ءالى ەسىمدە 1986 جىلدىڭ كوكتەمىندە ەلىمىزدە العاش رەت «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلدى. مىنە، سودان بەرى تۋرا وتىز ەكى جىل ءوتتى. ونىڭ 27 جىلى تاۋەلسىز قازاقستان ەنشىسىنە جاتادى. سودان بەرى انا ءتىلىمىزدىڭ باسىنان نە وتپەدى؟ نە وزگەردى، شۇكىرشىلىك ەتەر قانداي جەتىستىگىمىز بار؟ مەملەكەت، ەلباسى تاراپىنان انا ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە بىرنەشە ىزگى قادامدار، وڭ تالپىنىستار جاسالۋىنداي-اق جاسالدى. بىراق سونىڭ ناتيجەسى قانداي؟!

ەندى مىنە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ ءوزى داۋلى  پىكىرلەر مەن ءتۇرلى كوزقاراستارعا تاپ بولىپ وتىر. ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولسا انا ءتىلىمىز تۋرالى، ونىڭ بولاشاعى تۋرالى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ مىنا سوزدەرى جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس: «ءبىز قانداي جاعدايدا دا، قاي كەزدە دە وزگە تىلدەردىڭ دامۋىنا ەش نۇقسان كەلتىرمەي، ولارعا دەگەن مەملەكەتتىك قولداۋ – قامقورلىق اياسىن ءتىپتى دە تارىلتپاي وتىرىپ، قالاي دەگەندە دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قۇراۋشى، ەل-جەر يەسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى – قازاق ءتىلىنىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن مەيلىنشە كەڭ كوزدەۋگە ماڭىز بەرەرىمىز بەلگىلى. بۇل – ءار قازاقستاندىقتىڭ قاستەرلى پارىزى. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي تولىققاندى قوعامدىق قىزمەت اتقارۋى اسا قاناعاتتانعىسىز ەكەنىن جان-تانىمىزبەن تۇسىنە وتىرىپ، بۇگىندە «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋ بارىسىن تالقىلاۋدا باستى نازاردى مەملەكەتتىك ءتىل تاعدىرىنا اۋدارارىمىز انىق. ويتكەنى قازاق ءتىلى الەمدىك مادەنيەتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى رەتىندە تەك قازاق توپىراعىندا عانا مەملەكەتتىك مارتەبەنى تالاپ ەتە الادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى تىرەگى – ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى. ءتاڭىردىڭ ادام بالاسىنا جاساعان سىيى دا – ءتىل. ول – قاسيەتتى دە قاستەرلى. ونىڭ بويىندا وزەكتى، جاندى وزىنە تارتىپ تۇراتىن كەرەمەت كۇش بار. تىلدە بۇكىل تىرشىلىك تۇرعانداي. ءتىل – ۇلتتىڭ اسا يگىلىكتى ءارى ونىڭ وزىنە ءتان اجىراعىسىز بەلگىسى. ءتىلدىڭ تاعدىرى – بارشامىزدىڭ قولىمىزدا».

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ باستاماسى كوتەرىلگەندە ەلباسى اسىقپاي ويلانىپ، اقىلداسىپ باسقا نۇسقاسىن ۇسىنىڭدار دەدى عوي. ول كىسىنىڭ  «ونىڭ بويىندا (قازاق ءتىلىنىڭ. ت.ك) وزەكتى، جاندى وزىنە تارتىپ تۇراتىن كەرەمەت كۇش بار» دەگەن ءسوزىنىڭ استارى تەرەڭ. وسى ماسەلە تۋرا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ كەزىندە قاپەرىمىزدە بولۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ مەملەكەتتىمىزدە نەشە ءتۇرلى قىزىق قيسىنسىز ۋاقيعالار بولىپ جاتادى، ايتپەسە مەنىڭ بىلۋىمشە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، ءتىل مامانىنىڭ قازىرگى مايتالمانى اكادەميك ءابدۋالي كايداروۆ باستاعان بايتۇرسىنۇلى انتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينسيتۋتىنىڭ پروفەسسور عالىمدارى وتىز جىلعا تارتا ۋاقىتتا ونداعان نۇسقا جاساپ، ءتىپتى ءبىرازىن تاجىريبەدەن وتكىزىپ ەدى. ناعىز ءتىل ماماندارى جاساعان وسىلاردىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاپ، قايداعى ءبىر كولدەنەڭنەن قوسىلعان ەسى بار ادامنىڭ باسىنا قونبايتىن قاپتاعان قوس ءارىپتى، اۆتورى بەلگىسىز نۇسقا (جوبا) شىعا كەلگەندە قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارىنىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. بۇكىل حالىق ونى ىسكە بىردەن العىسىز ەتىپ قولداماي تاستاعان ەدى.

وعان دا قاراماي قۇجىناعان اپوستروفتارمەن (ۇتىرلەر) ەكىنشى نۇسقا ۇسىندى. ونى دا حالىق قولداماي ادىرا قالدى. ەندى ءۇشىنشى رەتكى نۇسقانى № 869, 2017 جىلعى 26 قازاندا ەلباسىنا بەكىتتى.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ-قازاق ەلىنىڭ العا جىلجۋىنا، جاڭا زامان تالابىنا ساي ءوسىپ وركەندەۋىنە تيگىزەتىن سەپتىگى مول ەكەنى ءسوزسىز. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك لاتىن ءالىپبيىن قولدانادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ دە باستى ماقساتىمىز-لاتىن الىپبيىنە كوشىپ، ءتىل اياسىن كەڭەيتۋ.

دەمەك لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ەلىمىز ءۇشىن تاريحي ءسات.

سوندىقتان ءالىپبي اۋىستىرۋ جاي عانا تاڭبا اۋىستىرۋ ەمەس. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە سانانى وزگەرتۋگە تالپىنىس. باسقاشا ايتقاندا بۇل سانالىق تا، ساپالىق تا وزگەرىسكە باستايدى. سول سەبەپتى بۇل ىستە ەندى قاتەلەسۋگە قاقىمىز جوق.

كەزىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى جازۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە جوق، جات، كىرمە دىبىستار زورلىقپەن ەنگىزىلدى. ەملە سانى كوبەيەدى. جالپى الەمدىك تاجىريبەدە ءارىپ سانى مەن ەملە ەرەجەلەرىنىڭ كوپتىگى ول ءالىپبيدىڭ السىزدىگىن كورسەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

دانىشپان احمەت بايتۇرسىنۇلى وسىدان 90 جىل بۇرىن قازاق تىلىندە 28 دىبىس بار ەكەنىن نەگىزدەپ، دالەلدەپ بەرگەن. احمەت «تۇرىكتىڭ تۇنىق ءتىلى، ءتۇزۋ ەملەسى قازاقتا» - دەگەن.

كيريلتسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋداعى نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىن بۇزىپ تۇرعان 14 ارىپتەن (ۆ، ە، پ، ف، ح، ھ، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا) قۇتىلۋ ەدى عوي.

قازىرگى ەڭ كەيىنگى بەكىتىلگەن لاتىن گرافيكاسىنا ەنگىزىلگەن قازاق ءتىلى الىپبيىندە №569, 2017 جىلعى 26 قازانداعى) تاعى دا ءتورت دىبىس قالىپ قويىپتى. تورتەۋ تۇگىلى قازاق تىلىنە جات، جالعىز دىبىس قالسا دا قازاقتىڭ ءتىلى باياعىشا بۇزىلعان كۇيىندە قالادى. اقاڭنىڭ قازاق ءتىلى تۋرالى اسىل ويى ىسكە اسىرماق تۇگىلى قوجىرايدى.

«ءالىپبي قۇراستىرۋدىڭ ماتەماتيكالىق فورمۋلاسى» اتتى ەڭبەگىندە اتاقتى ورىس عالىمى ن.ف.ياكوۆلەۆ ءالىپبي جاساۋداعى ماتەماتيكالىق دالدىك پەن ناقتىلىق تۋرالى ايتا كەلىپ ... «وسىعان سايكەس تاسىلمەن الىپبيدەگى سينگارمونيزم اتالاتىن زاڭدىلىقتى تولىق ساقتاعان، ونى ءينتۋيتيۆتى تۇردە ورىنداپ شىققان تۇرىك-تاتار تىلدەرىنىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن جاساعان جەرگىلىكتى قازاق بايتۇرسىن بولدى...  «ول وسىنداي فورمۋلادان شىعىپ مۇلتىكسىز ورىنداۋدىڭ جاڭا كوكجيەگىن كورسەتتى»،- دەپ ۋاقىتىندا اسا جوعارى باعا بەرگەن.

بۇل ەڭبەگىن پروفەسسور ن.ف. ياكوۆلەۆ 1970 جىلدارى جازعان، ياعني احمەت قايتىس بولعن سوڭ 30-40 جىلدان كەيىن ن.ف.ياكوۆلەۆتىڭ اقاڭنىڭ ەڭبەگىنە قايتا ورالىپ وتىرعانى اقاڭ ەڭبەگىنىڭ اسا قۇندىلىعىندا بولۋ كەرەك، اسىرەسە ونىڭ ءالىپبي جاسالۋداعى نەگىزگى پرينتسيپتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارى باعالاعانى عوي. ول پرينتسيپتەر قاراپايىم بولعانى مەن وتە ماڭىزدى، قىسقاشا ايتقاندا تومەندەگىدەي: ءالىپبي وقۋعا جانە جازۋعا جەڭىلدىلىگى، قازاق ءتىلىنىڭ تەك قانا ءتول دىبىستىڭ جۇيەسىن پايدالانۋ، شەتەل دىبىستارىن ەنگىزبەۋ.

ءبىر قىزىق جاعداي ورىستىڭ اتاقتى عالىمى احمەتتىڭ 30-40 جىل بۇرىنعى ەڭبەگىنە اسا جوعارى باعا بەرىپ جاتسا، ءبىزدىڭ قازىرگى كەيبىر «پروفەسسورلارىمىز»، «اقاڭنىڭ ول كەزدە جازعاندارى ەسكىرگەن، قازىر دامىعان، العا كەتكەن زاماندا ونىڭ ەڭبەكتەرىن باسشىلىققا الۋعا بولمايدى» - دەيدى.

قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى پروفەسسور ەردەن قاجىبەك «ەندىگى ماسەلە، قازاق ءتىلىنىڭ اۋەزدىلىگىن ساقتاي وتىرىپ، جازۋ مەن ايتۋ پرينتسيپتەرىن قايتارۋىمىز قاجەت. تازا قازاقشا جازۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، قازىر قازاق تىلىندە ەرەجە كوپ. ونىڭ جارتىسى ءبىزدىڭ ەرەجە ەمەس. سوسىن قازىر الىپبيگە بايلانىستى كوپ پروبلەمالار تۋىنداپ جاتىر عوي. ونىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى جوق. «تسەمەنتتى» قالاي جازامىز؟ باسقانى قالاي جازامىز دەيدى. ءبىز ءبىر ءتىلدىڭ ءالىپبيىن جاساۋىمىز قاجەت. ءبىر ءتىلدىڭ ەرەجەلەرىن جاساۋىمىز كەرەك. ال بوتەن سوزدەردى ءوز تىلىمىزگە باعىندىرىپ، تىلىمىزگە كىرگىزۋگە بولادى. «موسكۆا» دەگەن ءسوزدى «ماسكەۋ» دەدىك قوي. «روسسيا» دەگەندى «رەسەي» دەدىك قوي. ءدال سولاي كەز كەلگەن ءسوزى قازاقشالاۋعا بولادى. ۇيرەنۋ دە وڭاي بولادى. ەرەجەسى دە از بولادى»،- دەپ اتاپ كورسەتتى.

ناعىز عىلىمنىڭ، قازاق تىلىنە ناعىز جانى اشيتىن ازاماتتىڭ ءسوزى. بىراق ەرەكەڭ ايتقان تاماشا ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وراسان قيىن دا، كۇردەلى جۇمىستار اتقارۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەتىن شىعار. وسىنشاما اۋىر، قازاق قالقىنا اسا قاجەت جاقسىلىققا، تۇراقتى تاۋەلسىزدىككە، رۋحاني كوتەرىلۋىمىزگە، ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ باسقا تىلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرۋىنا ءتىپتى بارلىق تىلدەن ارتىق تۇرۋىنا اتقاراتىن قادامىنا ساتتىلىك تىلەيمىز.

ءبىز ءبىر ءتىلدىڭ ءالىپبيىن، ءبىر ءتىلدىڭ ەملەسىن جاسايمىز دەگەن تاماشا، اسىل ويدى تولىق ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تاعى دا قايتالايمىز قازاق ۇلتىنىڭ ءتول دىبىستارى عانا (احمەتتىڭ 28 دىبىسى) بولۋ كەرەك قوي. ال مىنا اقىرعى بەكىلگەن 32 الىپبيىمەن جوعارىداعى ەرەكەڭنىڭ اسقاق ويلارى ىسكە اسىرىلمايدى عوي. تاماشا وي ىسكە اسۋ ءۇشىن انا ارتىق كىرمە، جات 4 دىبىستى الىپبيدەن قۇرتۋ قاجەت. ول ءۇشىن بۇكىل قازاق قالقى ەنجارلىققا سالىنباي قولداپ، قازاقتى سول 28 دىبىسىنا اكەلۋىمىز كەرەك. اناۋ كىرمە، بوتەن دىبىستار تۇرعاندا قايتادان باياعى جاعدايعا ورالامىز.

ەگەر دە ءبىز بۇگىنگى تاڭدا، قازىرگى كەزدە لاتىن تىلىنە كوشۋدەگى نەگىزگى ماقساتتارىمىزدىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تۇگەندەپ، سوعان سايكەس تاڭبا سانىن ىقشامداۋ دەپ ويلاساق ونى احمەت بايتۇرسىنوۆ باياعىدا بەلگىلەپ بەرگەن سانى 28. ولار: ا،ءا، ب، ع، گ، د،ە،ج،ز،ي، ق، ك، ل،م،ن،ڭ،و،ءو، پ،ر،س،ت،ۋ،ۇ،ءۇ،ش، ى،ءى. وسىلاردان باسقا قازاق تىلىندە دىبىس جوق. باسقا دىبىستاردىڭ ءبارى دە كىرمە، قازاق تىلىنە جات دىبىستار. جاڭا الىپبيگە ولاردىڭ بىرەۋى عانا كىرسە دە قازاقتىڭ ءتول ءسوزىن بۇزاتىن، دۇنيە ءجۇزى عىلىمدارىنىڭ تامسانعان، تاڭعالعان ادەمىلىگىن، اۋەزدىلىگىن، كۇش-قۋاتىن، اۋلەتتىلىگىن، جوياتىن دىبىستار بولىپ تابىلادى.

كىرمە دىبىستارعا «عاشىقتار»، قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر «جاناشىرلارى» (ولاردىڭ ىشىندە فيلولوگيا عىلىمدارنىڭ دوكتورلارى، پروفەسسورلارى دا بار) كەيىنگى قابىلدانعان نۇسقاعا دا «ۆ»، «ف»، «ح»، «چ» دىبىستارىندا قالدىرىپ قويىپتى. ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ «حابار» تەلەارناسىنىڭ تىلشىلەرىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ماسەلەگە ارنايى كوڭىل ءبولىپ ءتىلىمىزدى باسى ارتىق، كىرمە دىبىستاردان تازارتۋ تۋرالى ايتا كەلىپ ولاردىڭ ىشىندە «چ» دىبىسىدا بار ەكەنىن شەگەلەپ تۇرىپ ايتقان ەدى.سوندا دا قويماي كەيىنگى الىپبيگە «چ» دىبىسىن ەكى ارىپپەن بەلگىلەپ كىرگىزىپ جىبەرىپتى.

ولاردىڭ ءۋاجى كورسەتىلگەن بۇل دىبىستار،كىرمە دىبىستار تىلىمىزدە ورنىققان، ولاردى ايتۋعا ارتيكۋلياتسيالىق بازامىز قالىپتاسقان. ونى قايتا وزگەرتۋگە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا بۇل دىبىستاردىڭ ارىپتەرىن شەتەل سوزدەرىن ءدال تاڭبالاۋ ءۇشىن جاڭا ءالىپبيدىڭ قۇرامىندا بولۋ كەرەك» دەپ جۇلقىنادى.

بىرىنشىدەن، «ورنىققان» جوق، «ورنىقتىرعان» كەڭەس ۇكىمەتىڭ زورلىق بۇيرىعىمەن «ورىس تىلىندە قالاي جازىلسا، قازاق تىلىندە دە سولاي جازىلسىن»-دەگەن نۇسقاۋمەن. ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتام زاماندا دوكتور، پروفەسسور بولماي-اق، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرمەي-اق، ءتىلدىڭ سينگارمونيزم زاڭىنا باعىندىرىپ، ورىستىڭ «ساموۆار» ءسوزىن «ساماۋرىن» دەپ ءوزىنىڭ تىلىنە ەشقانداي زيان كەلتىرمەي ءوز ءسوزى ەتىپ العان. سولاي بولۋ دا كەرەك قوي. كىرمە دىبىستارعا «عاشىق» بولىپ جۇرگەن «پروفەسسورلاردىڭ» ءبىرازى اۋىلدا وسكەن شىعار، سوندا «ساماۋرىن» دەگەن ءسوزدىڭ ورىس ءسوزى ەكەنىن 15-20 جاسقا دەيىن قالاعا كەلگەنشە، اۋىلدا ورىس بولماسا، بىلگەن جوق قوي.

شەتەلدىڭ جات، كىرمە سوزدەردى ءوز تىلىنە ءسىڭىستىرىپ الۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن بابالارىمىز باياعىدا وسىلاي قالىپتاستىرىپ قويعان.

ەكىنشىدەن، ارتيكۋلياتسيالىق بازامىز «قالىپتاسقان» جوق، ونى دا زورلىقپەن «قالىپتاستىرعان». نەگىزىندە «ارتيكۋلياتسيالىق بازا» دەگەن ۇعىم قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن بىلمەيمىن (مەن فيلولوگ ەمەسپىن). مەنىڭ ۇعىمىمدا ارتيكۋلياتسيا دەگەن ادام ءتىلىنىڭ قوزعالۋ باعىتتارى. ءار حالىقتىڭ ءتىلى ادامنىڭ ءتىلىنىڭ باعىتتارىمەن دىبىس شىعارادى. سول دىبىستاردان ءسوز قۇرالادى. سوزدەن سويلەم قۇرالاتىنى كەز كەلگەن ادامعا تۇسىنىكتى عوي.

ءار حالىقتىڭ ءتىلىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنىڭ سەبەبى سول حالىقتىڭ ادامىنىڭ ءتىلىنىڭ ارتيكۋلياتسياسىنا (قوزعالۋ باعىتىنا) بايلانىستى. مىسالى، قازاق تىلىنە ءتان ەرەكشە دىبىستار ءى، ڭ، ع، ق، ءو، ءۇ، ۇ قازاق ەتنوسىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن، ۇلتتىق كودىن، قازاق ءسوزىنىڭ ۇلتتىق تابيعاتىن تانىتاتىن ماڭىزدى دىبىستار. سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ ساناسىندا، ميىندا ۇلتىمىزعا ءتان دىبىستاردى شىعارۋعا ارنالعان ءتىلدىڭ ارتيكۋلياتسياسى قالىپتاسقان. ءار ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ ارتيكۋلياتسياسى (قوزعالۋ باعىتىنىڭ زاڭدىلىعى) سونداي ەرەكشە. ءبىزدىڭ قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ ارتيكۋلياتسياسى ء(تىلدىڭ قوزعالىس زاڭدىلىعى) قاپتاعان كىرمە ورىس سوزدەرىنىڭ اسەرىنەن وزگەرگەن، سونىمەن بىرگە اۋەزدىلىگى دە وزگەرگەن. باياعى بابالارىمىزدىڭ دۇنيە ءجۇزى تاڭعالعانى سياقتى اۋەزدىلىگىنەن ايىرىلعان. ءسىز قىتايدان، مونعوليادان كەلگەن قازاقتارعا «رەۆوليۋتسيا» دەگەن ءسوزدى ايتقىزىپ كورىڭىز. مۇلدەم ايتا المايدى، سەبەبى، ولاردىڭ ءتىلىنىڭ قوزعالۋ زاڭدىلىعى (ارتيكۋلياتسياسى) قازاق ەتنوسىنا ءتان زاڭدىلىعىمەن قالىپتاسقان، ول ءبىز ساق ەتكىزەمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ارتيكۋلياتسياسى وزگەرگەن.

ءبىر كەزدەسۋدە فيلولوگ پروفەسسور «ۆ» دىبىسىن جاڭا الىپبيگە كىرگىزبەسەك، وندا تەگىمىزدى (فاميليامىزدى) قالاي جازامىز دەپ تۇر، جىلايسىڭ با، الدە كۇلەسىڭ بە؟ «ۆ» دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە جوقتىعى جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ساماۋرىن» سوزىنەن انىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

ۇشىنشىدەن، ەگەردە كەيىنگى نۇسقاداعى كىرمە ءتورت دىبىستىڭ بىرەۋى قالىپ قويسا، شەتەل سوزدەرىن كىرمە دىبىستى پايدالانىپ، بۇلجىتپاي ايتىپ-جازساق ولارعا قازاقشا قوسىمششا جالعاۋ-جۇرناقتار جالعانعاندا قاپتاعان، نەشە ءتۇرلى باسى ورتاق ەملە ەرەجەلەر تۋىندايدى. نەگە ولاي جاسايمىز؟ لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ءتول ءتىلىمىزدى تۇزەتىپ، ەملەنى مۇمكىندىگىنشە ازايتىپ، ۇيرەنۋگە وڭاي ەتۋ ەمەس پە ەدى؟

مىنە وسىنداي احمەت ايتقان وسى ويلاردى ويعا الماعاندىقتان، جات دىبىستاردىڭ تىلىمىزگە ەنگىزىلگەندىگىنەن،  تىلىمىز قازىرگى بيشارالىق جاعدايعا كەلدى عوي. دۇنيەجۇزى عالىمدارىن، «بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي دەپ تامسانا، تاڭعالا ايتقاندارى»، ەشقانداي جات،  كىرمە دىبىستار جوق كەزدە، قازاق ءتىلىنىڭ سينگورمونيزم زاڭى بۇزىلماي تۇرعاندا، بابالارىمىزدىڭ سويلەپ وتىرعانىنىڭ ءوزى ءان سياقتى ەستىلگەن بولۋ كەرەك.

حالىقارالىق تەرميندەردى، كىرمە سوزدەردى سينگارمونيزم زاڭىنا، ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەپ جازۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەدەپ قاراۋىمىز كەرەك.

قازىرگى سوڭعى جوباداعى ءتورت دىبىستىڭ بىرەۋى عانا قالسا باياعى تاز قالپىمىزعا كەلەمىز. سەبەبى كەڭەس كەزىندەگى كىرمە ءسوزدى سول تىلدە قالاي جازىلسا، قازاق تىلىندە  سولاي جازىلادى دەگەن رەسمي بۇيرىق بولماسا دا، اناۋ دىبىستار تولىق جويىلماي قازاق ءتىلى وڭبايدى.

كىرمە سوزدەر «سول تىلدە قالاي جازىلسا قازاق تىلىندە سولاي جازىلۋى ءتيىس» دەگەن ەملە  ەمەس، بۇيرىق قازاقتىڭ ءتىلىن ءبۇلدىرۋ ءۇشىن جاسالعان نارسە. بىرىنشىدەن، جالپى ءتىلدىڭ سينگارمونيزم زاڭىن ورەسكەل بۇزادى، ەكىنشىدەن، وقۋدى قيىنداتادى، ۇشىنشىدەن اتا-بابالارىمىز دىبىستاپ كورمەگەن جات دىبىستار ءتىلىمىزدى قويرتپاقتايدى، ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق ارتيكۋلياتسياسىن بۇزادى.

ۇلى احمەت ايتقان ەدى «ازباعان اسىل تىلدەن ەلىمە شىعارۋ كەرەك» دەپ. ال ءبىز الىپبيىمىزگە تىلىمىزدە جوق، كىرمە دىبىستاردى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە ازباعان اسىل ءتىلىمىزدى بۇلدىرەتىن ەملە ويلاپ شىعارىپ جاتىرمىز. ەگەردە جالعىز جات دىبىس «ۆ» جاڭا الىپبيدە قالىپ قويسا ول ءۇشىن ارنايى تاعى دا جاڭا، قوسىمشا ەملە، ەرەجە ويلاپ تاۋىپ قازاق تىلىنە كورىنە كوزگە قيانات جاساۋ ەمەس پە، ال بەكىتىلگەن جوبادا ءتورت جات دىبىس بار ولارعا ەرەجە جازىلسا ءتىلىمىز نە بولادى؟

سوندا اقاڭنىڭ «ءتىلدى بۇزىپ، ەملەگە ىڭعايلاۋ ەمەس، ەملەنى تىلگە ىڭعايلاۋ كەرەك دەگەن التىن ويى قايدا؟ سودان «ايتىلىمعا قاراي جازىلىم» يدەياسى بۇزىلىپ» «جازىلىمعا قاراي ايتىلىم» بولىپ تاعى دا قازاق ءتىلىمىزدى ازدىراتىن بولامىز.

احمەت قالىپتاستىرعان قازاق ءتىلى تاعلىمىن تەرەڭ تۇسىنبەي ءجۇرمىز. احمەت ايتىپ، جازىپ كەتكەندەردىڭ ءبارىن تولىق، وزگەرتپەي ىسكە اسىرماي ءتىل وڭبايدى. احمەتتەن اسقان ءالى قازاقتا ءتىل مامانى جوق. اقاڭ داۋىستى دىبىستار – ءسوزدىڭ جانى، داۋىسسىزدار – ءسوزدىڭ ءتانى دەيدى.

لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيى

انا قازاق تىلىنە جات،كىرمە ءتورت دىبىسقا بولا ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى نەشە ءتۇرلى قوسىمشا، باسى ارتىق قاپتاعان ەرەجە، ەملە ويلاپ تاۋىپ، باسىن قاتىرىپ جاتقاندارىن ەسكە السا ادامنىڭ جانى اشىپ جۇرەگى اۋىرادى. قايران بوسقا كەتكەن ەڭبەك، ۋاقىت.

قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توعىز داۋىستى جانە ون توعىز داۋىسسىز دىبىستاردان تۇراتىن ءالىپبيى بولۋ كەرەك. تەك وسى جاعدايدا عانا قازاق جازۋى ءوزىنىڭ ءتول تابيعاتىن تاۋىپ، ايتىلىم مەن ەملە اراسىنداعى سايكەسسىزدىكتەن قۇتىلادى.

قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى رەتىندە جوعارىدا كەلتىرىلگەن ويلارىمىزدى قورىتا كەلە قوعامدىق پىكىرلەرگە ءوز نۇسقامىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز. ءالى دە كەش ەمەس بولۋ كەرەك. ۇسىنىلىپ وتىرعان ءالىپبيدىڭ نەگىزى ەرەكشەلىكتەرى: بىرىنشىدەن ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا ء(ارىپ) بەرىلۋ ءپرينتسيپى قاتاڭ ساقتالادى.

ەكىنشىدەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇسىنعان 28 دىبىستان باسقا ەشقانداي كىرمە دىبىس بۇل نۇسقادا جوق.

ۇشىنشىدەن، كومپيۋتەرگە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ 26 تاڭباسى تولىق پايدالانىلدى.

تورتىنشىدەن، وسى نۇسقا ىسكە اسسا ۇيلەسىمنىڭ (سينگارمانيزم) زاڭى تولىق قولدانىلادى.

بەسىنشىدەن، كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋى ۇندەستىك زاڭىنا باعىنعاندىقتان ولار (كىرمە سوزدەر) قازاق ءتىلىن بۇزباي، بوياۋىن، شەشەندىگىن، اۋەزدىگىن باسقا دا باي قاسيەتتەرىن جوعالتپايدى.

التىنشىدان، الاش ارىستارى ارمانداعانداي كىرمە سوزدەر قاي تىلدەن بولسا دا باسىنا قازاقتىڭ تىماعىن كيىپ، ۇستىنە شەكپەنىن جامىلىپ، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيگىزگەندەي ناعىز قازاقتىڭ اۋەزدى ءسوزى بولىپ شىعادى (بەدرە- ۆەدرو، ساماۋىرىن- ساموۆار).

جەتىنشىدەن، ەملە-ەرەجەلەر وتە از، وڭاي جانە قوسىمشا باسى ارتىق ەشقانداي ەرەجە مۇلدەم بولمايدى. سىن ەسكەرتپەلەرىڭىز بولسا قۋانا قۋانا قارسى الىپ، تالقىلاۋعا دايىنبىز. قورىتا ايتقاندا ۇسىنىس پىكىرىمدى اباي اتامىزدىڭ سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى. بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن لاتىن گرافيكاسى انا ءتىلىمىزدىڭ بار قاسيەتىن جوعالتپاي «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىندەي» سيپاتتا بولۋى كەرەك.

كوكەتاي تەمىرعالي ءابىلداۇلى، پروفەسسور

Abai.kz