ورىنسىز ءسوز قان قىزدىرادى
بۇگىندە الەمدىك دارەجەدەگى العاشقى قازاق ءانشىسى اتانىپ جۇرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ول تۋرالى اقىن وڭايگۇل تۇرجانوۆانىڭ كىتاپشاسىنان باسقا تەرەڭنەن قۋزاعان تياناقتى دۇنيە، ءتىپتى قازاقستان كولەمىندە مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلا قويعان جوق. ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «ديماش. كوگدا جاجدۋت كريكا» اتتى كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. ءبىز وقىرمان نازارىنا سول كىتاپتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان «جەر الەمدى شارلاعان قازاق ءانى» دەيتىن تاراۋىن ۇسىنۋدى جالعاستىرامىز.
(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: «باعى بارمەن تالاسپا», تەڭىز تۇپتەن تەبىرەنەدى،ديماشتىڭ داۋىسى جانە الەمنىڭ 47 ەلىندەگى بەيتانىس تانىستار), ديماشتىڭ ديناميكالىق كونسەرۆاتيزمى، «قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا»، ديماش جانە قازاق مادەنيەتىنىڭ ينتەگراتيۆتىك مودەلى، تاۋداي تالاپتان – بارماقتاي باق...
«قيسىن قايدا؟» دەگەن سۇراققا «باستى شەشەن» ءوزىنىڭ «ديماش – ۇلكەن قارۋ» تەزيسىمەن جاۋاپ بەرگەن بولادى. ياعني ول «قىتاي ءبىزدىڭ بالانى بىزگە قارسى پايدالاناتىنىن»، قالىڭ قىتاي ديماشتى قالقان ەتىپ جاپپاي قازاقشا ۇيرەنىپ، سول ارقىلى جىلانباۋىرلاپ جىلجي وتىرىپ قازاق جەرىنە كىرىپ الاتىنىن سوناۋ 2013 جىلى، «ساز الەمى» كونكۋرسىندا جيۋري بولىپ وتىرعاندا-اق «بال اشىپ» بىلگەن ەكەن، سولاي بولعاندىقتان دا «ساز الەمىندە» جۇرگەندە «ونى ءبىر ادام سول جاققا سۇيرەمەگەن» ەكەن. وسى جەردە ونىڭ وزىندە جوق لوگيكاعا سالساق، رينات، وعان قوسا باعىم مەن سۇلتانا سول كەزدە-اق ۋاقيعالاردىڭ ەندى ءتورت جىلدان كەيىن ءدال سونداي ىڭعايدا ءوربيتىنىن، ياعني ديماشتى قىتاي وزدەرىنە الىپ كەتەتىنىن اسقان «نوسترادامۋستىقپەن» سەزىپ، ادەيى جوعارى بالل بەرمەي قويعان ەكەن دە، سول ارقىلى الگى جيۋريگە استىرتىن كىرىپ الىپ، ديماشتى جاقتاۋ ارقىلى «قىتايلىق» ساياسات جۇرگىزگىسى كەلگەن» الماتىلىق شاھيزادا بايباتشاەۆا، «اقتاۋدا ءجۇرىپ، قىتايدىڭ اقشاسىنا ادەيى قازاقشا ۇيرەنىپ العان» تاعى ءبىر جيۋري مۇشەسى يگور جولىن كەسىپ، جىمىسقى ويلارىن جۇزەگە اسىرتپاي تاستاعان بولىپ شىعادى. نەتكەن سۇڭعىلالىق دەسەيشى!؟ مىنادان كەيىن ايتىسمەننىڭ «شىڭعىرىپ» شىندىق ايتقان داۋىسىنا سالىپ، «وۋ، قازاعىم، قىتايلىق جانسىز ديماشقا مۇزدان ەسكەرتكىش تۇرعىزعانشا، رينات، باعىم، سۇلتانا ۇشەۋىنە كوكتوبەدەن قولا ءمۇسىن سالمايسىڭدار ما؟!» دەپ «شىڭعىرعىڭ» كەلىپ كەتەدى ەكەن.
حوش، قىتاي ديماشتاي جويقىن تالانتتى پايدالانىپ، قازاققا قارسى ۇلكەن ساياسي جوبا ازىرلەپ جاتىر ەكەن دەيىك. جۋىردا وسىعان جاقىن ويدى جەلى پايدالانۋشى ءبىر امەريكان دا جازىپتى. ايتۋىنشا، ەندى ديماش ءپۋتيننىڭ «قۇپيا قارۋى» ەكەن، ياعني ونىڭ تاساسىنان كرەملدىڭ قۇلاعى ءۇرپيىپ كورىنىپ تۇرۋلى. سەبەبى، قازاقستان رەسەيدىڭ وداقتاسى. جانە جوعارىداعى رانكەردىڭ قىلىعىن ەسكەرسەك، اقش-تىڭ ءبىراز ادامى وسىدان كەپ «ەكىبەتكەي ستاندارتتاعى»، ياعني ريناتتار ايتاتىنداي بىرەسە قىتايدىڭ، ەندى بىردە امەريكاندار ايتاتىنداي رەسەيدىڭ نەويمپەريالىق ساياساتىنا «قىزمەت ەتۋشى» ديماشتان ساقتاناتىنداي سىڭاي تانىتادى. بەس جاسىنان ولەڭنىڭ سوڭىندا جۇرگەن جاپ-جاس جىگىتتى سوندا مقم مەن فسب ءىرى كاليبرلى ىقپال اگەنتى دارەجەسىنە جەتكىزىپ قاي ۋاقىتتا دايارلاپ ۇلگەردى ەكەن دەسەيشى. وسى قيسىنسىز قيسىنعا سالساق، قىتاي كەزىندە ۆيتاسقا دا ساياساتپەن تابىنعان ياكي وزدەرىنە لۋبيانكا دايارلاپ جىبەرگەن سۋپەراگەنتتى دەر كەزىندە تانىپ قالىپ، وتىرىك باۋراپ، ورىستاردىڭ وزدەرىنە قارسى قارعاشا قىپ سالعان بولىپ شىعادى. سينگەر جوباسىنا 2013 جىلى قاتىسقان مالاي قىزى شيلا امساحتى مالايزياعا، 2018 جىلى ونەر كورسەتكەن بريت-پوپ جۇلدىزى دجەسسي دجەيدى ۇلىبريتانياعا، 2019 جىلى قاتىسقان كريستيان كوسوۆتاي بالانى بولگارياعا، ال پولينا گاگارينانى رەسەيگە قارسى ءوز وڭتايىنا الىپ، الگى ەلدەردىڭ قۇپيا «وپەراتسيالارىن» بولدىرماي تاستاپ وتىر ەكەن دا. وسىلاردىڭ، وعان قوسا «ديماش» ارناۋلى جوباسىنىڭ ارقاسىندا قىتاي ەكونوميكالىق جاعىنان ايتارلىقتاي ءوسىپ، كەرىسىنشە رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۇرالاپ وتىر ەكەن. وسىنى كورىپ وتىرعان تسرۋ قايتەدى، ارينە، رانكەر سياقتى جالداپتارى ارقىلى ديماشتى تۇقىرتىپ، اقش-قا انىمەن كىرگىزبەۋدىڭ بۇكىل شاراسىن الىپ وتىر ەكەن دا. عاجاپ جاڭالىق، تەك وسى قارادۇرسىن قيسىندى-قيسىنسىز ويلاۋ جۇيەسىندە ونى كوپە-كورىنەۋ جوققا شىعاراتىن، لارا فابيانعا، دان بالاندارعا بايلانىستى ءبىر كاكىر بولماسا. جارايدى، امەريكان اليگاتورى ورىستىڭ ايۋىنان، قىتايدىڭ ايداھارىنان سەسكەنىپ ديماشتاي تالانتتىڭ وزدەرىندەگى ءورىسىن تارىلتتى ەكەن دەيىك، بىراق وزدەرىمەن ناسىلدەس، وركەنيەتتەس، ياعني ءبىر «ەۆروامەريكاندىق تسيۆيليزاتسياعا» جاتاتىن بەلگيالىق لارانىڭ (مەيلى، ونى فرانتسيا جىبەرسىن دەيىك), رۋمىن داننىڭ (ويباي-اۋ، ونىڭ اكەسى مولدوۆانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەدى عوي) اقش-تا تۇمسىعىن تاسقا تيگىزىپ، ساحنا بەرمەي قويۋىنا جول بولسىن. سول سياقتى قىتايدا ون ميلليوننىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىرعان ديماشتىڭ فان-قوعامداستىعىن ديار دەگەن اتپەن ۇيىمداستىرىپ، ولاردى ءانشى بارعان جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جىبەرىپ، سونىڭ ىشىندە بەيجىڭنەن لوندونعا دەيىن 19 ساعات ۇشۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قىتاي وكىمەتى قانشاما مەملەكەتتىك ورگاندى جۇمىلدىرىپ، قانشاما كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىم قۇرۋى كەرەك ەكەندىگىن ويلاپ كوردىڭىزدەر مە، شەشەندەر؟! قازاقتىڭ دومبىراسىن ۇيرەنۋدى مەكتەپتەردەگى مۋزىكا ساباعى باعدارلاماسىنا وكىمەتتىڭ پاتىمەن ەنگىزۋگە بولار، بىراق سان مىڭداعان جاستاردىڭ قولىنا دومبىرانى ۇستاتىپ قويىپ جارلىق شاشۋمەن وزدەرىنە مۇلدەم بەيتانىس بۇل مۋزىكالىق اسپاپتى ۇيرەنۋگە تىپ ەتىپ وتىرعىزادى دەپ ويلاۋ ميعا قانشالىقتى سىيىمدى؟! ميلليونداعان ديارستى، ونىڭ سىرتىنداعى ەركىن فانداردى، ولاردان باسقا ميلليونداعان ديماش ونەرىنە ءىلتيپات بىلدىرۋشىلەردى قوسقاندا وسىنشاما حالىقتى ءبىر ءانشىنىڭ توڭىرەگىنە جۇمعان جۇدىرىقتاي توپتاستىرۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى، قۋاتتى اكىمشىلىك رەسۋرستاردى ايتپاعاندا، كوپتى اۋدارىپ اكەتەتىن كۇشتى، وتە كۇشتى يدەولوگيا قاجەت. ال ونداي يدەولوگيانى ءومىرىنىڭ قاي سالاسى بولسىن ءارتاراپتانىپ، سونىڭ ىشىندە نارىق اسەرىمەن دەموكراتيالانىپ ۇلگەرگەن ەلدە ۇلى جۋڭگونىڭ تاسشاينار «توۆاگيششتەرىنىڭ» ءوزى تالداپ جاساپ جانە جۇزەگە اسىرىپ بەرە الماس ەدى. ەندەشە قىتاي ءوزىنىڭ ءتىسىن جاسىرىپ، ءتىلىن كورسەتكەن جىمىسقى ساياساتىنا قارشاداي ديماشتى پايدالانىپ وتىر دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە نە جىلارىڭدى، نە كۇلەرىڭدى بىلمەيسىڭ.
جوق، ديماش توڭىرەگىندەگى بۇگىنگىدەي داۋ-دابىرا جەر شارى حالىقتارىنىڭ قازاق انشىسىنە سۇيىسپەنشىلىگى دەيتىن شىنايى دا العاۋسىز يدەولوگيالىق دۇمپۋمەن وزدىگىنەن ءجۇرىپ جاتىر. سەبەبى، فانداردىڭ ديماشقا دەگەن ماحابباتى شەكسىز جانە ول سىرتقا شىقپاي، اقتارىلماي تۇرا المايدى. سەبەبى، ونەر مەن ساياساتتى ءبىر-بىرىنە قاتىستىرمايتىن، ونەردى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ەلدەر بار، قىتاي سونىڭ بىرەۋى، بىراق بۇل جاعىنان ايىرىم ەرەكشەلىگى دە بار ەل. تاريحى بەس مىڭ جىلعا كەتەتىن بۇل مەملەكەتتىڭ بيلىك بۇيداسىن ۇستاپ وتىرعاندار رۋحانياتىن كادەلەيتىن، سوعان ساي رۋحى بيىك حالىق قانا جاي قاي جاعىنان كەلسە دە الدىرمايتىنىن جاقسى بىلەدى، ياعني بۇل توبە توپ سول ءداستۇر بويىنشا تاربيەلەنىپ، ۇيرەتىلەدى. سونىڭ ىشىندە مۋزىكاعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى: قىتاي بيلىگى مەن ەليتاسى ۇستاناتىن كۋن فۋ تسزى دوكتريناسى بويىنشا مۋزىكا، ساز ونەرى مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى بولىپ سانالادى. سوعان ساي قىتايدا بالاعا مەكتەپ جاسىنان مۋزىكالىق تاربيە بەرۋ جولعا قويىلعان، ول بويىنشا ءاربىر وقۋشى مەكتەپتەن مۋزىكالىق مينيمۋم ءبىلىم الىپ شىعۋعا، ياعني سولفەدجيودان، نوتادان ساۋات اشۋعا مىندەتتى، جانە ءبىر ەسكەرەرلىگى، بۇل ەلدە بالانى مۋزىكاعا كۇردەلى كلاسسيكالىق شىعارمالار ارقىلى ەمەس، بالانىڭ قابىلداۋىنا جەڭىل فيلم ساۋندترەكتەرى، انيماتسيالىق مۋزىكا كومەگىمەن باستىقتىرادى (ال بىزدە ءالى كەڭەس تۇسىنداعىداي «ۋروك پەنيا – ۋروك بالدەنيا»). ءسويتىپ مادەنيەت استە-استە ەل ءومىرىنىڭ قاي سالاسىنىڭ دا، سونىڭ ىشىندە ساياساتتىڭ دا نەگىزىنە، تاعانىنا اينالادى. بىراق نە نارسەدەن دە پايدا كورەتىن بەس مىڭ جىلدىق وركەنيەت ساۋدا-ساتتىقتى، مادەنيەتتى جانە ساياساتتى توعىستىرىپ، بىرگە جۇرگىزىپ وتىرادى. قىتاي جەتىستىكتەرىمەن قاتار ءوز پروبلەمالارى دا بار، قۋانىش-سۇيىنىشىمەن قايعى-مۇڭى قوسا قابات جۇرەتىن ءوزىمىز سياقتى «نورمالنىي» ەل، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگىدەي وندا دا حالىققا باسپانا جەتىسپەيدى، – بەيجىڭنىڭ وزىندە عانا ءتورت ميلليونداي ادام ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىباس ءومىر كەشۋدە، – قالا مەن اۋىلداعى تابىس مولشەرىنىڭ ەداۋىر ايىرماشىلىعىنان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك كۇشەيگەن، ەل ۇلتتىق اپات دەرلىك جەمقورلىقتان ارىلا الماي كەلەدى، جاعداي وسىلاي بولىپ تۇرعاندا شەنەۋنىكتەرىنىڭ جالپى ازيالىقتارعا ءتان گراندومانيامەن اۋالانىپ كەتەتىنى دە بار، مىسالى، قارايعان اقشا جۇمساپ الەمدەگى ەڭ ۇزىن گونكونگ – چجۋحاي – ماكاو تەڭىز كوپىرىن سالۋ جاي حالىقتىڭ ورىندى اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. سولاي بولسا-داعى شانحايداعى 101 قاباتتىق SWFC (Shanghai World Financial Centre) عيماراتى، بەيجىڭدەگى وليمپيادالىق ويىندارعا ارناپ سالىنعان «سۋ تەكشە»، «قۇس ۇياسى» سەكىلدى فۋتۋريستىك عيماراتتار، قىتايدىڭ اتاقتى ماگنيتتىك لەۆيتاتسيالىق پويىزدارى جانە جۋىردا جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلعان الەمدەگى ەڭ ۇزدىك Byton ەلەكتركار ۇلگىسى بەس مىڭ جىلدىق وركەنيەت وسىنشاما ۋاقىت بويى حالىقتىڭ ىشكى ءدات-قۋاتىنىڭ پارمەندىلىگىمەن، ادام ايتقىسىز ەڭبەكقورلىعىمەن عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ونەردى ساياساتتاندىرۋ، ساياساتقا ەستەتيكالىق ءوڭ بەرۋ ارقىلى دا ساقتالىپ تۇرۋى مۇمكىن-اۋ دەگىزەرلىك. قازىردە ءبىز سوڭعى جىلدارداعى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس ەكى ەلدىڭ اراسىنا مادەني كوپىر بولىپ تا تارتىلدى دەگەندىول قاجەت ەتكەننەن دە ءجيى ايتىپ-جازاتىن بولدىق، وسى ورايدا بۇل ىسكە ديماشتىڭ ۇلەسىن دە قوسا كەتۋدى ۇمىتپايمىز. وبەكتيۆتى تۇردە سولايى سولا، دەگەنمەن قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، وزگە حالىقتاردىڭ دا تالاپ-تىلەگىن بىلدەرمەسە ديماش بۇگىنگى ديماش بولماس ەدى. ول جالپى العاندا بۇكىل ادامزاتتىڭ كورىنەۋ جانە كومەس ارمان-اڭسارىنىڭ، ماقسات-مۇراتىنىڭ مايەگى، بىراق ناقتى العاندا ءانشى ءوز ونەرى ارقىلى الدىمەن كورشى قونعان ەكى حالىقتىڭ – قازاقتىڭ جانە حانزۋدىڭ مادەني ينتەگراتسياسىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتە باستاعانىن ەسكەرۋ ءجون. بۇل ۇدەرىس ىشتەي تىلدىك جانە الىپبيلىك ايىرماشىلىقتاردان، مادەني ارالاس-قۇرالاستىعىنىڭ ازدىعىنان اقپاراتتىق پەريفەريادا قالعان ەكى حالىقتى جاقىنداستىرۋدى كوزدەسە، كەڭ كولەمدە العاندا ەكى حالىقتى دا الەمنىڭ بۇرىن تاڭسىق بولىپ كەلگەن كۇرە مادەني جولىنا تۇسىرۋگە باعدارلانعان. بۇگىندە الەمدە ناسىلدىك، كونفەسسيالىق ايقىندامالاركەيىن سىرعىپ، ادام ءبىرىن-ءبىرى باسقا بەلگى-قاسيەتتەر بويىنشا باعالايتىن بولدى. ديماش ءوز ونەرىمەن جانە جەكە باسىنىڭ ساپالىق قاسيەتتەرىمەن، وسى دۇنيەجۇزىلىك ترەندتى بەدەرلەي كورسەتىپ وتىر، بۇل رەتتە، ونىڭ ونەرى توپتاستىرا باستاعان الەمنىڭ سانالى، كوزى قاراقتى بولىگى ءانشىنى peacemaker (الەمدىك ءبىتىستىرۋشى) اتاي باستاعانى تەگىن بولماسا كەرەك. ەڭ قىزىعى، قىتايلار دا ءانشىنىڭ الەمدىك تۋرنەسىن «دي ديناستيا» دەپ اتادى، – حانزۋدىڭ تاريحي كەزەڭدەرىمەن ۇقساستىرۋدان شىققان بۇل تىركەستىڭ ءمانى «ديماشتىڭ امىرلىك ەتۋ ۋاقىتى كەلدى» دەگەندى بىلدىرەدى. حانزۋ حالقىنا ءتان وسىناۋ رومانتيكالىق اۋان، مەسسيالىق كوڭىل-كۇيدىڭ تابىن بەلگىلى «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان «ەكونوميكالىق جىبەك جولى» جوسىعىنان دا اڭعارۋعا بولار ەدى. بۇگىندە قحر-دە مادەنيەتكە قاتىستى نارسەنىڭ ءبارى بۇرىن بولماعان بەلسەندىلىككە يە، سونىڭ ىشىندە مادەني مۇرانىڭ كۇللىسى قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى مادەني مۇرانى ساقتاۋعا قويىپ، زەرتتەپ، جاڭعىرتۋ، ودان ءارى تۋريزمگە پايدالانۋ ءىسى دە وسى قاتارعا كىرەدى. بۇل ىسكە قحر جاعى ساياسي ماقسات بەرىپ وتىر، ياعني سول ارقىلى وزدەرىنىڭ جىمىسقى ەكسپانسيالىق ساياساتىن جۇرگىزۋدە دەپ كەلەتىن ويجورۋلار ايتىلۋدايىن ايتىلىپ ءجۇر، بىراق سونىڭ كوپشىلىگى قىتايمەن باسەكەلەس باتىس ساياسي «جۇلدىزشىلارىنىڭ» قولدارىنان شىعىپ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا جوبا ساۋدا-ساتتىق جاعىنان دا، مادەني جاعىنان دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بەلسەنە قاتىسۋىمەن قولعا الىنىپ جاتقانى نازاردان قاقاس قالا بەرەدى. «جىبەك جولىنىڭ» قىتاي، قازاقستان جانە قىرعىزستان ارالىعىنداعى تيان-شان ءدالىزى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرا رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. جوبانى نەگىزگى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى – يكوموس-تىڭ حالىقارالىق ساقتاۋعا قويۋ ورتالىعى. چانان – تيان-شان ءدالىزى بويىندا ورنالاسقان وتىز ءۇش تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتىڭ 22-ءسى قىتايدىڭ، 8-ءى قازاقستاننىڭ جانە 3-ءى قىرعىزستاننىڭ اۋماعىندا. دەمەك، 2018 جىلعى جەلتوقساندا شانحايدا ديماشتىڭ «جىبەك جولىنىڭ مادەني ەلشىسى» اتانۋى قىتاي جاعىنىڭ عانا شەشىمىمەن ەمەس، بۇۇ جانىنداعى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قۇپتاۋىمەن قابىلدانعان شەشىم دەۋ ءجون. كەز كەلگەن نارسەدەن ساياسات ىزدەي بەرسەك كۇلكىگە قالامىز، اعايىن.
«جىبەك جولى» سياقتى قىتاي ءۇشىن مادەني ماڭىزى ايرىقشا جوبالاردىڭ باتىس بەتكە تارتىلۋىنىڭ وزىندىك استارى دا جوق ەمەس. مۇنىڭ ءوزى قحر يدەولوگياسى ەلدىڭ شىعىسىنان – وڭتۇستىك كورەيادان، جاپونيادان، سولاردى كوپىر ەتىپ وتىرعان اقش-تىڭ «ءجۇندى باراق» قولى ارقىلى كەلىپ جاتقان مادەني ەكسپانسيادان كادىمگىدەي قاۋىپتەنەتىندىگىن كورسەتەدى. قحر-دە وسى ماقساتتا «التىن قالقان» دەيتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما جاسالعان. Dina Akhmet دەيتىن مالىمەتى مول جەلى پايدالانۋشىنىڭ جازۋىنشا، قىتايدىڭ اقپارات قۇرالدارى ديماشقا قىتاي جاستارىن كورەيا مادەنيەتىنەن بەت بۇرعىزىپ، بەت-بەينەگە ەمەس، ءان سالۋ شەبەرلىگىنە، ادامي ىشكى دۇنيەگە كوڭىل اۋدارۋدى باسىم ەتىپ، زور ىقپال جاساپ وتىرعانى ءۇشىن دە ءدان ريزا ەكەن. شىنىندا دا كورەيلىك كەي-پوپ بىزگە كيۋ-پوپ بولىپ كىرىپ العانى سياقتى سي-پوپ دەگەن اتپەن قىتاي جاستارىن دا مەڭدەگەن. ونىڭ لۋ حان دەيتىن وكىلى قىتايدا ەڭ تانىمال انشىلەردىڭ بىرىنەن سانالادى. ال كورەيلىك k-pop اسىل تۇبىندە زاماناۋي امەريكان جاستار مادەنيەتى hip hop-تىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى جانە قازىردە k-pop توپتارى الەم بويىنشا فاناتتارىنىڭ سانى جاعىنان گيننەس رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن، مىسالى PSY توبىنىڭ ءبىر كليپ-ءانىن ءبىر جىلدا ەكى ميلليارد جاس قاراعان. K-pop وڭتۇستىك كورەيانىڭ مەملەكەتتىك مادەني ساياساتىنىڭ قۇرامداس بولىگى، ياعني ول ۇرانى «ءبىرىنشى بولۋ ونەرى» بولىپ وتىرعان كورەي جاستارى سۋبمادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن جالپىۇلتتىق حالليۋ («كورەي تولقىنى») جوباسىنىڭ اجىراعىسىز بولشەگى رەتىندە ۇلتتىق يگىلىك دەپ جاريالانعان. حالليۋ بۇگىندە ءبىزدى قويىپ، سولتۇستىك امەريكانىڭ وزىنە ەنىپ الدى. ونداعىلار بۇل كورەيلىك الاپات داۋىلعا قارسى ەش قايران قىلا الماي وتىرسا، الپاۋىت قىتاي باسقا باعىتتاعى، ياعني رۋحاني مەگاجۇلدىزداردى تاۋىپ، سولاردى قارسى قالقان ەتىپ قويۋ جونىندە شەشىمگە كەلگەن. بىراق وزدەرىندە الگى الاپاتقا دەس بەرەرلىك سونداي الاپات ءانشى ياكي مۋزىكالىق ستيل بولماعان. وسى سىن ساتتە ەلگە الدەقالاي ديماش كەلە قالعان دا، قىتاي ماماندارى، فۋ لين ايتقانداي، وزدەرىنىڭ مۋزىكا دۇنيەسىنەن مۇنداي جوعارى تەحنيكانى جاساۋعا تابا الماي وتىرعان قاجەت رەسۋرستاردى قازاق ءانشىسىنىڭ بويىنان تاپقان. سۇراق تۋادى: «ەل قامىن ويلاعان ەدىگەلەر» – ريناتتار سول 2013 جىلى وسى قىتاي ماماندارى سياقتى ديماشتىڭ بويىنان بىزدەگى ناينتي ۋاندەرگە قارسى قويارلىق قاجەتتى رەسۋرستاردى نەگە كورمەدى، كورمەك تۇرعاي، وزدەرىنىڭ سانتەحنيك سياقتى دوعال، وجار سوزدەرىمەن جاس ءانشىنى شەتكە قاعىپ، قىتايعا كەتۋگە نەگە ماجبۇرلەدى؟ قىتاي اقىرى ديماشتىڭ ارقاسىندا وزدەرىنەن «قاجەتتى رەسۋرستاردى» تاپتى دا عوي: Hunan TV وتكىزىپ جۇرگەن كەيىنگى رەاليتي شوۋ باعدارلامالار، اسىرەسە سوڭعى «سۋپەر ۆوكال» بايقاۋى قىتاي انشىلەرىنىڭ جاس تولقىنى جالپى العاندا نەوكلاسسيكاعا، سونىڭ ىشىندە وپەراپوپقا شىنداپ بەت بۇرعانىن كورسەتىپ بەردى. سان ەندى عانا ساپاعا اۋىسا باستاعان سياقتى.
وسى ءبىز كەلتىرگەن فاكتىلەر ديماشتىڭ قىتايداعى ونەر جولىنان ساياسي قاڭقا ىزدەۋ ءونىمسىز شارۋا ەكەندىگىنە تۋراشى. مۇنداعى ساياسات – ۇزاسا ساۋدا مەن مادەنيەتتى ەلدىڭ الەمدىك ورەدەگى ۇزاقمەرزىمدىك گەوساياساتىمەن قويىنداستىرۋ. گەوساياسات يدەولوگيا ياكي ەكسپانسيا ەمەس، بىزدەگى وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ سياقتى ەلدىڭ الداعى، پەرسپەكتيۆاداعى تىنىس-تىرشىلىگىنە جول اشاتىن ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ءورىس ىزدەۋ. ءدال سول سياقتى رينات زايىتوۆ ديماشتى «ميكروفونىڭدى جەرگە تاستاي ساپ، نەگە قارسى شىقپايسىڭ؟!» دەپ كىنالاپ وتىرعان شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى دە كەڭىرەك كولەمدە الىپ قاراۋدى تىلەيدى. باسىن بىردەن اشىپ ايتا كەتەيىك، ەكى جاقتان دا – قىتاي جاعىنان دا، قازاقستان جاعىنان دا ناقتى، جان-جاقتى رەسمي مالىمەتتەردىڭ ازدىعى جانە ورالماندار ارقىلى جەتىپ جاتقان اقپاراتتاردىڭ الا-قۇلالىعى بىزگە بۇل ماسەلە جونىندە تولىمدى دا وبەكتيۆتى پىكىر قورىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءبىر مالىمەتكوزدەرگە قاراساڭ، ولكەدە ساياسي يندوكتريناتسيا، سول ارقىلى جاپپاي قىتايلاستىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر، ەندى ءبىر پىكىر ايتۋشىلار ۋاقيعالاردى ەتنوتسيدكە، ءتىپتى گەنوتسيدكە اپارىپ تىرەيدى. وسى ورايدا «ازاپ شەگىپ تۇرمەدە جاتقان»، «كونتسلاگەرلەردە جاتقان» ياكي «وقشاۋلاۋ لاگەرلەرىندە» وتىرعان ءجۇز مىڭ، جارتى ميلليون، جەتى ءجۇز مىڭ، ءتىپتى ميلليوننىڭ ۇستىندە قازاق بارى ايتىلادى. شەتەلدىك قۇقىق قورعاۋشىلار الگىندەي وقشاۋلاۋ ورىندارىن قىتايداعى از حالىقتارعا ارناپ قۇرىلعان «ساياسي قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرى» دەسە، قىتاي وكىمەتى حالىقتى جاڭا ماماندىقتارعا ۇيرەتەتىن «ەرىكتى كاسىبي ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارى» دەپ اتايدى. سونداي لاگەر-ورتالىقتاردا وتىرىپ شىققان كەيبىرەۋلەردىڭ ءسوز سىلايى وندا بەرىلەتىن تاربيەنى ادامنىڭ ءوز مادەنيەتىنەن، ءدىني كوزقاراستارىنان باس تارتۋعا ۇگىتتەۋ دەگەنگە سايسا، ەندى بىرقاتارى ونداي ورتالىقتاردا ەكى اي بولعاندارىندا قىتاي يەروگليفىمەن جازۋ وقىتىلعانىن، سوسىن ەلدەگى 126 ءدىن مەن كونفەسسيانىڭ ورنىنا ءبىر ءدىندى ۇستانۋعا ىڭعايلاۋ تالابى بايقالعانىن ايتادى.
بۇعان قاراعاندا قىتايدا سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە ۇلتشىل سەپاراتيزمگە، ءدىني ەكسترەميزمگە توسقاۋىل قويۋ ارقىلى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا، ءبىر كەزدە كەڭەس وداعىندا بولعانىنداي، ەلدە جان سانى 95%-دى حان حالقىنىڭ ماڭايىنا توپتاسقان، مەملەكەتتىك ءتىل — پۋتۋنحۋانى قولداناتىن ءبىرتۇتاس ەتنيكالىق قاۋىمداستىق جاساۋ ساياساتى باستالعان سياقتى. وسى ورايدا جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى تاراپىنان اسىرا سىلتەۋ دە بولماي تۇرماعان. ەگەر جاعداي ءدال وسىلاي بولسا، بۇل ساياساتتىڭ يندوكتريناتسيا اتالۋى نەگىزىنەن دۇرىس. بۇل جەردەگى ماسەلە يندوكتريناتسيا قاي تۇردە – حالىقتىڭ ءوز تىلەگىمەن بە، الدە تىلەگىنە قارسى جۇرگىزىلىپ وتىر ما دەگەنگە كەپ تىرەلەدى. قحر كونستيتۋتسيا بويىنشا كوپ ۇلتتى، بىراق ۋنيتارلىق ەل، ياعني وندا جەتكىلىكتى تۇردە ورتالىقسىزداندىرۋ جانە از حالىقتارعا ۇلتتىق-جەرلىك اۆتونوميا بەرۋ قاراستىرىلعان، الايدا شۇار-داعى بەلگىلى «ۇيعىر پروبلەماسىنان» كەيىن ءالسىن-ءالسىن ءورشىپ تۇرعان سەپاراتيزم، باتىستىڭ سونى جەلەۋ ەتىپ، ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسقىسى كەلە بەرەتىنى، جالپى حالىق سانىنىڭ كوپتىگى قحر-ءدىڭ كوپ ۇلتتى، بىراق جالعىز زاڭدىلىققا باعىنعان، ورتاق ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ورتاق نانىمداعى ۋنيتارلىق نەگىزىن كۇشەيتۋ تالابىنا اكەپ وتىرعانداي. ونىڭ ىشىندە الفاۆيت ماسەلەسى دە بار: ەلدە ورتاق پۋتۋنحۋا ءالىپبيى، سول نەگىزدە سويلەۋ ءتىلى جاسالعانىنا ءبىراز ۋاقىت، بىراق جاڭا الفاۆيت بىرقاتار ايماقتاردا ورگە باسپاي وتىر، سوندىقتان مۇندا ەكى قىتايدىڭ ءبىر-بىرىمەن قاعاز-قالام كومەگىمەن تىلدەسۋى سياقتى قىزىق كورىنىستەر دە ورىن الىپ وتىرادى. مۇسىلمان جىكشىلدىگىنە كەلسەك، ول كەڭەس وداعى شىڭجاڭداعى مۇسىلمان حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا دەم بەرگەن 1930-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستاۋ الادى، سودان بەرى حانزۋ باتىس شەكاراسىنا بۇلىكتىڭ باسى دەگەندەي سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. قولدا بار اقپاراتقا قاراعاندا، وكىمەت از ۇلتتاردىڭ ءبىر ەتنيكالىق قاۋىمداستىق ساياساتىن قابىلدايتىندارىن قالدىرىپ، كونبەيتىندەرىن تاريحي وتاندارىنا قايتارۋعا بەكىنگەن سياقتى. ياعني، ارالىق جول جوق، ەكى جاقتى ازاماتتىققا، سونى پايدالانىپ ەكى ورتادا كوممەرتسيا جۇرگىزۋگە، بولماسا جوعارى زەينەتاقى الۋ ءۇشىن زاڭنان اتتاۋعا تىيىم. سوندىقتان دا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋعا بولماعانىمەن، مەملەكەتتىك تۇرعىسىنان كەلگەندە كىم بولسا دا بولاشاعىن، ياعني قاي ەلدە تۇپكىلىكتى قالاتىنىن ءبىرجولا ايقىنداۋى ءتيىس. جوعارىداعى قايتا تاربيەلەۋ ورتالىقتارىندا وسى ماسەلەنىڭ باسى ايقىندالاتىن سياقتى. بۇل جاعىنان الگى ورتالىقتار ەۋروپاداعى بوسقىنداردىڭ فيلتراتسيالىق لاگەرلەرىنە ۇقساپ تۇرادى، ولاردا دا نەگىزىنەن بوسىپ كەلگەندەردىڭ مۇنداعى مادەنيەتتى، ياعني مۋلتيكۋلتۋراليزمدى قابىلدايتىندىعى نە قابىلدامايتىندىعىنا كوز جەتكىزىلىپ، سودان كەيىن بارىپ ءبىر توقتامعا كەلەدى عوي. گاپ وسى ءىستى قانداي جاعدايدا، قانداي تاسىلدەرمەن جۇرگىزۋدە. ياعني حانزۋ حالقىنىڭ ءوزىن بىركەلكىلەۋى، ءوز ماڭىنا باسقالاردى ۇيىستىرۋى ەلدەگى جالپى ۋكلادقا، حان جۇرتىنىڭ مەنتاليتەتىنە بايلانىستى ەۋروپاداعىداي مايدابيكە، شەبەر ەمەس سياقتى، تىزەگە سالىپ كەتەتىن شەشىمتالدىققا قىتىمىر تارتىپكە كوبىرەك بەيىم بە دەيمىز. شەتەلدىك قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ بۇل ورتالىقتاردا كەڭەستىك گۋلاگ ەڭبەكپەن تۇزەتۋ جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتتەرى بار دەپ ۇلارداي شۋلاپ جاتقانى دا سودان بولۋى كەرەك. مۇنداي جاعدايدا، ارينە، قانداستارىمىز «سۇڭگۋىر قايىقتى» تاستاپ، ءبىر جاعىنا شىعۋى كەرەك. بالكىم گەرمانياداعى تۇرىك اعايىندار سياقتى ءبىر وتباسى ەكىگە ءبولىنۋى كەرەك تە شىعار. اتا-بابالارى جاتقان، كىندىك قانى تامعان اتا-جۇرتتى قيىپ كەتۋ وڭاي ەمەس، بىراق جاعداي سولاي بولىپ تۇر. قازاققا ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالۋدى ويلايتىن دا كەز كەلدى. «تۋعان جەر، ءتونىپ كورسەم، عاجاپ ەكەن، / مەكەندى العان ەكەن قازاق-ەكەم!» دەپ ءبىر كەزدە سابەڭ — ءسابيت مۇقانوۆ جازعانداي، بىزدە باتىر بابالارىمىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمن الىپ بەرىپ كەتكەن جەر جەتەدى، تەك كوشىپ كەلەتىن قانداستارىمىزعا قۇداي جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ قاباعىن وڭداسىن دا.
ال ەندى وسى ايتىلعاندارعا ديماشتىڭ قانداي قاتىسى بار دەگەن ماسھالاعا كەلەيىك.
بىرىنشىدەن، كەيبىر كوممەنتاتورلار جازعانداي، قىتايدا از ۇلتتارعا ساياسي-ەكونوميكالىق شارت قويۋ 2017 جىلعى ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا باستالعان. ال ديماش وسى ەلدىڭ پروديۋسەرلىك كومپانياسىمەن كەلىسىمشارتقا 2016 جىلدىڭ سوڭىندا، Singer-ءدىڭ باستاپقى كەزىندە-اق وتىردى. ونىڭ اتاعى دۇرىلدەپ شىعا باستاعاننان قىتايلار وزدەرىندەگى قازاقتارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا كوشكەنىن سول كەزدە قانداستارىمىز ايتىپ-جازدى. ەگەر ءدال شۇار ماسەلەسىندە قىتاي بيلىگىنىڭ بۇكىل قازاققا كوزقاراسى وزگەرگەن بولسا، ديماشقا دا كوزقاراستارى وزگەرەر ەدى عوي. ونداي بايقالمايدى، قايتا قازاق انشىسىنە دەگەن قۇرمەتتەرى كۇننەن كۇنگە ارتىپ بارادى. دەمەك، ولار بۇل ماسەلەنى ديماشپەن، ءتىپتى جالپى قازاقستانمەن بايلانىستىرمايدى. قىتاي بيلىگى ءۇشىن ميللياردجارىم حالقىن ورتاق نىققا كوشىرۋ، سونىڭ كومەگىمەن ءتارتىپ تىزگىنىن قىتىپ ۇستاۋ — مەملەكەتتىڭ ىشكى شارۋاسى، وعان حالىقتىڭ سۇيىكتىسى بولعانىمەن باسقا ەلدىڭ ازاماتى سانالاتىن ونەرپازدىڭ قاتىسى بولماۋى ءتيىس. وسىدان كەلىپ ديماش سىنشىلار ايتاتىنداي «وسىنداي قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ارناسىندا ءان سالۋ ۇلتتى سۇيۋگە قايشى كەلەدى» دەپ ميكروفونىن لاقتىرىپ تاستاپ داۋىس كوتەرە قالعان جاعدايدا قىتاي جاعى ءبىر كەزدە «ارزان، ساپاسىز تاۋار ساتۋلارىڭدى قويساڭدارشى» دەگەن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردى «ۇناماسا، الماي-اق قويىڭدار» دەپ توقتاتقانى سياقتى، «تايعا ارتقان قورجىنداي ەكى جاققا كەزەك بۇلتىڭداپ ءجۇرۋ زاڭعا قايشى، ادامگەرشىلىككە دە جاتپايدى، مارحابات، قانداستارىڭ ءبىر جاعىنا شىقسىن» دەگەن جاۋاپتى كولدەنەڭ تارتا قويارى حاق. مۇنداي ءۋاجدى جاۋاپقا قارسى ديماش نە دەي الادى؟! كەيىن استانادا وتكىزگەن بريفينگىندە ءوزى ايتقانىنداي، ول استە دە حالىقارالىق دارەجەدەگى ديپلومات تا، ساياسيا تۇلعا دا ەمەس، بار بولعانى ءانشى عانا عوي. سونان سوڭ الگىندەي قارسىلىق ءسوزدى قىتايدىڭ وزىنەن شىققان جانە جالپى ۇلتىن سۇيەتىن بەلگىلى قانداستارىمىز، مىسالى بوكسشى قانات يسلام، كونكيمەن جۇگىرۋدەن قىتاي قۇراماسىنىڭ مۇشەسى ءداستۇر تۇرسىنجان، الەمدىك جەكپە-جەك ونەرىنىڭ ماڭدايالدى پروموۋتەرى UFC-تە قىتاي اتىنان شىعىپ جۇرگەن جۇمابەك تۇرسىن تۇرعاندا نەگە ديماش قانا ايتۋى ءتيىس؟! بىلعارى قولعابىن، كوممەرتسياسىن، ءتىپتى دەسە ميكروفونىن اتىپ ۇرۋى ءتيىس باسقالار دا بار عوي. اربەردەسىن سول ريناتتىڭ ءوزى ياكي «تولە ۇرپاق» سياقتى نيم سوڭىنا جاسىرىنعان پاتريوتتار جاس جىگىتتى ينتەرنەت ارقىلى تاسادا وتىرىپ ايداپ سالعانشا، حالىقتار اراسىندا الاكوزدىكتى قوزدىرعانشا قىرعىزدىڭ زاميربەك كوچورباەۆى سياقتى نەگە وزدەرى كوشەگە شىعىپ، اقىرىپ تەڭدىك سۇرامايدى؟!
وسىلاردى كورىپ وتىرىپ جالپى ونەردى، سونىڭ ىشىندە ءان ونەرىن قابىلداۋ قانشالىقتى سۋبەكتيۆتى نارسە ەكەندىگىن تۇيسىنگەندەي بولاسىڭ. ورىستار ديماش ارقىلى قىتاي اندەرىن ەستىپ، قۇلاققا جاعىمدى، نازىك اۋەندى مۋزىكا ەكەن دەپ جاتىر، ال ءبىزدىڭ قازاق بىردەڭە بولسا «اتا جاۋىمىزدىڭ ولەڭى» دەپ، نايزاسىن وقتالىپ، ورە تۇرەگەلەدى. شىنىمەن دە قىتاي ءبىز ۇزدىكسىز سوعىسقان قىزىلباس، قالماق سياقتى ەپيك اتا جاۋ ما، ماسەلەنىڭ وسى جاعىن اشىپ الايىقشى.
دەرەكتەردى قاراساق، تاريح بەتىن اقتارساق، جالپى قىتاي تاريحىندا، حان جۇرتىندا ۇلى جيھانگەزدەر بولماعانىن بايقايمىز. دالىرەگى بولعان، ولار ءتىپتى ۆيكينگتەر مەن كولۋمبتان كوپ بۇرىن ارقايسىسىنا ەكى ءجۇز گوللاند كاراۆەللاسى سىيىپ كەتەتىن كەمەلەرمەن قازىرگى امەريكا جەرىنە كەلىپ-كەتىپ تۇرعان. جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىمەن ساۋدا-ساتتىقتى جولعا قويعان. بىراق كەيىنىرەك ەلدىڭ اقساقالدارى مەن ويشى ادامدارى اقىلداسا كەلىپ، حالىقتىڭ جات اسەرلەرگە ۇشىراپ، تامىرىنان اجىراپ قالماۋى ءۇشىن تەڭىز كەشىپ، قيىر اساتىن ساپارلارعا شەكتەۋ سالادى. ەكىنشىدەن، حانزۋ ەجەلدەن ءدان ءپىسىرىپ كەلە جاتقان حالىق. ال ءداندى داقىلدار، سونىڭ ىشىندە كۇرىش داقىلى زور ەڭبەكپەن كۇتىپ-باپتالىپ، وسىرىلەدى. ەندى وسىنشاما تەر توگىلگەن القاپتى تاستاپ باسقا جاققا كەتۋدى ويلاۋدىڭ ءوزى كۇپىرشىلىك. سوندىقتان حان جۇرتىنا الىسقا شاپپاي، ماڭايىنداعى مولدەك جەردى اينالدىرا بەرۋ ادەت. ۇشىنشىدەن، ەجەلگى قىتاي وركەنيەتىنىڭ بەسىگى — ەلدىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك بولىگى بۇرىن قۋاتتى عۇن (قىتايشا — حۋننۋ) يمپەرياسىنىڭ قول استىندا بولدى. عۇنداردىڭ ورداسى وسى ولكەدەگى جالپاق اققان حۋانحە وزەنىنىڭ بويىندا تۇرعان. حۋانحە — عۇن تىلىندە سايماق نەمەسە سارىوزەن («سايماقتىڭ سارىوزەنى» دەيتىن كونە كۇي دە بار), تۇركىگە سوزبە-ءسوز اۋدارعاندا — قۇباكول (العاش ديماشتىڭ جۇلدىزى جاناتىن چانشا قالاسى وسى وزەننىڭ بويىندا ورنالاسقان). عۇن ءداۋىرىنىڭ تابى ەكى جاققا ورتاق «نان»، «كۇي»، «اپا» دەگەن سوزدەردەن دە بايقالادى. نە كەرەك، وسى تەكتەس سەبەپتەر حان حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا وشپەستەي بولىپ جاتتالىپ قالعاندىقتان حانزۋ ءتاڭىرى تاۋىنىڭ ارجاعىندا جاتقان ەلدەرگە، ياعني ورتا ازياعا كوپ جولاماعان. اندا-ساندا شابۋىلداپ قويىپ، ولجا الىپ، ەرەنقابىرعالارىنا قايتىپ كەتىپ وتىرعان. قىتاي مەملەكەتى شىعىس تۇركىستاندى XVIII عاسىردا عانا جاۋلاپ الدى، ولكەگە شىڭجاڭ (جاڭا ولكە) ۋاليلىگى مارتەبەسى 1884 جىلى بەرىلدى. وسى ارالىقتاعى ءجۇز جىلدا الەمدەگى سان جاعىنان ەڭ كوپ جانە سالىستىرمالى تۇردە جاقسى قارۋلانعان قىتاي اسكەرى ءۇش-اق رەت سۇعىنا ەنگەن جانە بۇلار قازاق دالاسىنا قاشقان جوڭعار تايشىلارىن ۇستاۋ ماقساتىندا جاسالعان ەكسپەديتسيالىق جورىقتار ەدى. ءسىرا، وسى جورىقتار كەزىندە قازاقتار حان جاۋىنگەرلەرىمەن ەمەس، سول كەزەڭدەردە بۇكىل حان حالىقتارىن بيلەپ تۇرعان، حاندارعا ەتنيكالىق جاعىنان تۋىس، بىراق ايىرماشىلىقتارى ەداۋىر كوشپەلى جاۋىنگەر جۋرجاندار (جۋجاندار) جانە موڭعول تەكتەس كيداندار قۇرعان مانجۋلىك، ياعني سولتۇستىك قىتايلىق تۇڭعىس تەكتى تسين اۋلەتى تۇتىمىنداعى مەملەكەتتىڭ اسكەرىنە جولىعىپ، قاقتىعىسىپ، قالعان بولۋى. وعان ءبىر دالەل — سونداي شايقاستاردىڭ ءبىرى ورىن العان باياناۋلاداعى جەردىڭ «ءشۇرشىت-قىرىلعان» اتالاتىندىعى. قازاق جۋرجاندى «ءشۇرشىت»، كيداندى «قىتاي»، «قاراقىتاي» دەگەن (ونىڭ ءبىر سەبەبى، شىڭعىسحان ءداۋىرىنىڭ الدىندا كيداندار جۋرجانداردەن جەڭىلىپ، ءبىر بولىگى ورتا ازياعا قاشقان), ولاردىڭ ءوزى دە تسين اسكەرىندە كوپ بولماعان، ەكسپەديتسيالىق وتريادتىڭ نەگىزىن وڭتۇستىك ماڭعۇلدار، سولوندار، ازداپ حالقا جۇرتى قۇراعان ءتارىزدى. مانجۋلىك تسين يمپەرياسى 1911 جىلى سينحاي توڭكەرىسى ناتيجەسىندە قۇلادى، مەملەكەت بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ كەتتى، سونىڭ ىشىندە حانزۋلار مەكەندەيتىن ەڭ ۇلكەن بولىگى ءوز الدىنا ەل بولىپ تۇردى. قازاقتار سوڭعى رەت شۇرشىتتەردى 1918-1919 جىلدارداعى ازامات سوعىسى كەزىندە، «اتامان اننەنكوۆتىڭ پاريزان ديۆيزياسى» قۇرامىنا الاش پولكتەرىمەن بىرگە كىرگەن جالدامبا جەكە مانچجۋر پولكى قاتارىندا كوردى. بۇل ديۆيزيانىڭ، سونىڭ ىشىندە ءمانجۋ جاساعىنىڭ اسقان قاتىگەزدىگىن اق گۆاردياشىلاردىڭ وزدەرى ايتا الماعان.
وسى مالىمەتتەردەن قازاق «قىتاي» دەپ بۇگىندە قحر-دە تيتۋلدى بولىپ وتىرعان حان جۇرتتارىن ەمەس، وزدەرىنە «ءشۇرشىت» دەيتىن بۇرمالانعان اتپەن جانە «قىتاي» دەيتىن ەكزونيممەن ءمالىم بولعان ءمانجۋ-تۇڭعىس حالىقتارىن تۇسىنگەندىگىن كورەمىز. العاش شىعىس تۇركىستاندى دا جاۋلاپ العان حاندار ەمەس، وسى سولتۇستىك جۇرتى. حاندار 1949 جىلى قۇرعان قحر سول سەبەپتەن دە تسين ء(مانجۋ! يمپەرياسىنىڭ تاريحي ميراسقورى بولا المايدى، سوندىقتان ول بۇگىندە وزىمەن كورشى مەملەكەتتەرگە اۋماقتىق ياكي باسقا دا تالاپتار قويا المايدى دەگەن پىكىر قۇلاققا كىرەدى. بىراق قازىرگى ۇلتتىق سۋبستانتسياسى كۇشتى قازاق ويساناسى مۇنداي تاريحي ءمانشۋرالاردى قابىلداي المايدى، ويتكەنى ءبىز جان سانى كوپ، قۋاتتى ەلدەرمەن كورشى بولۋىدىڭ ءوزىن قاتەر دەپ قابىلدايتىن تاريحي قورقىنىش – «قىتاي سيندرومىنان» ارىلا الاتىن ەمەسپىز. وسى تاريحي ارحەتيپ گوميندان مەن ماو كەزەڭدەرىندە يمپەريالىق قىتاي ساياساتىمەن قويۋلانا ءتۇسىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس قارقىنداعان سوڭعى جىلدارى تازا سينوفوبياعا ۇلاسىپ وتىر. وسى سەبەپتەرمەن اقپارات ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ ءبىر سۇحباتىندا ايتقانداي، قازاق ءوز تاريحي كورشىسىن ءالى كۇنگە دۇرىس-تانىپ بىلمەي وتىر. وسى ورايدا داۋرەننىڭ قىتايعا ءبىر بارىپ كەلگەن قازاق ءوزىنىڭ ميىنداعى سينوفوبيالىق ستەرەوتيپتەردى دەرەۋ سەزىنەر ەدى دەگەن پىكىرمەن كەلىسۋگە بولادى. نەمەسە بۇل ەل جايىندا ساۋاتتى جازىلعان ماقالا-كىتاپتاردى وقىساق ويلانار ما ەدىك، قايتەر ەدىك. وكىنشتىسى، بىزدە قىتايتانۋ بويىنشا دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى عوي، بۇل رەتتە تاريحشى حافيزوۆانىڭ مونوگرافياسى مەن سينولوگ-ديپلومات قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جازبالارىنان باسقا تىلگە تيەك بولار ەشتەڭە جوق. بىزدە قىتايدى زەرتتەيتىن ءبىر عىلىمي ورتالىق قۇرۋ ۇسىنىسى – ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن ۇسىنىس. ولاي بولماعان جاعدايدا ينتەرنەتتىڭ قازاقتىلدى سەگمەنتىندە قازاق ماسەلەسى ارقىلى ۇيعىر پروبلەماسىنا اسەر ەتكىسى كەلەتىن ءۇشىنشى ءبىر كۇشتىڭ قولىمەن ءورشىپ تۇرعان ترەند – سينوفوبيانىڭ وتىنا ۇلتتىق كوڭىل-كۇيدى پايدالانىپ ماي قۇيىپ، قازاقتى الاتايداي ءبۇلدىرۋ، ەكىگە ءبولۋ، جالعاسا بەرمەك. سونىڭ ىشىندە ءبىر كەزدە ابوليۋتسيونيزم مۇحامەد ءالي مەن مايكل دجەكسوندى ءناسىلشىل الاكوزدىككە يتەرمەلەگەنى، ورىس ءشوۆينيزمى يگور تالكوۆتى ساياسي ەكسترەميزمگە ۇرىندىرعانى ءتارىزدى، بىزدەگى «ناتسپاتتىق» سينوفوبيا ديماشتاردىڭ بويىنا ساياسي، الەۋمەتتىك بەيمازالىق ۇرىعىن سىڭىرگىسى كەلەتىن ءراۋىش تانىتادى. جوعارىداعى ءۇش تۇلعانىڭ تاعدىرى نەمەن اياقتالعانى ءمالىم، سوندىقتان دا حالىقتىڭ سانالى بولىگى بۇگىندە ديماشتى ساياساتتىن بەيتاراپ ساقتاۋ جاعىندا. نيەت دۇرىس قوي. دەسەك تە ديماش دەڭگەيىندەگى ونەر يەسىن، سونىڭ ىشىندە ونىڭ شىعارماشىلىعىن تاريحتان تىس، تاريحي كاتەگوريادان بولەك قاراستىرا المايسىڭ. سەبەبى ونەردىڭ ءبىر ولشەمى ونەر يەسىنىڭ قوعامداعى ءارتۇرلى جاعداي مەن كوڭىل-كۇيدى تانىتا ءبىلۋ قابىلەتىنەن تۇرادى، مۇنى ونەردىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك (ادلەۋمەتتىك) اتقارىمى دەيمىز. ارينە، جالپى مۋزىكا، سونىڭ ىشىندە ديماشتىڭ اندەرى الەمدى سوعىس تاجالىنان امان ساقتاپ قالادى دەپ ايتا المايمىز. بىراق ول الەمدە بولىپ جاتقان ۋاقيعالارعا، سونداي-اق ساياساتقا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭ اسەر ەتە الادى. ساياساتكەر ءوزىنىڭ ساياساتىمەن دۇرىستاپ اينالىسسىن، ولەڭ ايتسا داستارقان باسىندا، دوس-جاراندارىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ايتسىن، ال ءانشى ساياساتقا الاڭداماي، شىعارماشىلىق جولىن، ساحناسىن عانا ءبىلسىن، ياعني، اركىم ءوزىنىڭ ومىرىنە ءمان بولىپ وتىرعان ىسىمەن عانا شۇعىلدانا اينالىسسىن» دەسەك تە، ومىردە ءجىبى ءتۇزۋ سالىق تولەۋشى قالسىن-قالماسىن ساياساتقا ارالاساتىنى سىقىلدى ارقانداي دارىندى ارتيست تە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىندا تازا ساياسات بولماعانىمەن، ساياسي قاڭقاسى بار جاعدايلارعا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بەتپە-بەت ۇشىراسپاي تۇرا المايدى. بىزدىڭشە، ديماش ءۇشىن سونداي ۇلكەن الەۋمەتتىك جولىعۋ – ءانشى تۇلعاسىنا حالىقارالىق بيزنەس وكىلدەرىنىڭ نازار اۋدارۋى.
(جالعاسى بار)
ماقسات ءتاج-مۇرات
Abai.kz
