ازات ۇسەن. ۋربانيزاتسيا جانە سالت-ءداستۇر
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە - 20 جىل
عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا، تاياۋ جىلدارى حالقىمىزدىڭ باسىم بولiگi iرi قالالاردا شوعىرلاناتىن كورiنەدi. ەگەر عاسىر باسىندا قالاعا كوشۋشiلەردiڭ سانى 1,5-2 ميلليوندى قۇراسا، سوڭعى ءۇش جىل iشiندە 867000 ادام اۋىلدان قالالارعا قونىس اۋدارىپتى. اۋىلدان قالالارعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ باسىم كوپشiلiگi الماتى، استانا، اقتوبە سياقتى ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتi ءوسiپ وتىرعان قالالارعا كوشۋدە ەكەن. ستاتيستيكالىق مالiمەتتەرگە سۇيەنسەك، ۇدەرە كوشۋدiڭ اسەرiنەن جامبىل، قىزىلوردا، سولتۇستiك قازاقستان وبلىستارىنىڭ تۇرعىلىقتى حالىقتارى ەسەبiنەن ازايىپ قالعان كورiنەدi. اۋىل حالقىنىڭ iرi قالالارعا كوشۋiنiڭ باستى سەبەبi جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جۇمىسسىزدىق ماسەلەسi بولىپ وتىر. تاياۋ ارادا «Iشكi كوشi-قون تۋرالى» زاڭدى بۇگiنگi قالىپتاسىپ وتىرعان الەۋمەتتiك جاعدايعا ساي رەتتەمەسەك، وندا جاقىن بولاشاقتا اۋىلداردا حالىقتىڭ تۇراقتاپ قالۋى نەعايبىل. سوندىقتان iشكi كوشi-قون پروتسەسiن توقتاتۋ ءۇشiن بارلىق ايماقتاردا ءوندiرiستi, اسiرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وڭدەيتiن كاسiپورىنداردى كوبەيتۋ كەرەك. ءتۇپتiڭ تۇبiندە بiز وسى جولدارعا قايتا ورالامىز.
اۋىلداردا قالاعا ءتان تiرشiلiك پەن تۇرمىستى قالىپتاستىرماي، حالىقتى شوعىرلاندىرۋ مۇمكiن ەمەس
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە - 20 جىل
عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا، تاياۋ جىلدارى حالقىمىزدىڭ باسىم بولiگi iرi قالالاردا شوعىرلاناتىن كورiنەدi. ەگەر عاسىر باسىندا قالاعا كوشۋشiلەردiڭ سانى 1,5-2 ميلليوندى قۇراسا، سوڭعى ءۇش جىل iشiندە 867000 ادام اۋىلدان قالالارعا قونىس اۋدارىپتى. اۋىلدان قالالارعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ باسىم كوپشiلiگi الماتى، استانا، اقتوبە سياقتى ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتi ءوسiپ وتىرعان قالالارعا كوشۋدە ەكەن. ستاتيستيكالىق مالiمەتتەرگە سۇيەنسەك، ۇدەرە كوشۋدiڭ اسەرiنەن جامبىل، قىزىلوردا، سولتۇستiك قازاقستان وبلىستارىنىڭ تۇرعىلىقتى حالىقتارى ەسەبiنەن ازايىپ قالعان كورiنەدi. اۋىل حالقىنىڭ iرi قالالارعا كوشۋiنiڭ باستى سەبەبi جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جۇمىسسىزدىق ماسەلەسi بولىپ وتىر. تاياۋ ارادا «Iشكi كوشi-قون تۋرالى» زاڭدى بۇگiنگi قالىپتاسىپ وتىرعان الەۋمەتتiك جاعدايعا ساي رەتتەمەسەك، وندا جاقىن بولاشاقتا اۋىلداردا حالىقتىڭ تۇراقتاپ قالۋى نەعايبىل. سوندىقتان iشكi كوشi-قون پروتسەسiن توقتاتۋ ءۇشiن بارلىق ايماقتاردا ءوندiرiستi, اسiرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وڭدەيتiن كاسiپورىنداردى كوبەيتۋ كەرەك. ءتۇپتiڭ تۇبiندە بiز وسى جولدارعا قايتا ورالامىز.
اۋىلداردا قالاعا ءتان تiرشiلiك پەن تۇرمىستى قالىپتاستىرماي، حالىقتى شوعىرلاندىرۋ مۇمكiن ەمەس
قازiرگi ۋاقىتتا اۋىلدارعا قالاعا ءتان تiرشiلiك پەن تۇرمىستى قالىپتاستىرماي، حالىقتى اۋىلدىق جەرلەردە ۇستاپ قالۋدىڭ ەشبiر قيسىنى قالمادى. وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى بولاشاقتا اۋىلدا حالىقتىڭ جيىرما پايىزى قالاتىندىعىن ايتقان بولاتىن. بۇگiنگi اۋىلدان ۇلكەن قالالارعا كوشiپ جاتقان حالىقتىڭ قوزعالىسى وسىنى دالەلدەۋدە. قازاقستان جاعدايىنداعى قازiرگi ۋربانيزاتسيا جۇمىسسىزدىقتان تۋعان امالسىزدىق شاراسى بولىپ وتىر. قازiر ەلiمiزدە 86 iرiلi-ۇساقتى قالا، 200 قالا تەكتەس كەنتتەر بار. ولاردىڭ دامۋ ەرەكشەلiكتەرi دە ارتەكتi. كەزiندە الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايى كۇيزەلiسكە تۇسكەن 33 قازاق اۋدانىن قازاقستان داعدارىسىنىڭ كورسەتكiشi, مودەلi رەتiندە ايتىپ كەلسەك، ەندi وعان اۋىر كۇيزەلiسكە تۇسكەن اۋىلداردى دا قوسىپ ايتاتىن بولدىق. جالپى، جاڭا قاتىناستارعا نەگiزدەلگەن يندۋستريالدى قوعام قۇرۋ داۋiرiندە ۋربانيزاتسيا پروتسەسiن ەشكiم توقتاتا المايدى. ول - ۋاقىت تالابى. سوندىقتان اۋىلدان اعىلعان جاستارعا ارزانقول باسپانالار سوعىلىپ، ول باسپانالاردى جاستارعا نەسيەگە بەرۋدiڭ وڭتايلى جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت.
ۋربانيزاتسيا پروتسەسiنiڭ عىلىمي نەگiزدە جۇرگiزiلمەۋiنەن iشكi قايشىلىقتاردىڭ كۇردەلەنۋiنە اكەلiپ سوعىپ، سۇرانىس تالعامى ەكسپورتتىق ونiمدەرگە دەگەن تاۋەلدiلiگiمiزدiڭ بوياۋىن قالىڭداتىپ وتىر. اۋىل حالقىنىڭ iرi قالالارعا ۇدەرە كوشۋiنiڭ تۇيتكiلi الەۋمەتتiك قايشىلىقتارعا اكەلiپ سوعۋدا. مۇنىڭ سالدارىن الماتى ماڭىنداعى «شاڭىراق»، «باقاي»، «دۋمان» وقيعاسىنان، استانا تۇبiندەگi كەيبiر ەلدi-مەكەندەردiڭ، شىمكەنت قالالارىنىڭ جاعدايىنان كورۋگە بولادى. جالپى، الماتى ماڭىنا حالىق نەگە شامادان تىس شوعىرلانادى؟ ولار الماتى قالاسىنان باسقا ايماقتاردان نەگە تۇراق iزدەمەيدi? ونىڭ شەگi بولا ما؟ ەندi ماسەلەنi وسى تۇرعىدان قاراستىرىپ كورەلiك.
قازiر قازاقتىڭ قالاعا كوشۋ پروتسەسi ستيحيالى تۇردە ءجۇرiپ جاتىر. بiراق ۋربانيزاتسيا ءداستۇرi قازiرگi دەڭگەيدە قانداي دا بiر قارسىلىقتارسىز جۇزەگە اسا المايتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزi كورسەتۋدە. شاعىن ەلدi-مەكەندەردiڭ «بولاشاعى جوق» دەگەن سەبەپپەن، اۋىلداردى قولدان جويۋ، ءسويتiپ iرiلەندiرۋ ساياساتىنىڭ بولجامسىز جۇرگiزiلۋi iرi قالالارعا ءوز سالقىنىن قاتتى تيگiزدi. ۇكiمەت بۇل تۇرعىدا قاجەتتi زاڭ تەتiكتەرiن قابىلداماسا دا، بۇل «پروتسەستi قوعامنىڭ ءوزi سۇراپ وتىر» دەگەن پiكiردi قالىپتاستىرۋى الەۋمەتتi ابدەن شاتاستىرىپ جiبەردi. ەكiنشiدەن، قازiر iشكi كوشi-قون مەن سىرتقى كوشi-قوننىڭ كوزگە كورiنبەيتiن iشكi ارالاسۋ پروتسەسi ستيحيالى تۇردە ءورiس الدى.
وعان ازاماتتىق كودەكسiمiز بەن «كوشi-قون تۋرالى» زاڭىمىزداعى وزگەرiستەر، «قازاقستانعا قايتىپ كەلەمiن» دەگەن ەكس-قازاقستاندىقتار ءۇشiن بiراز كەدەرگiلەردiڭ جەڭiلدەتۋi دە سەبەپ بولعانسيدى. زاڭعا ەنگiزiلگەن وزگەرiستەر بويىنشا 1991 جىلعا دەيiن قازاقستاندا تۇرعاندار ەش كەدەرگiسiز ەلiمiز ازاماتتىعىن الاتىن بولىپ شەشiلۋi سىرتقى كوشتiڭ الەۋەتiن ارتتىرىپ، ولاردىڭ سان جاعىنان باسىمدىق تانىتۋىنا جول اشىپ بەردi. مۇنىڭ ءوزi قالالاردا ورىس تiلدi ورتانىڭ قايتادان كۇش الۋىنا اكەلiپ سوعۋدا. بۇگىنگى تاڭدا الماتى قالاسىنا رەسەيدىڭ ىشكى اۋداندارىنان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى ەداۋىر ارتىپ وتىرعاندىعى بايقالادى.
قازاقستاننان ۇزاق ۋاقىت تىسقارى تۇرعاندار ەۋروپانىڭ مەنتاليتەتiنە بوي ۇرىپ، سونىڭ ءومiر سالتىنا بەيiمدەلiپ كەلگەندەر ەكەندiگiن ەسكەرسەك، ولاردىڭ كۇندەردiڭ كۇنiندە ومiرiمiزگە ءوز وزگەرiستەرiن الىپ كەلەتiنi انىق.
قازاق حالقىنىڭ 44,5 پايىزى، ەۋروپا حالقىنىڭ 7 پايىزى اۋىلداردا تۇرادى دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ راس، ەۋروپالىقتاردىڭ اۋىلدا تۇراتىن سول 7 پايىزىنىڭ iرi قالالاردا كەلiستi ۇيلەرi جانە 500 گەكتاردان جەرلەرi بار ەكەندiگiن نەگە ەسكەرمەيمiز؟ ەۋروپا حالقى تىعىز ورنالاسقان، ارقايسىسىندا 60-70 ملن. حالىق تۇرادى. اۋىلدا تۇرادى دەگەن 7 پايىزىنىڭ ءوزi 15-20 ملن. ادامدى قۇرايدى. بەيرەسمي مالiمەتتەر بويىنشا ەلiمiزدiڭ كەيبiر شەكارالىق ايماقتارىندا بالا سانى تولماۋى سەبەبiنەن جالپى بiلiم بەرەتiن مەكتەپتەر جابىلىپ قالۋدىڭ الدىندا تۇرعان كورiنەدi.
ساياساتتا الەۋمەتتiك جاۋاپكەرشiلiك دەگەن ۇعىم بار. ۇكiمەت حالىق، مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiكتi ءالi كومپلەكستi تۇردە جۇرگiزگەن ەمەس. ۋربانيزاتسيا ساياساتىنا (قالاعا كەلگەن وتباسىنا) ناقتى قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسi ۇكiمەتتە تاۋەلسiزدiك العالى 16 جىلدا بiردە-بiر رەت تالقىلانعان ەمەس. قالاعا كەلگەن اۋىل ادامدارىنا باسپانا الۋ نەمەسە پاتەر جالداپ تۇرۋ ءۇشiن مەملەكەتتiك الەۋمەتتiك كومەك بەرۋ تۋرالى دا ماسەلە كوتەرiلمەدi. ۇكiمەت حالىقتى قالاعا شوعىرلاندىرۋ، موبيليزاتسيالاۋ جولدارىن دەر كەزiندە قولعا المادى. «اۋىل جىلى» دەپ جاريالانعان ءۇش جىلدا اۋىل مۇقتاجىنا بولiنگەن 50 ميلليارد تەڭگەنiڭ شىعۋ جولى بولسا دا، «قونعان» جەرi بايقالا قويمادى. وسىعان وراي كورشiمiز رەسەيدە قولعا الىنىپ وتىرعان بiر iرگەلi iستi مىسال رەتiندە ايتا كەتسەك.
قازاقستاندا جاستاردى اۋىلدا تۇراقتاندىرۋ ءۇشiن نە iستەلiپ جاتىر؟
رەسەيدە حIح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا الەكساندر II-نiڭ تۇسىندا سوت رەفورماسى، زەمستۆو رەفورماسى، اسكەري رەفورما مەن قالا رەفورماسى قاتار جۇرگiزiلدi. سول ارقىلى رەسەي بارلىق ايماقتاردا قالا مادەنيەتiن قالىپتاستىرىپ، ونى ۇنەمi دامىتىپ وتىردى. قازiرگi رەسەي وڭiرiندەگi ۇلكەن قالالاردىڭ جانىندا سەرiكتەس قالالاردىڭ بوي كوتەرۋi قالا رەفورماسىن جۇرگiزۋ كەزiندە باستاۋ العان ساياساتتىڭ جەمiسi.
قازiر ماسكەۋ ماڭىندا - 14, ريازاننىڭ اينالاسىندا - 9, نوۆوسيبيرسكiدە - 11, دونداعى روستوۆتا - 10, ساراتوۆتا - 8 سەرiكتەس قالالار ورنالاسقان. ولاردىڭ كەيبiرiندە ءجۇز مىڭنان استام حالىق تۇرسا، كەيبiرiندە 50-60 مىڭ تۇرعىن تۇرادى. مۇنداي سەرiكتەس قالالار دا ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانىڭ iرi قالالارىنىڭ جانىنان دا بوي كوتەرگەن. مۇنىڭ ءوزi iشكi كوشi-قون ساياساتىن رەتتەۋدەگi نەگiزگi فاكتور بولىپ وتىر.
قىتاي الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق رەفورمالارىن اۋىلدان كوتەرۋدەن باستادى. ويتكەنi, ولارعا ميللياردتان استام حالىق ءۇشiن ازىق-تۇلiك پروبلەماسىن شەشۋ ەڭ باستى ماسەلە بولدى. سوندىقتان ولار حالىقتى اۋىلدا ۇستاۋ ءۇشiن ولارعا سەرۆيستiك قىزمەت كورسەتۋ مادەنيەتi جوعارى اگرويندۋستريالىق سەرiكتەس قالالار تۇرعىزۋ ساياساتىن جۇرگiزدi. وسىدان بiر جىل بۇرىن پەكين قالاسىنىڭ اكiمشiلiگi وليمپيادا ويىندارىنا وراي قالا ماڭىندا سەرiكتەس ءۇش قالانىڭ قۇرىلىسىن باستاعان-دى. بولاشاقتا قىتاي استاناسىنىڭ كۇنشىعىسىندا ورىن تەپكەن شۋني، تۋندجو جانە يچجۋان اتتى ءۇش قالادا 900 مىڭ حالىق تۇراتىن بولادى. بۇل قالالاردا وسى زامانعى جوعارى تەحنولوگيالار مەن كورمە جانە ويىن يندۋسترياسى ورنالاستىرىلعان كورiنەدi. كورشىمىز ءبىزدىڭ حارگوس شەكارالىق ايماعىمىزعا تاياۋ ماڭنان بولاشاقتا ەكىجۇز مىڭعا جۋىق حالىق تۇراتىن وراسان زور الەۋەتى كۇشتى قالا سالۋدى جوسپارلاۋدا. سول سياقتى رەسەيدە كەمەروۆ قالاسىندا سەرiكتەس قالالار سالۋ تۋرالى ايماق گۋبەرناتورى امان تولەەۆتiڭ شەشiمi شىققان. ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا ايماقتا بوي كوتەرەتiن قالادا بولاشاقتا 800 مىڭ شارشى مەتر ءۇي سالىنباق ەكەن. سوڭعى كەزدە بiزدiڭ ەلiمiزدە دە مەملەكەتتiك باعدارلاما بويىنشا يپوتەكالىق تۇرعىن ءۇي سالۋ جۇيەسi قارقىندى جۇرگiزiلە باستادى. بiراق بۇل باعدارلامادا بەلگiلi بiر جۇيە ساقتالماي كەلەدى.
وسىعان بايلانىستى تيiستi باقىلاۋشى قۇرىلىمدار مەملەكەتتiك باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىنا جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگiزiپ، كوپتەگەن كەمشiلiكتەردi تiزiپ شىقتى. تەكسەرۋ ناتيجەسi كورسەتكەندەي، بiرiنشiدەن، مەملەكەتتiك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى اياسىندا تۇرعىزىلعان ۇيلەردi ساپاسىز سالۋ جانە پايدالانۋعا مەرزiمiنەن كەشiكتiرiپ بەرۋ بەلەڭ العان.
ەكiنشiدەن، شاعىن قالالاردىڭ باسىم كوپشiلiگiندە اۋماعى ۇلكەن پاتەرلەر سالۋ جوسپارلانعان. مۇنىڭ ءوزi پاتەر قۇنىنىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلiپ سوقتىرعان، ول تابىسى تومەن ادامدار ءۇشiن قول جەتiمسiز بولعان.
ۇشiنشiدەن، ارiپتەس بانكتەردiڭ ول جەرلەردە فيليالدارىنىڭ جوقتىعىنان حالىق شاعىن قالالاردا مەملەكەتتiك باعدارلاما بويىنشا يپوتەكالىق نەسيەگە قول جەتكiزۋi قيىندىققا اكەلiپ سوعىپ وتىر.
تورتiنشiدەن، كەيبiر قالالاردا سالىنعان ۇيلەر شەتكەرi ايماقتارعا سالىنىپ، حالىقتىڭ ورتالىققا قاتىناۋىنا قولايسىزدىق تۋدىرعان ءارi سالىنعان ۇيلەر قازiرگi زامان تالابىنا ساي ەمەس بولىپ شىققان. ونداي ۇيلەرگە قونىس تەبۋشiلەردi بانكتەر نەسيەلەندiرۋگە ىقىلاس تانىتپاعان. ناتيجەسiندە، كوپتەگەن ۇيلەر قاڭىراپ بوس قالعان. مiنە، وسى ماسەلەلەر كiم-كiمدi بولسا دا ويلانتارى حاق.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماقتىڭ دامۋىنىڭ 2015 جىلعا دەيiنگi ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگiزگi باعىتتارى» دەگەن تاقىرىپتا جيىن وتكiزiلiپ، وندا سول كەزدەگى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىمجومارت توقاەۆ ءسوز سويلەپ: «ەڭ بiرiنشi كەزەكتە اۋىلدىق اۋدانداردىڭ مۇقتاجدىقتارىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. اۋىلداردا تازا سۋ، جوندەلگەن جولدار، اۋرۋحانا جانە مەكتەپتەر بولماسا، ەلiمiزدiڭ باسەكەگە قابiلەتتiلiگi تۋرالى ايتۋعا بولمايدى»، - دەگەن ەدi. قويىلىپ وتىرعان ماسەلە دۇرىس، بiراق ونى قالاي جۇرگiزەمiز، ول تۋرالى ناقتى ايتىلمادى.
قازiر بiزدە 7 مىڭعا جۋىق اۋىل بولسا، سولاردىڭ مىڭنان استامىنىڭ دامۋ الەۋەتi بۇگiنگi كۇن جاعدايىنا جاۋاپ بەرەدi دەپ تابىلىپ وتىر. دەمەك، مۇنداي اۋىلداردى وڭiرلەر بويىنشا سۇرىپتاپ، ولاردىڭ اراسىندا شاعىن قالاعا اينالۋعا مۇمكiندiگi بارلارىن انىقتاپ، ول جەرلەردە قالالىق ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ قاجەت.
سەرiكتەس قالا مەن قالاعا iرگەلەس ەلدiمەكەننiڭ ايىرماسى نەدە؟
قازاقستان ءۇشiن سەرiكتەس قالالار سالۋ ءۇردiسi توسىن شارا ەمەس. ماسەلەن، قاراعاندىنىڭ ماڭىندا مۇنداي قالا وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزەڭiندە بوي كوتەرگەن. اباي، شاحتينسك، ساران قالالارى كەشەگi الىپ يندۋستريانىڭ ورتالىقتارىنا اينالعان شاعىن قالالار ساناتىنا جاتادى. سول سياقتى اقتوبەنiڭ جانىندا دا العا، وكتيابرسك، حرومتاۋ قالالارى قازبالى جەر استى بايلىقتارىنىڭ ارقاسىندا حيميا، مۇناي، تاۋ-كەن يندۋسترياسىنىڭ ورتالىقتارى رەتiندە قارىشتاپ دامىدى. مەملەكەت باسشىسى الماتىعا كەلگەن ساپارىندا الماتى قالاسىنىڭ جانىنان سەرiكتەس قالالار تۇرعىزۋ جونiندە ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. وسىعان ساي تاياۋ ۋاقىتتا الماتى مەن قاپشاعاي تراسساسىنىڭ توڭiرەگiندە تۇرعىزىلاتىن الماتىنىڭ سەرiكتەس قالالارىنىڭ قۇرىلىستارى باستالماق. وسى سەبەپتi الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا كوممەرتسيالىق جەر تەلiمدەرiن ساتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. وسىعان ساي وبلىس اۋماعىنان قالاعا ءبىراز جەر تەلىمدەرى بەرىلىپ وتىر.
وسى رەتتە سەرiكتەس قالا مەن قالاعا iرگەلەس ەلدiمەكەننiڭ ايىرماسى قانداي دەگەن سۇراق تۋىندايتىنى ايقىن. قازiر الماتىعا iرگەلەس جاتقان ەلدi-مەكەندەر تەك قانا الماتىنىڭ ەمەس، بۇكiل قازاقستاننىڭ پروبلەماسىنا اينالىپ وتىر. قالاعا قوسىلعان ەلدiمەكەندەردiڭ ينفراقۇرىلىمدارىن جاقسارتۋ ءۇشiن قالا بيۋدجەتiنەن قوماقتى قارجى جۇمسالعان. مۇنىڭ ءوزى از قارجى ەمەس. الايدا، مۇنىمەن الماتى ماڭىنداعى ەلدiمەكەندەردiڭ بار پروبلەماسى شەشiلگەن جوق. كەزiندە iرگەلەس مەكەن بولىپ سانالىپ كەلگەن وجەت، قاراسۋ، گورنىي گيگانت، قالقامان سياقتى اۋىلدار بەرتiن كەلiپ قالاعا قوسىلىپ، ۇلكەن پروبلەما تۋدىرعانى ايقىن. ونىڭ ۇستiنە الماتى وبلىسىنىڭ تالعار، Iلە، قاسكەلەڭ اۋداندارى تۇرعىندارىنىڭ 70-80 پايىزى الماتى قالاسىنىڭ ءوندiرiس ورىندارىندا جۇمىس iستەپ ءوز ناپاقالارىن قالادان ايىرىپ وتىر.
قازiردiڭ وزiندە الماتى مەن قاپشاعاي قالالارى اراسىندا سالىناتىن سەرiكتەس قالالاردىڭ تەحنيكالىق شارتتارى جاسالعان. وندا الماتى ماڭىندا ءتورت سەرiكتەس قالا سالۋ جوسپارى بەكiتiلiپ ءار قالاعا جەكە دارا مiندەتتەر جۇكتەلگەن. بىراق بۇل باعدارلامار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا الىنعان جوق.
بەكiتiلگەن جوسپارعا سايكەس العاشقى قالا حالىقارالىق بيزنەس ورتالىعى رەتiندە بايسەركە اۋىلىندا دا سالىنباق. قاپشاعاي كۇرە جولىنىڭ قاسكەلەڭ وزەنi قيىپ وتەتiن تۇسىندا زارەچنىي كەنتiندە ساۋلەتتi ەكiنشi قالا سالۋ كوزدەلگەن. ول ءوندiرiس وشاقتارى شوعىرلانعان يندۋستريالى ءارi كۋرورتتىق-تۋريستiك قالا بولماق. بۇگiنگi وركەنيەت دامۋىنا ساي جەتiگەن اۋىلىندا مادەنيەت وشاقتارى كوپتەپ قاراستىرىلعان ادەمi قالا تۇرعىزىلادى. ال ءتورتiنشi قالا باي تاريحي نەگiزi بار قاپشاعاي قالاسى بولىپ وتىر. سەرiكتەس قالالار بوي كوتەرگەن جاعدايدا الماتىداعى كوپتەگەن ءوندiرiس كاسiپورىندارى سولاردىڭ بiرiنە كوشiرiلمەك. بۇل الماتىنىڭ اۋاسىن تازارتىپ، ونىڭ ەجەلگi سۇلۋلىعىن ورنىقتىرۋعا نەگiز قالايتىن بولادى.
ۋربانيزاتسيا مينيسترلiگiن قۇرۋ كەرەك
حالقىمىز ءدال بۇگiنگiدەي بار ءۇمiتiن قالادان iزدەپ وتىرعان تۇستا ەلiمiزدە ۋربانيزاتسيا مينيسترلiگiن قۇرىپ، وعان بۇكiل كوشi-قون ماسەلەسi مەن قالاعا باعىت العان حالىقتى وركەنيەت تالاپتارىنا ساي ورنالاستىرۋ مiندەتتەرiن جۇكتەۋ قاجەت.
قازiرگi ۋاقىتتاعى تاعى بiر ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە: ەلiمiزگە قۇرىلىستىق جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ كەلۋi. قۇرىلىس يندۋسترياسى دامىعان سايىن ءۇي سالۋدىڭ، ونى بەزەندiرۋدiڭ فورماسى ارتا تۇسەدi. قۇرىلىس جۇرگiزۋ iستەرi قاي زاماندا دا ساۋلەت ونەرiنە يەك ارتقان. قازiرگi الماتىدا سالىنىپ جاتقان عيماراتتاردىڭ ءارتۇرلi كومپوزيتسيادا ورىندالۋى كوز قۋانتادى. الەمدەگi مەملەكەتتەردiڭ بارiندە وزگەگە ۇقسامايتىن ءار حالىقتىڭ ءوز مەنتاليتەتiنە ساي ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەرi ەسكەرiلiپ، ساۋلەت ونەرi بولادى. قازiرگi سالىنىپ جاتقان ءۇي قابىرعالارىنداعى ويۋ-ورنەكتەردi, عيماراتتارعا كiرەبەرiستەگi ۇلتتىق ناقىشتارمەن اسەم ورiلگەن ماڭدايشالاردى بiردەن اڭعارۋعا بولادى. داڭعىلداردىڭ كەڭدiگi, تروتۋارلار، فونتاندار قالانى بارىنشا كوركەيتiپ ءسانiن ارتتىرۋدا. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارi بiزگە ەڭ الدىمەن ۇلتتىق ءداستۇرiمiزدi قالىپتاستىرىپ، سونى وزگەلەرگە سىيلاتا بiلەتiن جانە ونى ورىنداتاتىن زاڭدار قابىلداۋدىڭ ارقاسىندا بولىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا الماتى ەڭ الدىمەن قازاق رۋحىنا ساي كەلەتiن ەكولوگيالىق تازا، الەۋمەتتiك ماسەلەلەر وڭتايلى شەشiلەتiن قالا بولىپ كوركەيە تۇسەدi. مۇنداي ماسەلەلەر قازىردىڭ وزىندە وبلىس ورتالىقتارىندا دا تۋىنداۋدا. وبلىستىق اكىمشىلىكتەردىڭ ۇكىمەتتە وبلىس ورتالىقتارىنىڭ باس جوسپارىن قاراپ بەكىتۋى وسىنىڭ ايعاعى. دەمەك قالالاردى دامىتۋ جانە ونى كەڭەيتۋ كەزىندە وسى ماسەلەلەردى كەڭىنەن قاراستىرعان ءجون.
ازات ۇسەن
