايلانىستى ساعات وزگەردى. وزگەرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق «ءبىز بۇنىڭ سونشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بىلمەپپىز» دەگەن حالىقتىڭ، اسىرەسە بالالاردىڭ قۋانعانىنىڭ كۋاسى بولدىق.

بۇل ماسەلەنى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن "بەلدەۋلىك ۋاقىت", "دەكرەتتىك ۋاقىت", "جازعى", "قىسقى ۋاقىت", "جەرگىلىكتى ۋاقىت", "گرينۆيچ ۋاقىتى" دەگەن نە ەكەنىن، ول نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ءبىلۋ قاجەت.

بەلدەۋلىك ۋاقىت دەپ كۇننىڭ ەڭ جوعارى نۇكتەسىندە تۇرۋ مەزگىلىن (يستيننىي پولدەن، سولنتسە ۆ زەنيتە)  ساعات 12-دەن پليۋس-مينۋس جارتى ساعاتقا ساي بولعان كەزىن ايتادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ول تەك ءبىر عانا وبلىستا، شقو-عا ساي. ماعان كەزىندە بار اۋرۋلاردى، ءسۋيتسيدتى وسىعان تىرەيسىز، ونكولوگيا وزگە وبلىستاردا دا بار عوي دەگەندەر بولدى. بىرىنشىدەن شقو-دا ءوز زياندى ءوندىرىسى جەتىپ ارتىلادى. ەكىنشىدەن ەكولوگيالىق، تەحنوگەندىك، دۇرىس تاماقتانباۋ، زياندى فاكتورلاردىڭ بار ەكەنىن مەن ەش ۋاقىتتا جوققا شىعارعان ەمەسپىن. بىراق ءبىز ءوزىمىز قولدان جاساپ العان فاكتوردى ءبىر عانا قول قويۋمەن شەشە الاتىن ەلمىز.وبلىسىمىزدا ونى دا تيىنسىز شەشتىك.

مەنىڭ بۇل ماسەلەمەن تولىق 4 جىل اينالىسۋىما قىزىلوردا وبلىسى نەگە سۋيتسيدتان قر بويىنشا 1-ورىندا دەگەن تۇرتكى بولدى. سۋيتسيدتىڭ سەبەبىن ءبىلۋ بارىسىندا بىردەن ۋاقىت ولشەمىنىڭ دۇرىس بولماۋى سالدارىنا، ونى بۇزۋ نەگە سوقتىراتىنىنا تاپ بولدىم. ارى قاراي قازبالاي باستاعاندا ونكولوگيا، ديابەت، جقت اۋرۋلارى، ءتىپتى بەدەۋلىك پەن بەلسىزدىك، ياعني رەپرودۋكتسيالىق قابىلەتتىلىككە اسەرى پروبلەمالارى شىقتى. ءسويتىپ 4 جىل كۇندەلىكتى جاڭا ەتەك جايىپ كەلە جاتقان حرونومەديتسينا، حرونوبيولوگيا، سومنولوگيا سالاسىنا ەنىپ كەتتىم.

"سونىمەن ءبىز نەگە ۇيىقتايمىز، قازاق نەگە ۇيقىشىل، دەسينحرونوز، سحۋ دەگەن نە، بىزدەگى ەڭ قاۋىپتى سوزىلمالى اۋرۋلار قايدان شىعىپ جاتىر؟" دەگەنگە جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

قر ۋاقىت ولشەمى تاريحى 1924 جىلداردان، ودان كەيىنگى ستالين زامانىنان باستالادى. قازاقستان 1881 جىلى ۆاشينگتوندا قابىلدانعان دۇنيەجۇزىلىك ساعات بەلدەۋى جۇيەسى (گرينۆيچ ۋاقىتى) بويىنشا 4 ساعاتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقان. ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، بقو جارتىلاي 3-ساعاتتىق بەلدەۋدە، اقتوبە، قىزىلوردا، قوستاناي 4 وبلىسى تولىق 4-ساعاتتىق بەلدەۋدە، شقو 6-ساعاتتىق بەلدەۋدە، قالعان وبلىستار  5-ساعاتتىق بەلدەۋدە.

1930 جىلى 30 قىركۇيەكتە بۇعان دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن بار جوعى 3 ايعا ەنگىزىلگەن 1 ساعات وزىق دەكرەتتىك ۋاقىت قولدانۋ  قاۋلىسىن بۇكىل كەڭەس وداعى اۋماعىندا ەنگىزۋ تۋرالى رىكوۆ پەن ميروشنيكوۆ قول قويعان №534 قاۋلىسى بەكىدى.

ءسويتىپ جوعارىداعى بەلدەۋلىك ۋاقىتقا 1 ساعات قوسىلعان وزىق دەكرەتتىك ۋاقىت ەنگىزىلدى. جالپى دەكرەتتىك ۋاقىت الەم ەلدەرىندە سوعىس كەزدەرىنەن كەيىن قولدانىلىپ 3-4 جىلدان كەيىن جويىلىپ وتىرعان.

1956 جىلى كەڭەس وداعى اۋماعىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، ۋاقىت بەلدەۋلەرىن رەتتەۋ تۋرالى زاڭ شىقتى. ءادمينيستراتيۆتى باسقارۋ تيىمدىلىگى ءۇشىن قازاقستانداعى 4 بەلدەۋدى ەكەۋ قىلىپ بىرىكتىرىپ،  تورتىنشى جانە بەسىنشى بەلدەۋ قىلىپ،  ونىڭ شەكاراسى 67,5 مەريديانىن بويلاي ورنالاسقان وبلىس شەكارالارى ارقىلى وتەدى دەپ بەكىتىلدى. وعان 1 ساعات وزىق دەكرەتتىك ۋاقىت قوسىلىپ بۇل بەلدەۋلەر بەسىنشى جانە التىنشى ساعاتتىق بەلدەۋ بولىپ شىعا كەلدى.

ياعني ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، بقو جارتىلاي 3 ساعات بەلدەۋىندە ورنالاسقانمەن بەسىنشى ساعات بەلدەۋى ۋاقىتىمەن ءومىر ءسۇرىپ ءوز بەلدەۋلىگىنەن 1,5 -2 ساعاتتاي وزىق دەكرەتتىك ۋاقىتتا قالدى. ول سول كەزدەگى جانە قر ۇكىمەتى №1749 قاۋلىسىندا كورسەتىلگەن.

حوش. 1980 جىلدان كەڭەس وداعىندا وزگە ەلگە ەلىكتەپ «جازعى» ۋاقىت ەنگىزۋ قاتە شەشىمى قابىلداندى. قاتە دەيتىنىم وزگە ەلدەر «جازعى» ۋاقىتتى بەلدەۋلىك ۋاقىتقا عانا قوسسا، كەڭەس وداعىندا بۇرىننان، ستالين زامانىنان بار دەكرەتتىك قىسى جازى «جازعى» ۋاقىتقا قوستى، ياعني جازدا ەكى ەسەلەنگەن «جازعى» ۋاقىت بولدى. ارينە ءوز بەلدەۋلىگىنەن ەكى ساعات وزىق كەتۋ قولايسىزدىق تۋدىردى. كەيىننەن قازاقستان ەگەمەندىك العان جىلدارى دا بۇل جالعاسا بەردى. جەزقازعان، سەمەي وبلىستارىن تاراتۋدان كەيىن  «قر اۋماعىنداعى  ۋاقىت ولشەمى  تۋرالى» 23.11.2000 جىلى №1749 قر قاۋلىسى قابىلداندى .ول قاۋلىدا دا بۇرىنعى دەكرەتتىك ۋاقىت قولدانۋ تۋرالى شەشىمدەر سولاي قالدى.

ءبىر وبلىستار «جازعى» ۋاقىتقا  اۋىستىردى، ەندى ءبىرى سولاي قالسىن دەدى. جىلدا كوكتەم مەن كۇزدە شاتاسۋ باستالدى. اقىر اياعىندا ەكى كورشىلەس وبلىستار اراسىندا ۋاقىت ايىرماسى ەكى ساعات بولىپ كەتكەن جاعدايعا جەتتىك.

ونى رەتتەۋ ءۇشىن وقو مەن قىزىلوردا، اقمولا مەن قوستاناي وبلىستارى اراسىندا 67,5 مەريديانىن بويلاي ورنالاسقان ساعاتتىق بەلدەۋ شەكاراسىن اقتوبە مەن قىزىلوردا، اقتوبە مەن قوستاناي وبلىستارى شەكاراسىنا اۋىستىرىپ ورنالاستىرۋ جونىندە قر ۇكىمەتىنىڭ 2004 ج №775 قاۋلىسى  شىقتى.

ءدال سول جىلى قر ۇكىمەتى «جازعى» ۋاقىت قولدانۋعا  نارازىلىق، شاتاسۋ كوبەيگەسىن قارجى ءبولىپ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىمەن زەرتتەۋ جۇرگىزدى، اكىمدىكتەردەن ساۋالناما جينالدى. قىزىلوردا وبلىسى اكىمدىگىنىڭ 2004 جىلعى ۇسىنىس حاتىندا «قىزىلوردا وبلىسى ساعاتتىق بەلدەۋى شەكاراسى دۇنيەجۇزىلىك ۋاقىت ولشەمى جۇيەسىنە (گرينۆيچ) سايكەس قالدىرىلسىن جانە «جازعى» «قىسقى» ۋاقىتقا كوشىرىلمەسىن» دەگەن ۇسىنىس بىلدىرگەن.وتە ساۋاتتى ۇسىنىس، الايدا بۇل ۇسىنىس نەگە ەكەنى بەلگىسىز ول كەزدە ەسكەرىلمەدى .

سونىمەن قر ۇكىمەتى «جازعى» ۋاقىتقا اۋىسۋ ادام دەنساۋلىعىنا زيان دەپ تاۋىپ 15.03.2005 جىلعى №231 قاۋلىسىمەن «جازعى» ۋاقىتقا اۋىسۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بىراق  №775 قاۋلىنىڭ  كۇشى تولىق جويىلماي اۋىستىرىلعان ساعاتتىق بەلدەۋ شەكاراسى 67,5 مەريديانى بويىنا قايتارىلماي، وزگەرگەن كۇيى قالىپ كەتتى. سونىمەن قوستاناي جانە قىزىلوردا وبلىسى گەوگرافيالىق تولىق  UTC +4 ساعاتتىق بەلدەۋىندە ورنالاسقانمەن UTC+5 بەلدەۋى اۋماعىندا ، وعان 1 ساعات دەكرەتتىك ۋاقىت تاعى قوسىلىپ  UTC+6 بەلدەۋىندە، ياعني ءوز ساعاتتىق بەلدەۋىن 2 ساعات وزىق، قىسى جازى ۇنەمى ەكى ەسەلەنگەن «جازعى» ۋاقىتتا، قىتايدىڭ حامي اۋماعى تاڭى اتۋىمەن تۇرۋعا ءماجبۇر بولىپ شىعا كەلدى.

2005 جىلى-اق بۇل حالىقپەن بارلىق ينستانتسيالارعا جازىلدى. مۇمكىن سول كەزدە بۇنداي ورەسكەل قاتەلىك جىبەرگەندى مويىنداۋ قيىن بولدى ما، الدە شىنىمەن بۇنىڭ نە ەكەنىن ەشكىم تۇسىنبەدى مە، كەيىننەن ول زاڭدىلىق سياقتى بولىپ، اقىرى بۇنى شەشۋ ءۇشىن باقانداي 13 جىل، ءبىر مۇشەل ۋاقىت كەتىپ وتىر!

قر پارلامەنتى دەپۋتاتتارىمەن بۇل ماسەلە 5 رەت كوتەرىلدى. جازىلماعان ينستانتسيا قالمادى. اقىرى وبلىس باسشىلىعىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن تىكەلەي ەلباسىنا جەتكىزىلىپ شەشىلدى. بىراق تاعى دا قوستاناي وبلىسى قالىپ كەتتى! وعان سەبەپ قوستاناي وبلىسى اكىمشىلىگى حالىقپەن بۇل پروبلەما سوڭعى 3 جىلدا كوتەرىلگەن ەمەس دەپ باس تارتۋىندا. بىراق 2016 جىلى قوستاناي وبلىسى تۇرعىنى دالەر يسماگۋلوۆ قر پرەمەر ءمينيسترى ب.ساعىنتاەۆتىڭ اتىنا ينتەرنەت پەتيتسيا ۇيىمداستىرعان، وعان تۇرعىندار قول قويعان بولاتىن. قوستانايلىق دەپۋتات ۆ.كليكولەنكو قىزىلوردا وبلىسى پارلامەنت دەپۋتاتتارىمەن بىرگە بۇل ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. 2018 جىلى پارلامەنت دەپۋتاتى ب.كەسەباەۆا ۇكىمەت باسشىسىنا ساۋال جولداعاندا قوستاناي وبلىسى تۇرعىندارىنان دا وسىنداي ءوتىنىش تۇسكەنىن اتاپ وتكەن.

قازىر ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنان بۇل قىزىلوردا حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا، ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنە وڭ سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ جاتقاندا قوستانايلىقتاردان  «ءبىز شە، ءبىزدىڭ، بالالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى شە؟» دەگەن سۇراق قويىلۋى ورىندى. ويتكەنى كۇن ورتاق. ودان اۋىتقىپ ءومىر ءسۇرۋ الەمنىڭ قاي جەرىندە زەرتتەلسە دە زيانى ەكەنى دالەلدەنەدى.

بۇل ماسەلە نەگە قازىر وزەكتى بولىپ وتىر؟ قانشالىقتى زياندى؟

سوڭعى 3-4 جىلداعى الەم عىلىمىنداعى اشىلعان جاڭالىقتار ادام ومىرىنە بيولوگيالىق ىرعاقتاردىڭ قانشالىقتى ماڭىزىن، ودان اۋىتقۋ ەڭ قاۋىپتى سوزىلمالى (حرونيچەسكي) اۋرۋلاردىڭ ورشۋىنە، ءتىپتى  مىنەز قۇلىقتىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. 2017 جىلعى نوبەل سىيلىعى تسيركادتىق ريتمدەر مەحانيزمىن اشقان ءۇش امەريكاندىق عالىمعا بەرىلدى. 2018 جىلى 9 ناۋرىزدا ەۋروپارلامەنت «جازعى» ۋاقىتتان باس تارتۋ جونىندە رەزوليۋتسيا قابىلداپ كۇزدە ەۋروكوميسسيا ودان ەۋروپا اۋماعىندا 2019 جىلدان تولىق باس تارتۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. رەسەي دە 2014 جىلى ساعاتتىق بەلدەۋلەردى بىرىكتىرۋ مەن دەكرەتتىك «جازعى» ۋاقىت قولدانۋدان باس تارتتى.

بىزدە دە كەيدە وسى ۋاقىتقا 13 جىلدا ۇيرەنىسىپ قالدىق دەگەن پىكىر ايتىلدى، 88 جىلعى دەكرەتتىك ۋاقىتقا دا ۇيرەنىسىپ قالدىق دەلىنەدى.ەۆوليۋتسيامەن 2 ميللياردتان اسا جىل قالىپتاسقان تسيركادتىق ريتمدەردى بۇزۋعا 100 جىلدا ۇيرەنىستىك دەسەك ءبىز الەمدە نوبەل سىيلىعىنا لايىق «جاڭالىق» اشقان بولار ەدىك. ءبىز اۋرۋعا ۇشىراۋىمىز، وعان گەندىك بەيىمدىلىك تۋدىرۋىمىز مۇمكىن، بىراق ۇيرەنىسە المايمىز. ول ادام بيولوگياسىنا، فيزيولوگياسىنا، ءتىپتى تابيعاتتىڭ وزىنە قايشى نارسە.

2017 جىلى امەريكانىڭ كاليفورنيا شتاتى بەركلي ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى نەۆرولوگ عالىم مەتيۋ ۋولكەردىڭ «ءبىز نەگە ۇيىقتايمىز؟» اتتى عىلىمي كىتابى جارىق كوردى. وندا الەمدە جاسالعان 17 000 عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەسىن كەلتىرە وتىرىپ تسيركادتىق ريتمدەردىڭ بۇزىلۋى نەگە سوقتىراتىنى تولىق دالەلدەنگەن.

رەسەي عالىمدارى ۆ.انيسيموۆ، ۆ.كوۆالزون، س.راپوپورت، م.بلانك، ۆ.دوبرونراۆوۆ، ۆ.اپرەلەۆ، شەت ەلدىك يۋ.اششوف، م.يانگ، ش.ليندە تاعى باسقا كوپتەگەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسى  ۋاقىت بەلدەۋىن دۇرىس قولدانباۋ ونكولوگيا، جقت(ينفاركت، ينسۋلت), ديابەت، سەمىزدىك، رەپرودۋكتسيالىق قابىلەتتىلىك (بەلسىزدىك، بەدەۋلىك), بالانىڭ دۇرىس بىتپەۋى، تۇسىك تاستاۋ، بۇيرەك جەتىسپەۋشىلىگى، ۇيقى بۇزىلۋى اۋرۋلارىنا، ياعني ەڭ قاۋىپتى سوزىلمالى اۋرۋلاردى ورشىتەتىن، ءتىپتى جاڭا اۋرۋلاردى تۋدىراتىنىن كورسەتىپ وتىر. مەتيۋ ۋولكەر "الەمدى ۇيقى بۇزىلۋ ەپيدەميسى جايلادى" دەپ الەم ەلدەرى ۇكىمەتتەرىن بۇعان اسا ءمان بەرۋگە شاقىرادى.

قازىرگى تاڭدا تسيركادتىق ءريتمدى، ونىڭ مەحانيزمىن، مەلاتونين ءتۇزىلۋىن بۇزۋ  تەك قانا اۋرۋ ەمەس ول ينتەللەكت، ەستە ساقتاۋ، يممۋنيتەت، قارتايۋدى تەجەۋ، ەڭبەككە قابىلەتتىك، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا بىردەن ءبىر اسەر ەتەتىن، ءتىپتى جول كولىك وقيعالارى مەن اۆياتسيا مەن مەديتسيناداعى قاتەلىكتەرگە سوقتىرتىن فاكتور ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر.

تسيركادتىق ريتم بۇزىلۋى ، ياعني كۇن مەن ءتۇن اۋىسۋ ۋاقىتىنان ەلەۋلى اۋىتقۋ دەسينحرونوزعا، ول ءوز كەزەگىندە سوزىلمالى شارشاۋ سيندرومىنا (سيندروم حرونيچەسكوي ۋستالوستي), ال ول ءوز كەزەگىندە ەرتە مۇگەدەكتىككە، ەرتە ولىمگە سوقتىراتىنىنا الەمدەگى ەشقانداي عالىم ءشۇبا كەلتىرە المايدى.

بەلدەۋلىك ۋاقىتتان وزۋ، ودان تۋىندايتىن دەسينحرونوز (دجەتلاگ) ەڭ ءبىرىنشى ۇيقى بۇزىلۋىنا سوقتىراتىنى دالەلدەنگەن. ودان ەڭ زارداپ شەگەتىن كىمدەر؟ قىستىڭ كۇنى ميى ءالى ويانباعان، ساباققا ماجبۇرلەپ تۇرعىزىلاتىن بالالار، جاسوسپىرىمدەر،  سوسىن ەگدە كىسىلەر...

ادامنىڭ ارى قاراي بار ومىرىندەگى دەنساۋلىعى  بالا كەزدەگى ونىڭ يممۋنيتەتى قالىپتاسۋىمەن كوپ بايلانىستى.

اقش، يزرايل، ەۆروپا ەلدەرى، كانادا، نورۆەگيا، رەسەي  عالىمدارىمەن الەمنىڭ  بارلىق ەلدەرىندەگى ميللياردتاعان حالىققا زەرتتەۋ جاسالعان. ءبىر تۇنگى ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى ادام اعزاسىنداعى راك كلەتكالارىن جوياتىن كيللەر كلەتكانىڭ دەڭگەيىن 70 % تۇسىرەدى! ۇنەمى بىرنەشە بەلدەۋدى كەسىپ ۇشاتىن ۇشقىشتار مەن ستيۋاردەسسالاردىڭ راك اۋرۋىنا شالدىعۋى قاۋپى 12 جىلدا 80%-عا ارتادى. ال بەلدەۋ بويىمەن ۇشاتىنداردا ونداي قاۋىپ جوق. تسيركادتىق ريتمدەر بۇزىلۋىنان باسقا سەبەپ جوق دەپ وتىر عالىمدار. تۇنگى جارىقتانۋ (سۆەتوۆوە زاگريازنەنيە), تۇنگى ءومىر  كوپ مەگاپوليستەردە اۋىلدىق جەرگە قاراعاندا راك اۋرۋى 1,5-2 ەسە كوپ. يزرايل عالىمدارى تۇنگى سپۋتنيكتەن تۇسىرىلگەن قالالاردىڭ تۇنگى جارىقتانۋىنا ءاربىر راك اۋرۋىن تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا سالعاندا ءدوپ كەلگەن.

تۇنگى اۋىسىم جۇمىسشىلارىندا ونكولوگياعا  ۇشىراۋ قاۋپى 40 %. سوندىقتان دا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن(ۆوز) تۇنگى اۋىسىم جۇمىسى ىشىمدىك پەن تەمەكىمەن قاتار كوگنيتيۆتى فاكتور رەتىندە تىركەلگەن. كۇنىنە 1-2 ساعات ۇيقى بۇزىلۋىنان قان تامىرلارى كالتسيلەندىرىلۋى قاۋپى 200-300% ارتادى. ءدال وسى جاعدايدا دەنساۋلىعى جاقسى بولۋ مۇمكىندىگى نولگە تەڭ.

ۇيقى بۇزىلۋىنان بالالاردىڭ سەمىزدىككە شالدىعۋ قاۋپى 45%-عا، تاتتىگە بەيىمدىلىك 30-40%-عا ارتادى. ودان بولەك ىشىمدىك، ەسىرتكى، سپايس پەن ترانكۆيليزاتورلارعا بەيىمدىلىك پايدا بولادى. ەركەكتە دە، ايەلدە دە رەپرودۋكتيۆتىلىك قابىلەتى بۇزىلۋى 33% -دان 80% ارتادى.

ياعني، جوعارىدا اتالعان عالىمدار ۋاقىتتى وزدىرۋدى ادام ءولتىرۋشى، جاپپاي قىرۋ قارۋىن قولدانۋ مەن حايۋاندىق ەكسپەريمەنتكە تەڭەۋى بەكەر ەمەس.

ەكونوميكالىق سالدارى دا وسال ەمەس. ەۋروپا ەلدەرى سحۋ سالدارىنان جىلىنا 200 ملرد ەۋرو جوعالتاتىنىن، رەسەي ىشكى جالپى ءونىمنىڭ(ۆۆپ)  2% تۇسەتىنىن ەسەپتەپ شىعارعان. الەمدە ديابەت اۋرۋىن ەمدەۋگە 375 ملرد ، سەمىزدىك اۋرۋىن ەمدەۋگە 2 ترلن قارجى جۇمسالادى.

تىماۋ، باسقا دا اۋرۋلارعا ەگىلەتىن ەكپە ادام ورگانيزمى تسيركادتىق ريتمدەرى بۇزىلعان جاعدايدا اسەرى بولماۋى دا مۇمكىن. ال كەيبىر ەمدەردىڭ تسيركادتىق ريتمدەر ەسكەرىلمەي، ۋاقىتىندا بەرىلمەسە ونىڭ ءتىپتى كەرى اسەرى بولۋى مۇمكىن. ال ۋاقىتىندا دەگەن ول ساعات ءتىلى ەمەس، كۇننىڭ ۋاقىت مەزگىلى.

رەسەي عالىمدارىنىڭ «جازعى» ۋاقىتقا اۋىسۋ كەزىندە، 2011-2014 جىلدارى ۇنەمى «جازعى» دەكرەتتىك ۋاقىتتا جانە 2014 جىلى ودان  باس تارتىپ بەلدەۋلىك ۋاقىتقا كوشۋى كەزدەگى زەرتتەۋى سوڭعىسىنان كەيىن جاسوسپىرىمەردىڭ اعزاسىندا وڭ وزگەرىستەر 1 ايدان كەيىن اق باستالعانىن كورسەتكەن. ياعني "1 ايدا اعزادا وڭ وزگەرىس، ال 4-5 جىلدا ناتيجەسىن تولىق بىلىنەدى" دەگەن وزگە ەلدەر زەرتتەۋىمەن ساي بولىپ وتىر.

ارينە، بۇل بارلىق اۋرۋدىڭ، بار پروبلەمانىڭ  شەشىمى دەگەن ءسوز ەمەس. الايدا ءبىز بۇنى شەشپەي ادام كاپيتالى ساپاسىن ەش ارتتىرا المايمىز دەگەن ءسوز.

جالپى ايتقاندا بەلدەۋلىك ۋاقىتتان 1 ساعات اۋىتقۋدىڭ ءوزىنىڭ ادام ومىرىنە قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىنە دالەل جەتكىلىكتى. «باقىت بولماپ ەدى، باقىتسىزدىق كومەكتەستى» (نە بىلو سچاستيا، دا نەسچاستە پوموگولو) دەگەن بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى قىزىلوردا وبلىسى ۋاقىت ولشەمىنىڭ ءبىر ساعات بەلدەۋلىك ۋاقىتقا جاقىنداۋىنىڭ ءوزى قانشالىقتى وڭ وزگەرىس اكەلەتىنىن ءتۇسىنىپ ۇكىمەت ۋاقىت بەلدەۋىن رەتتەۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. ءبىز نەعۇرلىم وسىنى ەرتە تۇسىنسەك، سوعۇرلىم ميلليونداعان حالقىمىزدى، ءتىپتى بولاشاق ۇرپاعىمىزدى امان ساقتاپ قالا الامىز.

ۋاقىت ولشەمىن وڭ شەشۋ پراكتيكاسىنىڭ الەم ەلدەرىندە بىرنەشە ءتۇرى بار. بىراق بارىندە دە ول ءوز بەلدەۋلىك ۋاقىتىمەن (گرينۆيچ) بولادى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ەڭ قولايلىسى ول دەكرەتتىك وزىق ۋاقىتتان باس تارتىپ بىرەگەي ۋاقىت ولشەمىن ەنگىزۋ. ول ءۇشىن استانا ءوز بەلدەۋلىك UTC+5 بەلدەۋىنە كوشۋى ءتيىس. قالعان وبلىستار ءوز رەجيمىن جۇمىس، وقۋ ۋاقىتىن ءبىر، جارتى ساعات ەرتە، نە كەش باستاپ رەتتەيدى. شقو 1 ساعات ەرتە باستايدى، اقتوبە، قوستاناي، قىزىلوردا وبلىسى 1 ساعات كەش باستايدى. باتىس وبلىستار دا وزىنە قولايلى ۋاقىتتى وزدەرى تاڭدايدى. سول كەزدە ءبىز دە بىلتىر «ءجۇز جاڭا ەسىم» فورۋمىندا پرەزيدەنتىمىز  ن.ا .نازارباەۆ ايتقانداي «ياپونيا، كورەيا ەلدەرى سياقتى جۇمىستى 7-8-دە وتىرىپ» باستاي الامىز جانە دە پويىز، سامولەت ۋاقىتىنان شاتاسۋ بولمايدى.  بۇل ءتاسىلدى قىتاي، ياپونيا، كورەيا ەلدەرى قولدانىپ وتىر. ينديا، يران، اۆستراليا، افگانيستان، بيرما مەملەكەتتەرى ءبىر ساعاتتىق ەمەس جارتى ساعاتتىق (مىسالى UTC+5,5) بەلدەۋلىك ۋاقىت قولدانادى..

ءسويتىپ بۇل پروبلەما ەلىمىزدە تۇبەگەيلى قولايلى شەشىلىپ، نۇكتە قويىلادى.

ءبىز باسىمىزعا كەڭەستىك كەزەڭنەن بۇرىلگەن ماڭگۇرتتىك ءسۇرىسىن الىپ تاستاۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ساياسي شەشىم قاجەت. ءبىز  وبلىسىمىزدا حالىقتان ساۋالناما، سۇراۋ سالىپ بۇل پروبلەمادا وبەكتيۆتى اقپارات الا المايتىنىمىزدى بىلدىك. وعان سەبەپ ءار ءتۇرلى جاستاعى ادامنىڭ ۇيقى-سەرگەكتىك رەجيمى ءارتۇرلى بولۋىندا. بىراق بۇگىنگى بۇل پروبلەما كەرەك ەمەس، وندا تۇرعان نە بار، ساعات ءتىلىن وزگەرتكەننەن نە وزگەرەدى  دەگەن جاستىڭ ەرتەڭ ەگدە تارتىپ ، جانۇيا قۇرىپ،  بالالى بولارى ءسوزسىز. جانە وڭ وزگەرىستى ەرتەڭىنە-اق ءوزى سەزىپ بىلەدى.

قىزىلوردا وبلىسىنداعى بۇل پروبلەمانى كەزىندە دۇرىس تۇسىنبەگەن، مەنى ەسى اۋىسقان ساناعاندار بۇنىڭ قانشالىقتى زارداپتى ەكەنىن ەرتەڭىنە-اق تۇسىنگەنىن ايتۋدا.

بۇل تەك ساعات ءتىلى ەمەس، بۇل ۇلت دەنساۋلىعى، ساۋاتتىلىعى، ىسكەرلىگى، قورىتقاندا ۇلت قاۋىپسىزدىگى پروبلەماسى!  وعان دالەل جەتكىلىكتى، ول بىزدەگى زاڭدار مەن كارتادا، الەم عىلىمى زەرتتەۋى مەن پراكتيكاسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي تۇر. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا  عالىمدار، ماماندار  بۇل پروبلەمادا بەي جاي قالماي ءوز ءۇنىن قوسۋى، ءبىلدىرۋى ءتيىس دەپ سانايمىن جانە سوعان شاقىرامىن!

بولات نۇرعوجاەۆ

Abai.kz