اباي ماۋقاراۇلى. سۋپەرمانساپقورلىق
(عيبراتناما)
ءبىزدىڭ قوعامداعى قازىرگى ەپيدەمياعا اينالعان رۋحاني دەرتتىڭ اتاۋى! ءار زاماندا اتاۋى وزگەرگەنمەن ادامزاتتىڭ كوبى قىزىعىپ، ازى قارسى شىعىپ كەلە جاتقان ەمى تابىلماعان كەسىردىڭ ناق ءوزى. اسقان مانساپقورلىق ادامداردىڭ اۋرۋى دا، ارمانى دا!
فرانتسۋزدىڭ دانىشپان جازۋشىسى ۆيكتور گيۋگو بىرنەشە رومانىندا وسى تاقىرىپتىڭ ەكى ءپوليۋسىن دە شەگىنە جەتكىزە كورسەتىپ بەردى. جازۋشىنىڭ وتىز جاسقا جەتپەي جازعان «پاريجدەگى اۋليەانا سوبارى» رومانىندا، شەكسىز بيلىكتى قولىنا جيعان فرانتسۋز كورولى، كوشەدە ادەمى ەشكىسىمەن تسيرك ونەرىن كورسەتەتىن ەسمەرالدا اتتى اسەم بويجەتكەندى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرەدى. ون بەس جىل بويى تاس ۇيشىككە قامالىپ وسى جوعالعان قىزىن جاڭا عانا تاۋىپ، قاس-قاعىم ءسات عاجاپ قۋانىشقا كەنەلگەن سورلى انانىڭ قولىنان جاۋىز جاساۋىلدار قىزدى تارتىپ اكەتىپ دارعا اسادى. قىزىنا جان ۇشىرا ارا ءتۇسىپ، جاساۋىلداردان ساۋعا تىلەگەن بيشارا شەشەنىڭ جۇرەگى جارىلىپ ولەدى. «اۋليەانا» سوبارىنىڭ قوڭىراۋشىسى بۇكىر، دۇلەي، قۇبىجىق ءپىشىندى بولسا دا، اسقان ەرجۇرەك، جانى نازىك جاناشىر كۆازيمودو، قىزدى ۇستاپ بەرگەن قاسكۇنەم پوپ كلودتى بيىك سوبوردەن قۇلاتىپ ولتىرەدى. مانساپقور كورولدىڭ الدىندا شاراسىز قالعان بيشارالاردى ادامدار كورىپ تۇرسا دا، قوعامنىڭ سەلت ەتپەيتىنىن جازۋشى جەرىنە جەتكىزە جازعان. ادىلەت ءۇشىن كۇرەسكەن بار-جوعى ەكى-اق ادام، بۇل ىستەن قالىڭ توبىر قالىس قالۋدا.
سەبەپ، اسقان مانساپقورلىقتان تۋىندايتىن ادىلەتسىزدىككە جاقتاسۋ ياكي كۇش كورسەتۋ توبىردىڭ دا ىشكى ارمانى بولۋ كەرەك...
جۋىقتا مارقۇم زامانداسىم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «بەكتورىنىڭ قازىناسى» دەگەن تۋىندىسىن وقىپ، وسى تاقىرىپقا جاڭا قىرىنان كەلگەنىن بايقادىم. مەيرامحانادا كۇنكورىسپەن عانا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قايىربولدى دەگەن جومارت پەيىلدى جىگىت، عايىپتان-تايىپ ءىرى بانكير بولىسىمەن، ادامداردىڭ ايانىشتى حالىنە بۇلك ەتپەيتىن تاسجۇرەك، قاتىگەز مانساپقورعا اينالدى. شاراسىز ادامداردىڭ كرەديت ءۇشىن كەپىلىككە قويعان ءۇي-جايىن اياماي تارتىپ الا بەرەدى. الايدا، ماشينە جۋىپ كۇنىن كورىپ جۇرگەن قارشاداي ۇلدىڭ كولىككە سوعىلىپ جاتقان ايانىشتى قالىن كورگەندە، قايىربولدى ءوزىنىڭ تارشىلىقتا وتكەن بالالىق شاعى ەسىنە ءتۇسىپ، مەيىرىمى ويانادى. وعان ايانباي كومەك جاساپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ باياعى ادامي جۇمساق جۇرەگى كەۋدەسىنە قايتادى. ءسويتىپ، بانكيرلىكتەن تاقىر كەدەيلىكە تۇسسە دە، ادامشىلىق قاسيەتتى تاپقانىندا جانى جاي تاۋىپ، ءوزىنىڭ ەڭ باقىتتى ادام بولعانىن سەزىنەدى. قيالي-پالساپالىق تاسىلمەن سۋرەتتەگەن وسى وقيعالار تىزبەگى سۋپەرمانساپقورلىق دەرتى مەڭدەگەن ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ بەت پەردەسىن اياماي اشادى.
سەبەپ، ادامدار ءوز جۇرەگىن بيىك مانساپ جولىندا شايتاني بەكتورىلارعا ساتىپ جىبەرىپ، كەۋدەسىندە تەك قانا قان ايداپ تۇراتىن ناسوس سەكىلدى تاس جۇرەك قالاتىندىعىندا بولسا كەرەك...
ال، ءبىزدىڭ دانا قازاق وسى اسقان مانساپقورلىق قياپاتىن شاپ-شاعىن اپساناعا سيعىزا بىلگەن ەكەن:
مەيماناسى تاسىعان سامۇرىق دەگەن قاعاننىڭ ءبىرى-بىرىنەن وتكەن قىزىق پەن شىجىققا تولى عۇمىرىنىڭ ءبىر كۇنى ويىن-توي، ءبىر كۇنى ءسان-سالتانات، ءبىر كۇنى جيىن-جينالىس، كەيبىر كۇنى ساياتشىلىقپەن ءوتىپ جاتادى.
قاعان ىعاي مەن سىعاي نوكەرلەرىن ەرتىپ تاعى ءبىر الىس سالبۋرىن ساياتقا شىعادى. سايىن دالانىڭ ءۇيىر-ءۇيىر كيىگىن قۋا-قۋا ءتورت تارابى بىرىنەن-ءبىرى ايىرعىسىز ساعىم قۋعان بەتباق دالاعا شىققانىن ساياتشىلار سەزبەي دە قالادى.
قايتار جولدا اپتاپقا ۇشىراعان قاعان توبىنىڭ اۋىز سۋى تاۋسىلا باستايدى. قاعاندى شولدەن امان الىپ ءوتۋ ءۇشىن الدىمەن قوسشىلار، ونان كەيىن اتشىلار، ودان كەيىن باپشىلار... دەگەندەي ۇلكەن توپتاعىلار ءوز-ءوز دارەجەسىمەن ۇلەس سۋسىندارىنان باس تارتىپ جولدا قالا بەرەدى. ءۇشىنشى كۇنى قاعاننىڭ باس ءۋازىرى وزىندە قالعان جارتى تورسىق سۋىن قاعان يەسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ، كەبەرسىگەن ەرىنىمەن ءبىر مەزىرەت ايتىپ ول دا ايدالا قالادى. تاعى ءبىر كۇن وتكەندە نەبىر شولدەن جۇلدىزداي اعىپ وتە شىعاتىن قاعاننىڭ اق تۇلپارى دا قايناعان اپتاپتان جەر سۇزە قۇلايدى. ەڭ سوڭىندا قاعاننىڭ سەنىمدى كۇزەتشىسى ءىلبىس ءپىشىندى كوك تازى دا ۇزىن قىزىل ءتىلى ودان ءارى ۇزارا سالاقتاپ، ءبىر توبەدە شوقيعان كۇيىندە ول دا يەسىنە قوش ايتىسادى.
يەن تۇزدە جاپادان-جالعىز قالعان قاعان ەڭ سوڭعى سارقىن سۋىن قاقالىپ-شاشالا جۇتىپ، باعىتىن دا ۇمىتىپ ءىلبىپ كەلە جاتسا، سەكسەۋىل تۇبىندە وتىرعان بىرەۋدى كورەدى. قۇتقارۋشىسى الدىنان شىققانداي قۋانىشتان ەسى شىعاپ، سەندەلە باسىپ الگى جالعىز ادامنىڭ الىنا كەلسە، باسىنا باقىرداي عىپ سالدە وراعان، جالاڭاش ەتىنە شەكپەن كيگەن، جالاڭاياق تابانى كونتەرىگە اينالعان ءدارۋىش وتىر ەكەن.
كەلگەن ادامدى كورسە دە كورمەگەندەي كوكجيەككە كوزىن ءسۇز..ە...ەپ جايباراقات وتىر. قاعان قارلىققان داۋىسپەن:
«مەن وسى ەلدىڭ حانىمىن، ىزەت-سالەمىڭ قايدا!؟» دەپ، اقىردى. ول قوڭىر داۋىسپەن ءۇن قاتتى:
«ءيا، كورىپ وتىرمىن، حاندىق دەگەن سارايدا عانا بولاتىن نارسە عوي، ساحارادا قايداعى حاندىق؟» دەپ، تاڭداندى.
قاعان وسى كەزدە اينالاعا ءبىر ءسات كوز سالدى دا «ا، مىنا ءدارۋىش راس ايتادى-ەي، اناۋ اسپانداعى اق بۇلت باسقا جاققا جاۋعا ءوز جايىمەن كوشىپ بارادى، مىنا تاس توبەدەن كۇيدىرگەن كۇن دە مەنى تىڭدامايدى، مىنە ەشتەڭەدەن الاڭسىز ۇشىپ جۇرگەن بوزتورعاي دا ماعان جالىنىشتى ەمەس... مىناۋ ءدارۋىش كولەڭكەلەپ وتىرعان سەكسەۋىل دە مەنەن ەشتەڭە سۇرامايدى عوي... سوندا بۇل ءدارۋىش تە مەنىڭ حاندىعىمدى نە قىلسىن!؟» دەپ ويلانىپ، العاش رەت قاعاندىقتىڭ تۇككە تۇرعىزىز ەكەنىن مويىنداپ، جۋاسي قالدى.
ءدارۋىشتىڭ مويىنىنداعى اسىپ العان تەرى تورسىق پەن كونقاپقا كوزى تۇسكەندە قۇرعاپ قالعان تاماعىن جۇتىنىپ:
«سۋىڭنان بەرشى، ەي بەيتانىس جان!» دەدى، حان جۇپ-جۇمساق داۋىسپەن. ءدارۋىش:
«ساحارادا سۋ وتە قىمبات ەكەنىن بىلەسىڭ بە، اداسقان ادام. مەن ءتۇنى بويى كۇزەتىپ وتىرىپ تامشىجاپىراقتان كۇنى بويى ىشەتىن سۋىمدى جيناپ الامىن. ءبىر توستاق سۋدىڭ اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟» دەدى. حان كوزىنەن ءۇمىت وتى جىلت ەتىپ:
«بۇكىل بايلىعىمدى!» دەدى. ءدارۋىش:
«وعان كەپىلدىك كەرەك!» دەدى. حان بەلدىگىنەن ءمورىن شىعارىپ، التىن كىسەسىنەن قاعاز الىپ قولحات بەردى.
ءدارۋىش مولتىلدەگەن ءبىر توستاق سۋدى حانعا ۇسىندى. حان مالداس قۇرا وتىرىپ، توستاقتاعى سۋدى اۋىزىنا تاياتقاندا ءومىرى باستان كەشپەگەن عاجاپ كۇيگە بولەندى. سۋدىڭ ءيىسىن سەزدى، سونداي پاك، تازا وسى جاسىندا ەش تۇيسىنبەگەن عالامات ءيىس! توستاقتاعى سۋعا كوزى تۇسكەندە ونىڭ مولدىرلىگىنە ءتانتى بولدى، سانسىز تامشى جينالىپ ءاربىرى وزىنە مولدىرەي، مۇسىركەي قاراپ تۇرعانداي كورىنگەندە، ايانىش سەزىمى كەۋدەسىندە جاس بالاداي ىڭگالاپ، سوناۋ پەرىشتە بالالىق شاعىنا ورالعانداي كوزى جاسقا شىلاندى.
سۋعا ەرىنى تيىگەنى سول ەدى، ءسوز جەتكىزسىز ءشاربات دامنەن ءتىلى عانا ەمەس، بۇكىل ونەبويى لاززاتقا بولەنىپ، قۇلاعالى تۇرعان دەنەسىنە كۇش ءبىتتى. حان ءدۇر سىلكىنگەن قىرانداي سەرپىلىپ، ەندى ءبىر توستاق سۋ ىشسە ەلىنە جەتەتىندەي سەنىممەن:
«ەي، قايىرىمدى جان، تاعى ءبىر توستاق سۋ بەرشى!» دەدى، وتىنىشپەن. ءدارۋىش:
«ونىڭ دا اقىسى بار» دەدى. حان:
«بۇكىل سۇلۋ ايەلدەرىم مەن بالا-شاعامدى تۇگەلدەي!» دەدى دە، ايتقىزباي-اق، ءمور باسىلعان قولحاتىنىن ۇسىندى. ەكىنشى توستاق سۋ حاندى اياعىنان تۇرعىزدى. ەندى، ءۇشىنشى توستاق سۋدى ىشسە، ءتىپتى قانات ءبىتىپ ۇشىپ تا كەتەتىن سياقتاندى. حان:
«ەي، مارتەبەلىم! تاعى ءبىر توستاق سۋ قايىرىم ەتشى!» دەدى، جالىنىشتى ۇنمەن. ءدارۋىش:
«ءيا، سەندە ەندى بەرەتىن نارسە قالدى ما؟!» دەدى. حاننىڭ داۋىسى دىرىلدەپ، امالسىزدىق پىشىندە:
«التىن تاعىم مەن بۇكىل بيلىگىمدى دە ساعان قيدىم!» دەدى.
حان ءدارۋىشتىڭ كەپىلدىك سۇراعان ءسوزىن ەستىر-ەستىمەس كۇيدە، قالتىرعان قولىمەن سوڭعى قولحاتىن دا جازىپ ۇسىندى... جانى مەن التىن تاعى تارازىعا تۇسكەندە، التىن تاقتىڭ ۇستىندە ماڭگى جاسايتىنداي جايساڭ بولىپ جۇرگەن اسقاق حان، تىرىشىلىك كوزى ءبىر توستاعان سۋدىڭ الدىندا ەڭ ءمۇساپىر كەپكە ءتۇستى...
توردان بوساعان قۇستاي اسقان مانساپقورلىقتىڭ تۇتقىنىنان بوسانعان ساتتە قاعان ءدارۋىشتىڭ كوز الدىندا قارا قارعاعا اينالىپ اسپانداي ۇشىپ كوزدەن تاسا بولدى...
ءدارۋىش وزىنە حاننىڭ قالدىرعان ءۇش قولحاتىن ساحارادا سوعاتىن كەشكى سامالاعا ۇشىرىپ وتىرىپ، راحاتتانا كۇلدى. «اپىراي-اي! ادامداردىڭ ەڭ قىمبات ساناعان ءۇش نارسەسى ءۇش-اق توستاعان سۋدىڭ قۇنىنداي ەكەن عوي! سوندا دا، التىن تاقتىڭ ءمانسابى بايلىق پەن ايەلدەن دە ارتىق بولىپ تۇرعانى، ادامنىڭ اسقان مانساپقور ەكەنىن اشكەرەلەپ تۇر-اۋ! مەن بۇل قاسىرەتتەن قۇتىلاتىن جولدى وزىمشە تاپقان ەكەنمىن عوي، مىنە، قۇداي سوعان كوزىمدى جەتكىزدى...» دەدى، مۇڭايا ويلانىپ.
ال، ءدارۋىشتىڭ ءوزى وسى مانساپقورلىقتان قاشىپ جۇرگەن كورشى ەلدىڭ حانىنىڭ ۇلكەن ۇلى ەدى. ساحارادا اداسىپ ءولدى، دەگەن جەلەۋمەن ەل ەسىنەن ۇمىتىلعان-دى. ەركىن دالادا كيىك ساۋىپ، بۇكىل تىرلىكتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، جاراتىلىستىڭ جاراتۋشىسىن تانىپ، جالعىزدىقتان جانى جاي تاپقان جان بولاتىن...
اسىلىندا، ادامزات تاريحىندا مانساپتى ادىلەت جولىنا قىزمەت ەتۋگە جۇمساي بىلگەن ادام، جەر جۇزىندەگى اڭ مەن قۇسقا دەيىن بيلىك جۇرگىزگەن سۇلەيمەن الەيحسالام عانا.
ودان كەيىن، حاق ءدىندى جەر بەتىنە تاراتۋدىڭ جولىن سالعان حازرەتى ومار حالقى نە ىشسە سونى ءىشىپ، نە كيسە سولاي كيىنىپ، ساراي سالماي، تاققا وتىرماي، كەمشىلىگىن ايتقاندارعا سىيلىق بەرىپ، ءوزىن ماقتاعاندارعا ايىپ سالىپ، مانساپتى مانساپقورلىققا ەمەس، حالىققا قىزمەتكە اينالدىرعان پايعامباردان كەيىنگى ادامزاتتىڭ ۇستازى ەدى...
ال، ءبىز مانساپتى ادىلدىككە ەمەس ايارلىققا اينالدىرعان، ايارلىقتى اقىلدىلىق ساناعان، مانساپتىڭ حالىققا قىزمەت ەتۋشى جاي قۇرال ەكەنىن ۇمىتىپ، حالىقتىڭ ءوزى سول مانساپقا قۇل بولاتىن ماسقارلىقتى تاڭداعان، ءسويتىپ، «سۋپەرمانساپقورلىق» دەگەن دەرتتى ءبارىمىز جابىلا ءوزىمىز قولدان جاساعان، ەندى سونىڭ بالەكەتىنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن تابا الماي، ايعا الاقان جايعان ساندالباي دەگەن توبىرعا اينالىپ بارامىز...
ويتكەنى، ادىلدىك جولىنداعى كۇرەس دەگەن ءبىزدىڭ «جەڭدى، جەڭىلدى» دەپ، ايتىپ جۇرگەن ناتيجەمەن ەمەس، سول ادىلدىككە جاقتاساۋدىڭ ءوزى ناعىز جەڭىس ەكەنىن بىلمەي شاتاستىق...
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
