«اباي ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى.

اباي مۇراسى – قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى».

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

اسىل سوزدەن ءنار ىزدەسەك، اقيقاتتى جول ىزدەسەك، تاريحتان سىر ىزدەسەك حاكىم ابايعا ۇڭىلەرىمىز انىق. «قازاق ەلىنىڭ كيەسى مەن ارىنا» بالاعان ۇلى اقىن ءسوزى مەن ونەگەسىن ۇلىقتاۋ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني وزەگىنە اينالدىرۋ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ  ءجىتى نازارىندا بولعان قۇندىلىقتار ەكەنىن مىنە ۋاقىت تورەشىسى دالەلدەپ بەردى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان حالقى ىنتىماقتاسىپ، جالپىحالىقتىق، ۇلتارالىق بىرلىكتى نىعايتۋعا، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا قول جەتكىزدى. رۋحى اسقاق، تۇعىرى بيىك قازاق ەلى الەم مويىنداعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلدى.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە رۋحاني مۇرامىزدىڭ تەمىرقازى بولار  اباي شىعارماشىلىعىنا باستى نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز كورەگەندىكپەن باستاما جاساي ءبىلدى. اباي ءسوزى مەن حاكىم قۇدىرەتىن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنە تانىتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ابىرويلى مىندەتىمىز ەكەنىن ۇعىندىردى.

قانشاما جىلعى كەڭەستىك جۇيەنىڭ قيىنشىلىعىنان ەندى شىعىپ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، بار سالا بويىنشا دا العاشقى قادامداردى جاساي باستاعان جاس قازاق ەلى ول كەزدە توي تويلاماق تۇگىلى الەم الدىنداعى بەدەلىن ەندى تىكتەپ جاتقان كەز ەدى.  قانداي قيىن كەزەڭ بولسا دا، ەلباسىمىز ەگەمەندىگىمىزدى الا سالا ابايدىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو كولەمىندە تويلاتىپ، ۇلى اقىن مۇراسىن الەمگە پاش ەتكەنىن ءبىز قازىر زور ماقتانىشپەن ايتامىز.

ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان ەلىمىزدىڭ رۋحاني، اقىندىق مەككەسى بولعان قاسيەتتى جيدەبايدا قازاق دالاسىندا ءجۇزىپ كەلە جاتقان قوس جەلكەندى الىپ كەمەدەي «اباي – شاكارىم» ماۆزولەي كەسەنەسىن تۇرعىزۋ ابايعا دەگەن زور قۇرمەتتىڭ كورىنىسى. جاس تاۋەلسىز ەلدىڭ مىنە رۋحاني باسپالداقتارى ۇلى اقىنعا دەگەن قۇرمەتپەن باستالۋى ەلباسىنىڭ ءجىتى نازارىنداعى دۇنيە ەكەنى انىق.

ەلباسىمەن اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋ جولىندا جۇزدەسۋىم مەنىڭ ومىرىمدەگى ەستەن كەتپەس، ويدان شىقپاس تاريحي ساتتەر. الەم ەلدەرىنەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ، سوىنمەن قاتار اتا مەكەنىن اڭساپ جۇرگەن وزگە شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ، بايتاق جەرىمىزدەگى ازاتتىقتى اڭساعان بارشا قاۋىم وكىلدەرى باس قوسقان قارت سەمەي جەرىندە، شىڭعىستاۋ – جيدەباي تورىندە ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق تويىندا ەلباسىن العاش جاقىننان كورگەنىم ەسىمنەن ەش شىقپاق ەمەس. ۇلىلار مەكەنىنىڭ تۋماسى بولعاندىقتان، ءارى ماماندىعىم ادەبي مۇرا باعىتىندا سەبەپتى، فيليلوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسى ستۋدەنتى بولسام دا 150 جىلدىق تويدا ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمدارى مەن اقىن-جازۋشىلارىنا جول بويىنداعى تاريحي جەرلەردى تانىستىرىپ بارۋ باقىتى ماعان بۇيىرعان ەدى.

ەلباسىمىزدىڭ سەمەيدەگى سالتاناتتى جيىنداعى، جيدەبايداعى سويلەگەن ءسوزى، گەرمانيانىڭ نيۋرنبەرگ قالاسىندا ارناۋلى تەحنولوگيامەن دايارلانعان، ۇزاق ۋاقىتتار بويى بۇلىنبەي ساقتالۋى ءۇشىن پاراقتارى قۇرامىنا مەتالل ۇنتاقتارىن قوسىپ جاساعان،  سالماعى 58 كگ بولاتىن، 200 بەتتىك «زەردە» كىتابىنا العاشقى بولىپ قول قويعان ساتتەرى كۇنى كەشەگىدەي ەسىمدە. «اباي ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى. اباي مۇراسى – قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى...»، - دەگەن وسى «زەردە» كىتابىنا قالدىرعان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ قاناتتى سوزدەرى – قازاق جۇرتىنىڭ ماقتانىشى، ۇلى تۇلعا ابايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قۇرمەتى، ءارى ءبىزدىڭ باعىت-باعدارىمىزدى بەلگىلەيتىن ءسوز.

ەلباسىمىزدىڭ قازاق ولەڭىنىڭ قاعباسى بولعان قاسيەتتى شىڭعىستاۋ جەرىنە، بۇعان دەيىن دە، كەيىن دە ۇلى اقىندار رۋحىنا تاعزىم ەتىپ كەلۋى ۇلى ابايعا دەگەن زور قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى. 1991 جىلعى تۇڭعىش سايلاۋ الدىندا ارنايى اباي ەلىنە كەلىپ، حالىقپەن ەمەن - جارقىن جۇزدەسىپ، ەلدىڭ باتاسىنا، ىقىلاسىنا بولەنگەن ەلباسىمىز ارتىنشا ەل پرەزيدەنتتىگىنە سايلانعان ەدى. ن.ءا.نازارباەۆقا 1991 جىلى تۇڭعىش سايلاۋدان كەيىن، تاۋەلسىز قازاق ەلىن باسقارۋعا كىرىسەر الدىنداعى انت بەرۋ سالتاناتىندا بۇكىل الەم جۇرتى الدىندا اباي ەلىنەن شىڭعىستاۋدىڭ بەلگىلى حالىق اقىنى، ابىز بابامىز شاكىر ابەنوۆتىڭ كۇللى قازاق ەلىنىڭ اتىنان، رۋحاني-مادەني قاۋىم اتىنان باتا بەرىپ، ەل باسقارۋ جولىندا جەتىستىكتەر تىلەۋى اباي ەلىنىڭ ەلباسىنا دەگەن قۇرمەتى، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ابايعا، قاسيەتتى توپىراققا دەگەن ريزاشىلىق سەزىمى بولارعا كەرەك.

ەلباسىمەن كەلەسى جۇزدەسۋىم دە اباي الەمىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. 2015 جىلدىڭ 8 ءساۋىر كۇنى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جۇمىس ساپارىمەن كەلدى.  اباي، شاكارىم، مۇحتار تۋعان كيەلى مەكەندە، قازاق ەلىنىڭ رۋحانيات الەمىنىڭ ورتالىعىندا ەلباسىنا ۇلى اباي مۇراسىنا ارنالعان زالدارىنىڭ جاڭارعان ەكسپوزيتسيالارىمەن، قۇندى ەكسپوناتتارمەن تانىستىرۋ باقىتى مۋزەي باسشىسى بولعاندىقتان تاعى ماعان بۇيىرعان ەدى. ارينە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن اباي شاڭىراعىندا قارسى الۋ، مۋزەي تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىرۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت، زور مارتەبە.

ابايدىڭ قارا شاڭىراعىندا ساقتالعان اقىننىڭ 1885 جىلى تاپسىرعان جەكە زاتتارى مەن تاريحي جادىگەرلەر، فوتوسۋرەتتەرى، قولجازباسى جانە قۇندى كىتاپتار، تىڭ دەرەكتەر، قۇجاتتاردى تانىستىرۋ بارىسىندا ەلباسىنىڭ ۇلى اقىنعا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن، زور قۇرمەتىن اڭعاردىم. مۋزەي قۇندىلىقتارىمەن تانىسىپ بولعان سوڭ، ءوز ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ەلباسى سەمەي قالاسىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن جۇزدەسۋ ساتىندە، كيەلى جەرگە، ەلگە كەلگەندە تەبىرەنبەيتىن ادام بولمايتىنىن ايتا كەلىپ:

«جاس  قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك،

تاعدىر جوق وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.

باسقان ءىز، كورگەن قىزىق ارتتا قالماق،

ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك»،-

دەپ ۇلى اقىن ولەڭىنەن ءۇزىندى وقىپ، اباي ايتقانداي "ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم دەپ ءسۇيۋىمىز قاجەتتىگىن" ەرەكشە اتاپ كورسەتتى. ءسوز سوڭىندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جيىلعاندارعا ءوز العىسىن ءبىلدىرىپ، ەڭبەكتەرىمىزگە تابىس تىلەدى. سول ساتتە ەلباسىنىڭ ەلگە، مادەنيەتكە، اباي رۋحىنا دەگەن تاعزىمىن تەرەڭ تۇسىنگەندەيمىن. سەمەيدەگى ابايدىڭ قارا شاڭىراعىنا كەلگەن ساپارىنان سوڭ ەلباسىنىڭ نازارىنان تىس قالماي العىس حاتىن الۋىم، وسى جىلى «قۇرمەت» وردەنىمەن ناگرادتالۋىم اباي مۇراسىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ،  مۋزەي جۇمىسىنىڭ جاندانعانىنىڭ، ەڭبەگىمىزدىڭ باعالانعاندىعىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىن.

كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزىلىپ، قالا جانە كوشە اتتارى بەرىلىپ، حاكىم شىعارمالارى كوپتەگەن الەم تىلدەرىنە اۋدارىلۋى ەلباسىنىڭ ابايعا دەگەن قۇرمەتىنىڭ شەكسىز كورىنىسى.

«ۇلتتىق فيلوسوفيا، ءتىل، ادەبيەت ماسەلەسىندە اباي اتامىزدان ارتىق جۇگىنەرىمىز جوق. ابايدىڭ ەڭبەكتەرىن كوبىرەك وقۋ، ناسيحاتتاۋ كەرەك»، - دەگەن ەلباسى ءسوزىن باسشىلىققا الىپ،  اباي ءسوزى مەن حاكىم قۇدىرەتىن جان-جاقتى تانىتۋ ءبىزدىڭ ابىرويلى مىندەتىمىز.

«ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن. تاۋەلسىز ەل اتانىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت قۇردىق. دۇنيە ءجۇزى سىيلايتىن ەل اتاندىق. سونىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ بىرلىگىمىزدىڭ ارقاسى. قازىرگى كەزدە جاستارىمىز ەلدىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا كوپتەپ ءبىلىم الۋدا. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ تىك تۇرىپ اتقارعان قىزمەتىن كەلەشەكتە سولار جالعاستىراتىن بولادى. ەلىمىز دامىپ، حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگى ارتا بەرسىن!» – دەگەن تىلەكتىڭ ءاربىرى اباي اماناتىمەن رۋحاني ۇندەستىكتە ەكەنى ءمالىم. عاسىرلار بويى كۇتكەن تاۋەلسىزدىككە جەتتىپ، بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتى، بيىك پاراساتپەن، ۇلت پەن ۇلىس ساناسىنا جەتكىزە ايتاتىن ەلباسىنىنىڭ ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەسىن ءبىز قاشان دا جوعارى باعالايمىز.

جاندوس اۋباكىر، ف.ع.ك.، دوتسەنت، مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، ابايتانۋشى

Abai.kz