19 ءساۋىر 2019 جىلى الماتى قالاسىندا «BilGen الىپپە» تۇساۋكەسەرى ءوتتى.

الىپپە تاريحى!

قازاق تىلىندەگى «الىپپە» ءسوزى ارابشا ا ءارپىنىڭ اتاۋى ءالىپ (اليف) پەن ب ءارپىنىڭ اتاۋى بي سوزدەرىنىڭ تىركەسۋىنە («ءالىپبي» نەمەسە «الىپپە») كەلىپ شىققان.

الىپپە – ساۋات اشۋ وقۋلىعى. عۇلاما عالىم ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جاڭا ءالىپبيى (توتە جازۋ) ۇلگىسىمەن جازىلعان «وقۋ قۇرالى» (ورىنبور، 1912) قازاق مەكتەپتەرىنىڭ الىپپەگە دەگەن سۇرانىسىنا تولىق جاۋاپ بەرگەن. وندا شاكىرتتەردىڭ سوزدىك قورىن بارىنشا ساۋات اشۋ ماقساتىنا ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتى كوزدەلگەن. احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن جازۋدى 1910 جىلداردان باستاپ قولعا العان. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912-1925 جىلدارى اراسىندا 7 رەت قايتا باسىلىپ، وقىتۋ ىسىندە ۇزاق ءارى كەڭ قولدانىستا بولدى.
بۇل ءسوز تىلىمىزگە اراب جازۋىن پايدالانعان ەرتەرەك كەزدە ەنىپ، 1929 جىلى لاتىن، ال 1940 ج. وسى كۇنگى ورىس الفاۆيتىنە كوشكەنىمىزدەن كەيىن دە، مەكتەپ تابالدىرىعىن تۇڭعىش اتتاعان بالالاردىڭ الدىمەن تانىساتىن سۇيىكتى وقۋلىعىنىڭ اتاۋى ءالىپبي بولىپ قالىپ كەلدى.

ادام بالاسى تالاي زاماندار بويى جاساعان، جيناعان ءبىلىمنىڭ اسىل قازىناسىنا العاش جول اشاتىن وقۋ قۇرالى دەپ الىپپەنى ۇلكەن دە، كىشى دە ءسۇيىپ قاستەرلەيدى.

سول قاستەرلى ۇعىمدى 2015 جىلى جوعالتتىق. «ساۋات اشۋ» پانىنە وزگەرگەن «الىپپە» اتتى قاسيەتتى، قاستەرلى ۇعىمىمىزدان اجىرادىق.
وسىنشاما ۋاقىتتان بەرى كەلە جاتقان الىپپە بىزگە نە ۇيرەتتى؟
ادەمى سۋرەتتەرمەن جۇمىس جاساۋدى ۇيرەنە وتىرىپ، سۋرەتتەر بويىنشا سۇراققا جاۋاپ بەرەتىنبىز. اڭگىمە ايتۋعا جاتتىعاتىنبىز، باسقا بالالاردىڭ اڭگىمەسىن ەستيتىنبىز. كىتابىمىزدىڭ 32-ءشى بەتىنە كەلگەندە العاشقى ا ارپىمەن تانىساتىنبىز. دىبىستار داۋىستى جانە داۋىسسىز بولىپ بولىنەتىندىگىن، داۋىستى دىبىس ارقىلى سوزدەردى بۋىنعا ءبولىپ ۇيرەنەتىنبىز. ەندى سۋرەتتەر ارقىلى سىزبا بويىنشا سويلەم قۇراستىرۋدى مەڭگەردىك. ءار دىبىستى وتكەن سايىن وقيتىن بۋىن، سوزدەر كۇردەلەنە بەرەدى. وقۋلىعىمىزدىڭ ءار بەتى قىزىقتى سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلگەن. ءبىز بىلمەيتىن، ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن سوزدەر بولسا، كىتاپ اۆتورلارى ولاردىڭ سۋرەتتەرىن بەرگەن. سول ارقىلى جانە ولاردى تۇسىندىرگەننەن تولىق ماعلۇمات الدىق.

العاشقى 8 سوزدەن قۇرالعان ماتىننەن باستالعان الىپپەمىزدەن اياقتار الدىندا وقىعان اڭگىمەلەردەن دوس بولۋدى، ۇلكەندى سىيلاۋدى، قامقورلىق جاساۋدى، وتاندى قادىرلەۋدى ۇيرەنگەن ەدىك. «الىپپە قوشتاسۋ» ءبىز ءۇشىن مەرەكە ەدى... الىپپەمەن قوشتاسقان سوڭ، وقي الماۋ بىزگە ۇيات، سىن ەدى... الىپپەمەن قوشتاسۋ ءبىزدى ەسەيتكەندەي، اقىل توقتاتقانداي موتيۆاتسيا بەرەتىن ەدى... ال، قازىرگى تاڭدا ءبىر جىل بويى ساۋات اشۋدى ءالى اياقتاماي، نە وقۋى ىلگەرىلەمەي، ءالى وزدەرىن بالا سەزىنەتىندى اقيقات.

ەندى وسى 2015 جىلى «ساۋات اشۋ» پانىنە وزگەرگەن «الىپپەنى» 2019 جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز. ونىڭ لاتىنمەن نەمەسە كيريلليتسامەن شىعاتىنىن كەلەسى جىلدىڭ باسىندا ناقتى شەشەمىز. بىراق ءبىز كەيىنگە قالدىرمايمىز. بۇل تۋرالى قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ «حابار» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ وتكەن. ەندى ءمينيسترىمىز اۋىستى. زور ءۇمىت كۇتىلۋدە.

Bilgen ورتالىعى دا قاراپ وتىرمادى. اتا-انالار پىكىرىن دە ەسكەردى، قاستەرلى ۇعىمىمىزدى دا جوعالتپاۋدى ءجون كوردى، قوعامداعى ءتۇرلى پىكىرلەردى زەرتتەلىپ، وقۋلىقتىڭ سالماعىنىڭ بالا دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرمەۋىن دە ەسەپكە الىندى. ناتيجەسىندە مىنە وسىنداي «بىلگەن-الىپپە» ۇسىنىلدى. ەرەكشەلىگى - بۇرىنعى الىپپەمىزدەي، ءبىر اشساڭ، قايتا-قايتا اشا بەرىپ، كورگىڭ كەلە بەرەتىن سۋرەتتەر، جاڭا زامان اعىمىنا قاراي قالىپتاسۋعا ءتيىس 4 داعدى (تىڭدالىپ، ايتىلىپ، وقىلىم، جازىلىم), جازۋ كالليگرافيسى، سىن جۇمىسىنا دا دايىندىق توپتاستىرىلىپ، وقۋلىق بولەك، داپتەر بولەك بولمايتىنداي، ءبىر وقۋلىققا جيناقتالعان.

نەگىزگى ءبىلىمنىڭ باستاۋى - الىپپە! ەڭ قىزىعى، باستاۋىش مەكتەپتەردە الىپپە قولدانباسا دا، الىپپەمەن قوشتاسۋ بار. بۇل الىپپەنىڭ ستاتۋسىنىڭ جوعارى ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى.

«BilGen الىپپە» اۆتورى اشەكە مارجان توقتاربايقىزى. ءوزىنىڭ بار ىنتاسىن ارناپ، بۇلدىرشىندەرگە جاڭا فورماتتاعى وقۋ قۇرالىن ۇسىنۋدا.

اتالعان وقۋ قۇرالىنىڭ ارتىقشىلىعى قازىرگى تەحنولوگيالاردىڭ دامىعان زامانىندا QR-code ارقىلى سمارت قوسىمشا ارقىلى پايدالانا الادى.

Bilge باسشىسى اكىم تۇرسۇن جانە ونى كومانداسىن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!

مۇرات ابەنوۆتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz