ەلىمىزدىڭ كينو سالاسى تۇسالعان اتتاي تۇرالاپ، مۇلدە دامي الار ەمەس. اۋەسقوي رەجيسسەرلەر مەن ءانشى-سايقىمازاقتار تۇسىرگەن فيلمدەر الەمدىك دەڭگەيدى قويىپ، ەلدەگى ەستى كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىقپايدى. ال 52 جىلدىق تاريحى بار قازاق انيماتسياسى جايلى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. بىرەن-ساران ءتاۋىر ءونىمدى ايتپاعاندا كوپ ساندىسى بالانىڭ ويىنى، باقسىنىڭ جىنى عانا...

جاقىندا «Azia animation» كومپانياسى «ەر توستىك» ەرتەگىسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرگەن ەرتەگى اتتاس ءمۋلتفيلمدى كوردىك. وكىنىشتىسى، بۇل مۋلتفيلم حالىق ەرتەگىسىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلىقتاۋ ءۇشىن ەمەس ماسقارالاۋ ءۇشىن تۇسىرىلگەندەي. سەبەبى، بۇندا بىزگە جاقسى تانىس «ەر توستىك» مۇلدە جوق. بۇل ءفيلمدى اتالعان كومپانيانىڭ يەلەرى يگور كراۋس، ارتۋر كراۋس دەگەندەر تۇسىرگەن ەكەن. قازاقتىڭ تاريحى مەن سالت-داستۇرىنەن حابارى جوق  بۇندايلارعا حالىقتىڭ قۇندى جادىگەرىن جۇلمالاۋعا كىم رۇقسات بەردى؟!

«Azia animation» كومپانياسى كراۋس وتباسىنىڭ جوباسى سەكىلدى. الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا، قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ جەلىسىمەن مۋلتفيلم ءتۇسىرىپ جۇرگەندەرىنە كوپ ۋاقىت بولىپتى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «ەر توستىكتى» دە اتالعان مەكەمەنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىنداعان. دەمەك، اعايىندى كراۋستاردىڭ قازاق ەرتەگىلەرىن كۇستانالاۋىنا كومەك بەرىپ وتىرعان ءدال وسى باسقارما بولسا كەرەك.

قازاق حالقى اۋىز ادەبيەتىن قايعىسى مەن قۋانىشىن قاتار ارتقان قارا نارىنداي كوردى. سول قاتاردا ەرتەگىلەردىڭ ارقالار جۇگى دە جەڭىل ەمەس. ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى جالعاسىن تاۋىپ، حالىق اراسىندا قادىم زامانعى قاۋىم قيالىنان سىر شەرتەتىن شەجىرە بولىپ كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ادەمى ءبىر سالاسى ەرتەگىلەر ەدى. مۇندا ادامداردىڭ ارمانى مەن تىلەگى، قيالى مەن ءۇمىتى، نانىمى مەن سەنىمى، تانىمى مەن تۇسىنىگى كورىنىس تابادى. قازاق حالقى ەرتەگىگە باي ەلدەردىڭ ءبىرى. قازاق ەرتەگىلىرى – تاريح تولقىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن سيۋجەتتەر.

ەندەشە ءبىر ۇلتتىڭ سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ ءيىسى سىڭگەن تاريحي جازبالاردى ءوز بىلگەنىنشە وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. وزگەرتكەندە دە وزگە ەلدىڭ ەرەكشەلگىن ءسىڭىرىپ، قازاقى بوياۋىن بۇزۋعا تىپتەن بولمايدى. ال مىنا «ەر توستىك» اتىن جامىلعان مۋلتفيلم ءبىز بالا جاستان وقىپ وسكەن «ەر توستىكپەن» ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنى وكىنتتى. تەك كەيىپكەرلەردىڭ اتى عانا بىردەي.

«ەر توستىك» ەرتەگىسىنىڭ جەلىسى ءار قازاققا جاقسى تانىس بولعاندىقتان ونى بۇل جەردە قايتالامايمىز. تەك سۇيىكتى ەرتەگىمىزدىڭ سيقىن قاشىرعان سوراقى مۋلتفيلم جايلى ءسوز ەتەمىز. فيلم باستالعاندا ەكراندا «Azia animation» ۇسىنىدى» ("ۇسىنادى" دەپ دۇرىس جازۋعا دا شامالارى كەلمەگەن) دەگەن جازۋ شىققاندا-اق «قوياندى كورىپ قالجاسىنان تۇڭىلگەندەي بولعانبىز». بۇنىمىز بەكەر ەمەس ەكەن. مۋلتفيلمدەگى كەيىپكەرلەردىڭ ءتۇرى ادامنان گورى الباستىعا جاقىنىراق. اتى شۋلى «الدار كوسە» انيماتسيالىق فيلمىندەگى قۇبىجىقتار مۇندا دا ءجۇر. ايتپاقشى،  «الدار كوسەنى» قۇبىجىققا اينالدىرىپ، وزىمىزگە ۇسىنعان تاعى دا وسى اعايىندى كراۋستار بولاتىن. بۇلار نەگە ءار فيلمىندە كەيىپكەرلەرىن قۇبىجىق ەتىپ كورسەتەدى. الدە قازاقتى سۇرىقسىز حالىق رەتىندە سۋرەتتەگىسى كەلە مە؟! بۇلارعا تاپسىرىس بەرىپ، قارجىلاي قولداپ وتىرعان الماتى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى قايدا قاراپ وتىر، الدە ولار ءۇشىن جوعارعا بەرەتىن ەسەپ-قيساپ «مۇزداي» بولسا بولدى ما؟!

كەيىپكەرلەردىڭ ءتۇرىنىڭ قورقىنىشتىلىعى ءوز الدىنا، فيلمدەگى سيۋجەت پەن ءسوز-سويلەمدەر قازاقى مەنتاليتەتكە مۇلدە جات. التى ۇلى بار توپاس اكەنىڭ  ەسىمى ەرنازار. ۇلدارى قالاعا قىز ىزدەپ قاڭعىپ كەتەدى، اكە-شەشەسى مالىنان ايىرىلىپ اش قالادى. ال ءبىز بىلەتىن «ەر توستىكتە» ەرنازار بايدىڭ سەگىز ۇلى بولادى. جۇتتان  مالىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ەلمەن بىرگە وتارعا كەتەدى. ال ۇيدە قالعان اتا-انا شاڭىراتا ءىلۋلى تۇرعان سوڭعى توستىكتى تاۋىپ جەيدى. توستىك جەگەن انا جۇكتى بولىپ، توستىكتى دۇنيەگە اكەلەدى. بۇل جەردە قىزىق قۇمار سابيلەر قالاي دۇنيەگە كەلگەنىن سۇراعاندا ايتىلاتىن «اتاڭنىڭ اۋىزىنان ءتۇستىڭ» دەگەن قازاقى تۇسىنىك كورىنىس تابادى.

ال ءبىز كورگەن مۋلتفيلمدە توستىكتى اشقاراق ەرنازار شال جالماۋىز كەمپىر ورتەگەن اۋىلدىڭ جۇرتىنان تاۋىپ الادى. بالانى قولىنا الىپ «بالپاناقتاي سەمىز ەكەن» دەپ سىلەكەيى شۇبىرعان شال، ايەلىنە بالادان تاماق دايىنداۋدى بۇيىرادى. بالانىڭ اتىن توستىك دەپ قويىپ، توستىك رەتىندە جەي بەرمەكشى. بالانىڭ توستىك اتالۋىنا وسى ءسوز سەبەپ بولادى.

ۇشاتىن تارەلكە ءمىنىپ جۇرگەن جالماۋىز كەمپىردىڭ ءتۇرى تىپتەن قورقىنىشتى. جالماۋىز كەمپىردىڭ كورىكتى بولمايتىنى شىندىق. الايدا ءدال مىناداي قۇبىجىق بولماس. بالا كەزىمىزدە قانشاما ەرتەگى وقىدىق، سونداعى جالماۋىز نەمەسە مىستان كەمپىردى ءدال وسىنداي قۇبىجىق بەينەدە ەلەستەتىپ كورمەپپىن. ول تاعى «وكپەسى سىرىلداپ، تاماعى قىرىلداپ، كۇرەك ءتىسىن جۇلىپ الىپ» ەرتەگىدەگى قاھارماندى قۋىپ جۇرەتىن جالماۋىز ەمەس، ۇشپا تارەلكەگە ءمىنىپ الىپ، قولىنداعى تاياعىمەن كيىز ۇيلەردى ورتەپ جۇرەدى.

بالالارى قالاعا قىز ىزدەپ كەتكەن سوڭ «ەرنازار» مەن كەمپىرى اشىعادى. اشتىققا شىداماعان شال «تىزە قۋسىرىپ (قول قۋسىراتىن قازاق ەدىك) وتىرا المايمىن» دەپ اڭعا شىعادى. قابان اتىپ الىپ جەمەكشى. قاي قازاق قابان ەتىن جەيتىن ەدى. كەيىپكەرگە بىرەسە بالانىڭ ەتىن، بىرەسە قاباننىڭ ەتىن جەگىزبەكشى بولعان اۆتوردىڭ ماقساتى نە؟ بولاشاق ۇرپاققا اتا-باباسىن قانداي حالىق رەتىندە كورسەتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇعان قوسا، اڭعا شىققان شالدىڭ ءار قيمىلى سايقىمازاق. قارسى الدىندا وتىرعان قوياندى اتا المايدى. ءتىپتى، قازاق قويان ەتىن دە تاماق دەپ ساناماعانى ءسوزسىز.

ءبىز بىلەتىن ەر توستىك شالقۇيرىق اتتى تۇلپارىنا ءمىنىپ، جەلاياق، كولتاۋسار سىندى ادال دوستارىنىڭ ارقاسىندا جاۋلارىن جەڭىپ شىعاتىن ەدى. ال مىنا «ەر توستىك» جاياۋ. جاۋلارىمەن جاياۋ ءجۇرىپ سوعىسادى. ەۋرازيا دالاسىن ات تۇياعىنىڭ شاڭىنا كومگەن قازاقتى تۇلپارىنان ءتۇسىرىپ، جاياۋ قالدىرعان اۆتوردىڭ ويلاعانى نە؟ ەگەر ءوزى ەرتەگى قۇراستىرعىسى كەلسە «ەر توستىك» دەپ اتاماي قۇراستىرا بەرسىن. كەيىپكەرىن توبەسىمەن جۇگىرتەم دەسە دە ءوز ەركى. تەك قازاقپەن، قازاقتىڭ فالكلورىمەن قاتىسى جوق ەتىپ ءتۇسىرسىن.

بۇل ءفيلمنىڭ كەيىپكەرلەرى دۇرىس سويلەۋدى دە بىلمەيدى. جوعارىدا شالدىڭ «تىزە قۋسىرىپ وتىرا المايمىن» دەگەنىن جازدىق. سول سەكىلدى اۆتوردىڭ بالتا مەن بالعانى ايىرا المايتىنىن دا بايقادىق. جالماۋىز كەمپىردىڭ ارقاسىنا ءوز بالتاسى قادالىپ، ولەدى. ال «توستىك» ونى دوستارىنا كەمپىرگە «بالعا قادالىپ ءولدى» دەيدى. دەمەك، بۇلار كىشكەنتاي كورەرمەندەرىنە زاتتىڭ دۇرىس اتالۋىن دا ۇيرەتە المايدى دەگەن ءسوز. وسى جەردە فيلمگە تاپسىرىس بەرگەن الماتى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىن قايتارا سىنعا العىمىز كەلەدى. الدە تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ مىندەتىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ كىرمەي مە؟...

تۋرا ءبىر جارىم ساعاتتان تۇراتىن فيلمنەن ءىلىپ الاتىن ەشتەڭە جوق. مۋلتفيلم نەگىزى كىشكەنتاي بالالارعا ارنالادى. سابيلەر انيماتسيالىق كەيىپكەرلەر ارقىلى تاريحىن تانىپ، ءتالىم-تاربيە الۋى كەرەك. ال اعايىندى كراۋستاردىڭ قولىنان شىققان مىنا فيلمگە ونداي ءۇمىت ارتۋ مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، نە تاريحي قۇنى، نە تاربيەلىك ءمانى جوق بۇل دۇنيەنى «ەر توستىك» دەپ اتاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟!

«ەر توستىك» ەرتەگىسىندە - تەرەڭ تۋىستىق سۇيىسپەنشىلىك، اتا-اناعا قۇرمەت، ادال دوستىق، ەرجۇرەكتىك سىندى قۇندىلىقتار مەن ادەت-عۇرىپ كەرەمەت كورىنىس تاباتىن. ەرتەگى ءدال وسى ەرەكشەلىمەن عاسىرلار بويى حالىق اراسىندا ساقتالىپ كەلدى. ال ءبىز ءسوز ەتكەن مۋلتفيلمدە مۇنىڭ بىردە-ءبىرى جوق. بۇرىنعى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمىن، وسى كۇنگى كينولاردا كەزدەسەتىن وقيعالارعا تەلىگەن قويىرتپاق بىردەڭە.

«ەر توستىك» ەرتەگىسى - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىسى. الايدا كەلەسى ۇرپاق  ۇلت فالكلورىمەن كىتاپ وقۋ ارقىلى ەمەس، وسىنداي كينو-فيلمدەر ارقىلى تانىسادى. دەمەك، كراۋستاردىڭ «ەر توستىگىن» كورگەن جاس جەتكىنشەكتەر قازاق فالكلورىنىڭ بارى مەن ءنارى وسى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، ۇلت ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە دەگەن قاتە تۇسىنىك قالىپتاسادى. ءتىپتى، ۇلت بولمىسى مەن مەنتاليتەتىنە قارا كۇيە جاعىلۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن بۇل دۇنيەنى ءساتسىز شىققان مۋلتفيلم دەپ عانا قاراۋعا بولمايدى. قايتا ۇلت فالكلورىن بۇزۋ دەپ بىلگەن ءجون.

سول ءۇشىن ءبىز فيلم اۆتورلارىنان بۇل دۇنيەنى جويۋدى تالاپ ەتەمىز! ەگەر جويعىسى كەلمەسە،  «ەر توستىك» دەگەن اتاۋى مەن كەيىپكەرلەرىنىڭ اتىن وزگەرتسىن. جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر وسىنداي جوبالارعا تاپسىرىس بەرگەندە سانعا ەمەس ساپاعا ءمان بەرۋى كەرەك. ايتپەسە، الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسى «Azia animation» كومپانياسىنا تاپسىرىس بەرىپ جاساتقان «الدار كوسە» نەمەسە ءبىز ءسوز ەتكەن «ەر توستىك» انيماتسيالىق فيلمدەرى جەتكىنشەكتەرگە ەش پايداسى جوق ونىمدەر. مەملەكەتتىڭ قارجىسى قۇمعا قۇيعان سۋداي قۇردىمعا كەتتى دەگەن ءسوز...

قازاقتى ماسقارالاعان ءمۋلتفيلمدى مىنا جەردەن كورىپ، ءوز ويىڭىزدى قوسساڭىز بولادى. 

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz