قوعامنان باسقاشا ويلايتىن قالامگەرلەرگە (الەكساندر سولجەنيتسىن، يوسيف برودسكي قاتارلىلار) ساياسي باسپانا، الەمدىك ەڭ ۇلكەن ادەبي ماراپات نوبەل سىيلىعىن ۇسىنىپ، “اعالىق” قامقورلىق تانىتقان باتىس بيلىگى گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋىنان كەيىن كادەگە جارار مادەني كوزىرلەرىن قىزىل يمپەريانىڭ جۇرەگىنە جىبەرۋگە مۇمكىندىك الدى. تامىز توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا امەريكانىڭ ايگىلى روك توبى «مەتالليكا» ماسكەۋدە اشىق الاڭدا سان تۇمەن ادامنىڭ الدىندا ونەر كورسەتتى. توپ مۇشەلەرىنىڭ شاش-كيىم ۇلگىسىمەن ساحناداعى قيمىل قوزعالىسىنان اندەرىنىڭ ەكپىنىنەن باتىستىق ەركىندىكتىڭ لەبى ەسىپ تۇردى. اسىرەسە توپ ءانشىسى دجەيمس حەتفيلدتىڭ ءالسىن ءالى كورەرمەندەرگە قاراپ توست كوتەرىپ، قۇرعاعان تاماعىن سىرامەن ءجىبىتۋى كەڭەستىك ۇلكەن سەميادا جاعىمدى كەيىپكەر بولۋدان شارشاعان جاڭا بۋىننىڭ ەرەكشە قوشامەتىنە يە بولدى.

كوپ وتپەي الىپ يمپەريا قۇلادى. يدەيالوگيالىق تەكە-تىرەستە قىزىل يمپەريا جەڭىلىس تاپتى. مەتالليكا “كەڭەس وداعىن قۇلاتتى” - دەگەن ءازىل شىنى ارالاس اڭىز اڭگىمە تارادى. شەتەلدە اتاق ابىرويعا كەنەلىپ، احۋالدى سىرتتاي باقىلاعان دەسسيدەنت جازۋشىلارعا قاراعاندا ۇلتتىق جازۋشىلارعا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك، اۋىر مىندەت جۇكتەلدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇلاۋى وتار رەسپۋبليكالارعا تاريحي مۇمكىندىك تاۋەلسىزدىك سىيلاعانىمەن، ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىردى قولعا العان جاڭا دا جاس مەملەكەتتەر قاراما-قايشى قۇندىلىقتار قاقتىعىسىنىڭ قازانىندا قاينادى. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تالپىنىسى ەسكى جۇيەگە ءتان قاساڭ كوزقاراستار مەن باتىستىق قۇندىلىقتاردىڭ تالاۋىنا ءتۇستى.

وسىنداي سىن ساعاتتا سەرگەك ويلى ءسوز دارىعان ەل ارىستارى سۋىرىلىپ العا شىقتى. ولىردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ايگىلى شەرحان مۇرتازا ەدى. ىلگەرىدە حالقىمىزعا ولشەۋسىز قايعى اكەلگەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاسىرەتىن قاۋزاسا، جىلىمىق شاقتا ۇلتىمىز ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ناۋبەت كەزەڭ اشارشىلىق پەن ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇياسىن اقتاردى. باتىل قادامى ارقىلى قوعامدا اعارتۋشىلىق ءرول اتقاردى. باق باسشىسىنان حالىق قالاۋلىسىنا، «ۇلتشىلداردىڭ ۇلتشىلىنا» اينالدى. تاۋەلسىزدىگىمىز ورنىققان كەزدە اعا بۋىن جازۋشىلاردا مەمۋارلىق شىعارما – ەسسە رومان جازۋ بەلەڭ الدى. قالامى مەن قارىمى وزگەدەن بولەك شەراعاڭ تاعى دا تىڭنان تۇرەن سالدى. ارىپتەستەرىن قايتالامادى. فالساپالىق ويلار جيناقتالعان «ءبىر كەم دۇنيەسىن» جازدى. بۇل شىعارما ابىز اتامىزدىڭ كۇرەسكە تولى ءومىرىنىڭ ۇزىن سونار بايانى ەمەس، ءومىر كەزەڭدەرىندەگى كوڭىل اۋانى، جۇرەك بۇلقىنىسى، تاريح پەن بۇگىندى باعامداعان تەرەڭ تولعانىستارى ەدى. تۋىندىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى جيناقىلىعىندا.تارتىستى تاعدىردى تارىداي دەتالدار ارقىلى بەرە بىلۋىندە ەدى.

«ارشا بەسىك» دەگەن ءبىر ۇزىگىندە جەتىمدىكتەن ۇلت ارىسىنا كوتەرىلگەن ءوز ءومىرىن قازاقى بەسىكتىڭ كيەسىمەن بايلانىستىرادى. اناسى شامپان ىشۋگە قۇمار بولعان امەريكالىق ءبيشى ايسەرودا دۋنكاننىڭ “مەن بيلەۋدى انامنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا ۇيرەندىم” - دەگەن ءسوزىن مىسال ەتىپ، باتىستىق تاربيە مەن ۇلتتىق تاربيەنى سالىستىرىپ، ءارى قاراي قازاقي قۇندىلىقتىڭ سىرىن اشا تۇسەدى: «مۇقاڭ ايتقان “بەسىگىڭدى تۇزە” - دەگەن سوزدە تەرەڭ ماعىنا بار. سونىڭ ءبىرى بەسىك اعاشىنىڭ تازا، ساپالى بولۋى. ال ساپالى بەسىك ارشا اعاشىنان جاسالعان بەسىك.

ارشا اسا قاسيەتتى اعاش. قاسيەتتى بولاتىنى وعان اناۋ-مىناۋ اۋرۋ-سىرقاۋ جولامايدى، ءتۇرلى ميكروبتاردى، قۇبىجىقتاردى ولتىرەتىن كۇشى بار. ارشا بەسىككە قىزامىق، قارا شەشەك، سياقتى بالەلى اۋرۋلار دارىمايدى.

مەن تۋعان جىلى سابيلەر قارا شەشەكتەن قىناداي قىرىلدى. بۇعان الدىمەن ستالين مەن گولوششەكيننىڭ قولدان جاساعان “اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن” - دەگەن سۇرقيا ساياساتى سەبەپ بولدى.

اللانىڭ قۇدىرەتى ەكەن، جارىق دۇنيەدە تاتاتىن ءدام تۇزىم بار ەكەن، سول قىرعىننان مەن امان قالىپپىن.

كىم بىلەدى مەنى اجالدان اراشالاپ قالعان ارشا بەسىك شىعار».

سوڭىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ارمان-مۇراتىن بىلاي جەتكىزەدى: «شاماڭ جەتسە ارشا بەسىك تاپ; ارشانى كوپ ءوسىر، تۇقىمىن قۇرتا بەرمە; ارشا بەسىككە قۇت قۇيىلادى.

شىركىن سول ارشا بەسىككە بولەنەتىن نارەستە كوپ بولسا، عوي!».

سوڭعى كەزدە جالپى قازاق رۋحانياتى فيلوسوفيالىق ۇستانىمىن بىلدىرگەندە كونەكوز قاريالار اسا ءبىر ھيراعاتىمەن ايتاتىن “جالعان” جانە “ارمان” دەگەن ەسكى ەكى ءسوزدى مىسە تۇتىپ كەلگەن ەدى. شەراعاڭ وعان ء“بىر كەم دۇنيە” دەگەن قارىمدى تىركەستى قوستى. باقيلىق بولعان ابىزدى ەسكە العاندا ءبىز دە وسى ءسوزدى قايتالاۋعا ءماجبۇرمىز. ءسوز ساردارىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا، رۋحاني دىڭگەگىنىڭ مىعىم بولۋىنا قوسقان قاجىر-قايراتى، ادال ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz