جۋىردا بەلگىلى اقىن اۋىت مۇقيبەك ءوزىنىڭ Facebook جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا تۇركى حالقىنىڭ بىرلىگى جونىندە جازبا جاريالاپ، وندا ۇلتىن ءوز ەركىمەن «قازاق» دەپ جازعان تۇركى ۇلتىنىڭ ءار وكىلىنە ازاماتتىق بەرۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەردى. ءبىز بۇگىن سول تاقىرىپتى قاۋزاماقپىز...

اۋەلى اۋكەڭنىڭ پىكىرىن وقىپ كورىڭىزدەر، مارحابات...

اۋىت مۇقيبەكتىڭ جازباسى

تۇراندا تۇرىك ويناعان ۇقساپ وتقا،
تۇرىكتەن باسقا وت بولىپ جان تۋىپ پا؟
كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟

ماعجان جۇماباەۆ

سوندىقتان، تۇركىنىڭ قارا شاڭىراعى بولعان ءبىز قانداستارىمىز عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك تەكتى ۇلتتارعا بولىسۋىمىز، قول ۇشىن بەرۋىمىز كەرەك.
تۇركى بالاسى ءبىر-بىرىنە ۇركە قاراسا، الدى-الدىنا شىققان انتۇرعاننىڭ ساقالى قۇساپ، بىتىراپ جۇرسە، باياعى سول ء"بولىپ ال دا بيلەي بەردىڭ" قۇربانى بولىپ قالا بەرمەيمىز بە؟!

كەرەك بولسا، قر "ازاماتتىق تۋرالى" زاڭىنا تولىقتىرۋ ەنگىزىپ، ءوز ەركىمەن ۇلتىن قازاق دەپ جازدىرعىسى كەلەتىن تۇركى تەكتەس ۇلتتار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىن جەڭىلدەتىلگەن تəرتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىنا قابىلداۋعا قورىقپاي جول اشۋىعا ءتيىسپىز.

قازىرگى تاڭدا شىڭجاڭدا ساياسي قىسىم استىندا قالعان تۇركى بالاسىنا تۇركى تەكتەس تəۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارى تىزە قوسا وتىرىپ، "ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىن" نەگىزگە الا وتىرىپ، بولىسسا، قىتايدىڭ اياعى اسپاننان كەلەر ەدى دەپ ويلايمىن.
قاشانعى بۇعىپ، جالتاقتاي بەرەمىز؟!

مەملەكەتى بار ۇلتتىڭ ەشكىمنەن يمەنەتىن، ءوزىن قور سانايتىن ءجونى جوق! قۇلدىق سانا - قۇدىققا قۇلاتادى.

قازاققا دۇنيەگە ەسكى سوۆەتتىك، قىتايلىق كوزقاراسپەن ەمەس، بۇكىل تۇركىلىك بيىكتەن قارايتىن مەزگىل əلدەقاشان جەتتى!

شەكاراداعى شىنجىر سىمنىڭ بەرگى بەتىندەگى ءبىزدىڭ باستى ۋايىمىمىز ارعى بەتتەگى اعايىننىڭ، اعايىن بولعاندا دا قازاقتىڭ ءحال-تۇرمىسى، ولاردىڭ باس اماندىعى. ۋايىم شەگۋىمىزگە سەبەپ تە جوق ەمەس. قىتاي بيلىگىنىڭ، وندا دا شىڭجاڭداعى شولاقبەلسەندى باسشىلاردىڭ ەتنيكالىق از ۇلتتارعا، قازاققا، ۇيعىرعا، دۇڭگەنگە، قىرعىزعا، تيبەتكە ت.ب. جاساپ جاتقان رەپرەسسيالىق ساياساتى تۋرالى اقپاراتتا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. قايتالاپ جاتپايىق...

سولاقاي ساياساتتىڭ سالقىنى قىتايداعى قازاقتارعا دا ءتيدى. راس. «ساياسي-ۇيرەتۋ لاگەرلەرى» دەگەن ورتالىقتارعا قازاقتاردىڭ جاپپاي قامالىپ جاتقانى تۋرالى دەرەكتەر، ونداعى قامالعان اعايىننىڭ مۇنداعى سۇراۋشىلارىنىڭ جانايقايى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا جازىلدى، جازىلىپ كەلەدى دە. ەسەبىنە جەتسەك كانە؟..

قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن تارتىپ، قۇزىرلى ورگاندار بۇل ماسەلەگە بىلەك سىبانا كىرىستى. اقىرىندا مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر جاسالىپ، بىلتىردان بەرى قىتايدا قامالعان اعايىندار بىرتە-بىرتە بوساتىلا باستادى. ونى دا كورىپ-ءبىلىپ وتىرسىزدار...

دەگەنمەن، سوڭعى ءبىر-ەكى اپتادا قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن ۇيعىر پروبلەماسىمەن ۇشتاستىرىپ شەشكىسى كەلەتىن الدە ءبىر توپتاردىڭ اقپاراتى پايدا بولدى. بۇل تاقىرىپ الەۋمەتتىك جەلىدە اجەپتاۋىر تالقىعا ءتۇستى. پىكىرلەر ەكىگە جارىلدى.   اۋىت مۇقيبەكتىڭ الگى جازباسى دا ءدال وسى تاقىرىپتىڭ شۋى ءورشىپ تۇرعان تۇستا جاريا بولدى.

«پلاتون مەنىڭ دوسىم، بىراق اقيقات ودان قىمبات»

اۋىت مۇقيبەك ول – اقىن، قوعام قايراتكەرى. اۋىت مۇقيبەك ول – قازاق كوشىنىڭ بوزتورعايى. ءدال وسى شەتتەگى قازاقتىڭ، وندا دا قىتايداعى قازاقتىڭ تاعدىرى ءۇشىن شىن مانىندە شىر-پىر بولعان ءبىر ادام بولسا، ول – اۋىت مۇقيبەك دەسەك وتىرىك ايتپاعان بولار ەدىك. ءدال وسى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ بەتىندە «ناعىشىما حات» دەپ ماقالا جازىپ، شەتتەگى قازاقتىڭ جانايقايىن پرەزيدەنتتىڭ قۇلىعىنا جەتكىزگەن  دە وسى – اۋىت مۇقيبەك.

باسقاسىن ايتپاعاندا، «كوشى-قون تۋرالى» زاڭنىڭ قايتا جازىلۋىنا ءبىر كىسىدەي-اق جۇمىس جاساعان ادام. اۋىت مۇقيبەك ول – «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى. اۋىت مۇقيبەك ءبىزدىڭ «Abai.kz» پورتالىندا كوشى-قون ماسەلەسى مەن شەتتەگى قازاقتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى جۇزدەن اسا ماقالا جازدى.

دەيتۇرعانمەن، اۋىت مۇقيبەكتىڭ جوعارىداعى جازباسى جۇرتتىڭ قىزۋ تالقىسىنا سەبەپ بولدى. پىكىرشىلەردىڭ ءبىر توبى اۋكەڭنىڭ جازباسىنان «قىتايداعى ۇيعىردى قازاقستانعا شاقىرتۋدىڭ» استارىن كوردى. "قىتايداعى ۇيعىردى قۇتقارۋ نەگە قازاقتىڭ ەسەبىنەن جاسالۋى كەرەك" دەدىك، بىزدە. ەندى بىرەۋلەرى قولداپ جاتتى.

«پلاتون مەنىڭ دوسىم، بىراق اقيقات ودان قىمبات» دەگەن بار عوي. ءيا، اۋكەڭ ءوز پىكىرىن جازدى. پىكىر بولعان سوڭ، تالقىنىڭ بولۋى دا زاڭدىلىق. سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەسىم-سويى ەلگە تانىمال ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ بىلدىك.

وتپەن ويناۋعا بولمايدى!

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

- قازاقستان – شارتاراپقا تارىداي شاشىلعان بارشا قازاقتىڭ ورتاق وتانى. ءاربىر قازاق قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا قۇقى بار. بۇل – ساياسي ءارى وركەنيەتتتىك اكسيوما. وزگە ۇلتتار دا وسىنداي ۇستانىمدى باسشىلىققا الىپ وتىر. بىراق، ءتۇپ توركىنىمىز ءبىر، تەگىمىز ءبىر ەكەن دەپ، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىندە جالپاقشەشەيلىك، اسىرە كەڭشىلىك تانىتۋدى قولدامايمىن!

الەمدە ءبىر-بىرىمەن تەكتەس، تىلدەس، گەنەالوگياسى ورتاق حالىقتار بار. بىراق ولار ءوز تەكتەستەرىنە جاپا-تارماعاي، ەشبىر ەلەپ-ەكشەۋسىز ازاماتتىق بەرىپ جاتقان جوق. تۇركى الەمى بىرلىگىنىڭ يدەياسىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. بىراق ول وركەنيەتتىك ۇستانىمدى تىم تۇرپايى قابىلداپ، وسىنشاما ساياسيلاندىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ سانايمىن. وتپەن ويناۋعا بولمايدى! ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، تاريحي جاۋاپكەرشىلىك دەگەن تالاپتاردى دا ەستەن شىعارماۋ كەرەك بولار!

قازاق حالقى ءوزى اسسيميلياتسياعا ۇشىرايدى، مۇنداي «بولىسۋ» قاۋىپتى

الماس جۇماعالي، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، PhD:

- بۇل پىكىردىڭ ەكى قىرىنا توقتالعىم كەلەدى. ءبىرىنشى، «قر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭىنا تولىقتىرۋ ەنگىزىپ، ءوز ەركىمەن ۇلتىن قازاق دەپ جازدىرعىسى كەلەتىن تۇركى تەكتەس ۇلتتار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىن جەڭىلدەتىلگەن تəرتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىنا قابىلداۋعا قورىقپاي جول اشۋىمىز ءتيىس» - دەگەن پىكىرگە قاتىستى.

قازاقستان زاڭى بويىنشا قۇجاتىنا كەز كەلگەن ۇلت جازىلا سالمايدى، تەك اكەسىنىڭ نەمەسە شەشەسىنىڭ ۇلتىن الۋ كەرەك. دەگەنمەن، وزبەكستاننان، «قازاق» دەپ قۇجات العان قاراقالپاق ازاماتتار بار، سول سياقتى ءدال وسىنداي جولمەن قىتايدان كەلىپ جاتقان «ۇيعىر» اعايىندار بار. ولار دا «ورالمان» مارتەبەسىن يەلەنىپ، جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق الىپ جاتقانى ايان.

بىراق وسى ەكى وقيعا قازاق ەلى ءۇشىن ەكى ءتۇرلى سيپاتتا: العاشقى وزبەكستاننان كەلىپ جاتقان لەكتەن قاۋىپ جوق. ويتكەنى، قاراقالپاق ءوزى ءبىر كەزەڭدەردە قازاقستانعا قاراعانىنىن، ەكى ەلدىڭ تۇرمىسى مەن تىلىندە ايىرماشىلىق جوققا ءتان ەكەنىن، سول سياقتى قاتتى نوپىرمەن كەلىپ جاتپاعانىن ەسكەرسەك، ەشتەڭە بۇلىنە قويمايدى. كەلگەن توپ تابيعي اسسيميلياتسيا جولىمەن وزدەرى ءسىڭىپ كەتەدى. ال شىعىستان كۇتىلەتىن لەك قازاقستاننىڭ ءوزىن جوق ەتۋى مۇمكىن. سەبەبى، 21 ملن. ۇيعىر كوتەرىلە كوشسە (مۇمكىن ەمەس بولسا دا، ىقتيمال نۇسقا), قازاق حالقى ءوزى اسسيميلياتسياعا ۇشىرايدى. قازاق مەملەكەتىندە كىندىك ۇلت ازشىلىققا ۇشىرايدى. مۇنداي «بولىسۋ» وتە قاۋىپتى، بۇل تازا كوزسىز الترۋيزم.

وسى رەتتە، قىتايعا جاپپاي ازاماتتىق بەرۋدىڭ سالدارى تۋرالى «جاس الاش» گازەتىنىڭ، 2002 ج. 30 ناۋرىزداعى سانىندا دابىل قاققان بولاتىنمىن. مىنا لەك كەلسە، قاۋپى ودان ءبىر مىسقال دا كەم بولماس ەدى. ال اۆتوردىڭ «ءبىز قانداستارىمىز عانا ەمەس، بۇكىل تۇرىك تەكتى ۇلتتارعا بولسۋىمىز، قول ۇشىن بەرۋىمىز كەرەك»  دەگەن پىكىرىنە كەلسەك، وعان كەلىسەم، بىراق باسقاشا بولىسپاق ءلازىم. ءبىز، قازاق ەلى، وزگە تۇركى تەكتەس حالىقتار، ۇيعىردىڭ اۆتونوميا الۋىنا جاردەم ەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ول ىشكى قىتايدان كەلەتىن قىتاي نوپىرىنە سۇزگى بولادى. اۆتونوميالىق اۋدان با، رەسپۋبليكا ما، اتى عانا ەمەس، شىن زاتى بار، شىلبىرى قولىندا بولماسا دا، ەكى تىزگىنى قولىنداعى اۆتونوميا كەرەك.

قىتايداعى ۇيعىرلار نەگە «قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا، قازاق اتانۋعا قۇلىقتى بولا قالدى؟

امانقوس مەكتەپ-تەگى، تورۇكتانۋشى عالىم:

- اۋىت مۇقيبەك ءىنىمىزدىڭ پىكىرىنە ءوزىمنىڭ ويىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستى رۋحاني بىرىكتىرۋگە مۇرىندىق بولىپ، تاريحتا اتى قالعان تۇلعالار از ەمەس. الىسقا بارماي-اق، قىرىم تاتارى ىسماعۇلبەك (يسمايلبەي گاسپرينسكي) عاسپرالىنىڭ «ءتارجىمان» گازەتىن (1883-1918) شىعارىپ، «تىلدە، ىستە، پىكىردە بىرلىك!» ۇرانىن كوتەرىپ، تورۇك الەمىن رۋحاني جاقىنداستىرۋعا ۇشان-تەڭىز ەڭبەك سىڭىرگەنىن تاريح ۇمىتا قويعان جوق. قىزىل يمپەريا ورناسىمەن ىسماعۇلبەك عاسپرالىنى «پانتورۇكشىل، پانيسلامشىل» دەگەن جالا جاۋىپ، باقشاسارايداعى ماڭگى بايىز تاپقان زيراتىن تراكتوردىڭ شىنجىر تابانىمەن تاپتاتىپ، ۇلى تۇلعانىڭ سۇيەگىن جەر بەتىنەن ءسۇرىپ تاستادى.

كۇللى تورۇكتىڭ باسىن قوسىپ، دۇشپانىنان قورعانۋدى الاش ارىستارى دا ماقسات ەتتى. بىراق ولاردىڭ ۇلى ماقساتىن تورۇكتەكتى ۇلىت وكىلدەرى قولداۋ جاساۋعا ول داۋىردە دە باتىلى جەتپەدى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ماقسات، مۇددەسىن قىرعىز اعايىندار قولداپ، ءبىر ساپتا بولدى. ەگەر سول تۇستا تورۇكتەكتى باسقا ۇلىت وكىلدەرى اراسىندا ءبىر-ءبىرىن قولداۋ جاسايتىن ساياسي-ەكونوميكالىق وداق بولعاندا، بالكىم، وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن زور اپاتتان امان قالار ما ەدى؟!

مۇستافا شوقايۇلى دا ۇلى تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋعا بۇكىل سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەنى ءمالىم. بۇل رەتتە قازاق ۇلىتى ءوزىنىڭ تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىس الدىندا ارى تازا.

ال ەندى باسىنا ءىس تۇسكەندە قىتايداعى ۇيعىرلار نەگە «قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا، قازاق اتانۋعا قۇلىقتى بولا قالدى؟».

نەگە وزبەك، نەگە تۇرىكمەن، نەگە تۇرىك، نەگە قىرعىز ازاماتى بولۋعا ۇمتىلمايدى؟! باۋىرلاس حالىق بولعانمەن «ەڭبەك ەت تە - مىندەت ەت» دەگەندەي ول ءۇشىن دە تاريحي ەڭبەگى ءسىڭۋى ءتيىس. بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ مىزعىماس بىرىگۋى بىردەن بولا قالاتىن ۇدەرىس ەمەس. ول ءۇشىن تورۇكتەكتى مەملەكەتتەر اراسىندا بۇل باعىتتا كەشەندى ساياسي-مادەني باعدارلاما قابىلدانۋى لازىم.

ۇشىنشىدەن، تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىسقا ورتاق ەجەلگى رۋنيكالىق جازۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالۋ اۋاداي قاجەت. بۇل ارقىلى تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىس ءوزىنىڭ تاريحي-رۋحاني تامىرىنان ءنار الىپ، ءتاڭىر بەرگەن ەتنيكالىق تابيعي بولمىس-ءبىتىمىن، تاريحىن قالپىنا كەلتىرەدى. ويتكەنى تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستار بىرنەشە عاسىر بويى جات جۇرتتىڭ ىقپال-اسەرىندە ءومىر ءسۇردى.

مەملەكەتتىگىن جوعالتپاعان تۇركيا تۇرۇكتەرىنىڭ ءوزى شەكتەس مەملەكەتتەردىڭ رۋحاني اسەرى مەن ىقپالىنا ۇشىرادى. سوندىقتان كۇللى تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ «اراب ليگاسى»، «ەۆرووداق» سياقتى ساياسي-ەكونوميكالىق، اسكەري-قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، رۋحاني-مادەني جاقىنداسۋى مەن دامۋىنا ءبىرتۇتاس كەپىلدىك بەرەتىن مەملەكەتارالىق وداق قۇرىلسا، تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىسقا قاتىستى بار ماسەلە شەشىلەر ەدى دەپ ويلايمىن.

تورتىنشىدەن، قىتايداعى ءوزىنىڭ اتاجۇرتىندا مەكەن ەتكەن قازاققا مەملەكەت تاراپىنان اشىقتان-اشىق قىسىم جاساپ، ناقاقتان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، ءزابىر كورسەتىپ وتىرعاندا قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق نىسانداردى، كەن ورىندارىن، مۇناي-گاز كەنىشتەرىن، سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل قورلارىن قىتايدىڭ ۇزاق مەرزىمگە يگەرۋىنە بەرىپ سالىقتان بوساتۋى ۇلىتتىق قاۋىپسىزدىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ەڭ سوراقىسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى جۇمىس تاپپاي، شاققا جۇرگەن ازاماتتاردى سالىق تولەۋگە مىندەتتەۋى ەشبىر اقىلعا قونبايتىن ءىس. ءسويتىپ، مەملەكەتىنىڭ بايلىعى ءوز حالقىنا بۇيىرماعان، ۇلان-عايىر جەرىنەن ءار ازاماتقا ءتيىستى تەلىم جەر ۇلەسىن الۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن، باسپاناسى جوق، الەۋمەتتىك تۇرمىسى وتە تومەن قازاق حالقىنىڭ قىتايداعى قانداستارىمىزعا قول ۇشىن بەرۋگە شاماسى كەلمەي وتىرعاندا، ۇيعىر باۋىرلارعا ازاماتتىق بەرەيىك دەۋدى قالاي تۇسىنەمىز؟.. قازاقستان بيلىگىنىڭ دارمەنسىزدىگى مەن ۇلىتتىق ۇستانىمىنىڭ سولقىلداقتىعى مۇنداي مەملەكەتارالىق ىسكە تاۋەكەلدىك ەتۋى ەكىتالاي. ءوز حالقىنا جاساي الماعان جاقسىلىعىن بىرەۋگە جاسايدى دەگەنگە سەنىم شامالى.

سونداي-اق، قىتايدىڭ تورۇكتەكتى ازشىلىققا جۇرگىزىپ وتىرعان زۇلىم ساياساتى مەن وزبىرلىعىن كوزىمەن كورىپ، باسىنان كەشكەن سايراگۇل ساۋىتباي قارىنداسىمىزدىڭ ءبولىنىپ قالعان بالا-شاعاسى، وتباسىنا قوسىلۋ ءۇشىن جانكەشتىلىكپەن شەكارا سىزىعىن كەسىپ، اتاجۇرتى، وتانىنا جەتكەندە كەۋدەسىنەن يتەرگەندەي بيلىكتىڭ قازاقستان ازاماتى بالالارى مەن نەكەلەسكەن كۇيەۋىنە قوسىلۋىنا قۇلىقسىزدىعىنان دا تۇسىنگەنگە استارىندا نە سىر بارىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

پاتريوتيزم دۇرىس، بىراق ول ءۇشىن دە قۇر دەماگوگيا ەمەس، مەملەكەتتىك قولداۋ بولۋى شارت. قىسقاسى، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ساياسي ۇستانىمى باي مەملەكەت بولا تۇرا بىرەۋگە ساياسي-ەكونوميكالىق كىرىپتارلىققا الىپ كەلۋى، حالىقارالىق دەڭگەيدە مەملەكەتتىك ۇلىتتىق بەدەلىمىزگە زور نۇقسان كەلتىرىپ تۇر.

پكىرلەردى توپتاستىرعان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz