ايگۇل كەمەلباەۆا. رۋح پاتشالىعىنداعى قاۋىشۋ
«قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ». گەتە-لەرمونتوۆ-اباي
ءتارجىما ءتول ونەرگە اينالىپ كەتەرىن ورىستىڭ ۇلى اقىنى م.يۋ.لەرمونتوۆ تانىتتى. ورىس پوەزياسىنداعى بۇل يەمدەنۋ سايىن دالانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قازاق بالاسىنىڭ ەنشىسىنە اينالۋىن بۇگىندە ادەبيەت الەمى تامسانىپ زەردەلەيدى.
اۋدارما مەن تۇپنۇسقانىڭ اراجىگى تۋرالى دەرەكتى ءھام سەزىمگە تولى وي تولعانىسىندا قازاق نەمىس جازۋشىسى گەرولد بەلگەر «برات سرەدي براتەۆ» اتتى جيناعىندا (الماتى، «جازۋشى»، 1981) جازدى. ماقالا 1978 جىلى جازىلعان. «كەزبەنىڭ تۇنگى جىرى»: گەتە-لەرمونتوۆ-اباي». گ.بەلگەر گەتەنىڭ مينياتيۋراسىنىڭ تۋىن، ونىڭ ورىس پەن قازاققا اسىل مۇرا بولىپ ءسىڭۋىن قوسا كەرەمەتكە بالايدى. ءسىرا، بۇل جاراتقاننىڭ جازمىشىنان اۋمايدى. كونگەنيالدى قۇبىلىستىڭ تولعان ايداي تولىسار تىلسىم تۇسى وسى. گ.بەلگەر زەرتتەۋىندە ءسوز باسىندا «اباي جولىنان» بۇل ولەڭ تۋرالى ءۇزىندى بەرىلگەن، مۇحتار اۋەزوۆتاي الىپتى گەرولد كارلوۆيچ استە ۇمىتار ما!
لينگۆيستيكالىق تالداۋ گەراعاڭنىڭ قالامىنان تۋى زاڭدى، ءۇش ءتىلدى انا سۇتىندەي تەل ەمىپ وسكەن پوليگلوتتىق بار قانىندا، ءبىر ءوزى نەمىس-ورىس-قازاق! ءۇش مادەنيەتتىڭ وكىلى.
«قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ». گەتە-لەرمونتوۆ-اباي
ءتارجىما ءتول ونەرگە اينالىپ كەتەرىن ورىستىڭ ۇلى اقىنى م.يۋ.لەرمونتوۆ تانىتتى. ورىس پوەزياسىنداعى بۇل يەمدەنۋ سايىن دالانىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى قازاق بالاسىنىڭ ەنشىسىنە اينالۋىن بۇگىندە ادەبيەت الەمى تامسانىپ زەردەلەيدى.
اۋدارما مەن تۇپنۇسقانىڭ اراجىگى تۋرالى دەرەكتى ءھام سەزىمگە تولى وي تولعانىسىندا قازاق نەمىس جازۋشىسى گەرولد بەلگەر «برات سرەدي براتەۆ» اتتى جيناعىندا (الماتى، «جازۋشى»، 1981) جازدى. ماقالا 1978 جىلى جازىلعان. «كەزبەنىڭ تۇنگى جىرى»: گەتە-لەرمونتوۆ-اباي». گ.بەلگەر گەتەنىڭ مينياتيۋراسىنىڭ تۋىن، ونىڭ ورىس پەن قازاققا اسىل مۇرا بولىپ ءسىڭۋىن قوسا كەرەمەتكە بالايدى. ءسىرا، بۇل جاراتقاننىڭ جازمىشىنان اۋمايدى. كونگەنيالدى قۇبىلىستىڭ تولعان ايداي تولىسار تىلسىم تۇسى وسى. گ.بەلگەر زەرتتەۋىندە ءسوز باسىندا «اباي جولىنان» بۇل ولەڭ تۋرالى ءۇزىندى بەرىلگەن، مۇحتار اۋەزوۆتاي الىپتى گەرولد كارلوۆيچ استە ۇمىتار ما!
لينگۆيستيكالىق تالداۋ گەراعاڭنىڭ قالامىنان تۋى زاڭدى، ءۇش ءتىلدى انا سۇتىندەي تەل ەمىپ وسكەن پوليگلوتتىق بار قانىندا، ءبىر ءوزى نەمىس-ورىس-قازاق! ءۇش مادەنيەتتىڭ وكىلى.
«گەتە ەككەرمانمەن اڭگىمەلەسكەندە بۇل ولەڭ تۋرالى بىلاي دەگەن: دەرەكسىز نارسەنى جىرلاۋ ماعان ءتان ۇلگى ەمەس. ول شابىتى شالقىپ، جۇرەگى تولقىپ، وسى ءبىر تىلسىم اسەرلەرىن قاعازعا تۇسىرە بىلگەن. اقىن ءوزىنىڭ كوركەم اسەرىن وزگە جۇرتپەن ءبولىسۋدى اڭساعان» - دەپ جازادى گ.بەلگەر. ول لەرمونتوۆ پەن ابايدى گەتەنى كوزسىز قايتالاۋشى، دايار ۇلگىنى مالدانۋشى ەمەس، تەڭدەس اقىندار رەتىندە قاراستىرادى. پوەزيادا اۋدارماشى اقىنعا باسەكەلەس، لايىقتى باقتالاس، كۇندەس دەپ ءوزارا جارىستىرىپ قوياتىن شالاعاي ۇعىمدار بۇل ارادا شەت.
«ەتو داجە نە پەرەۆود ۆ وبىچنوم پونيماني، ا سورەۆنوۆانيە نا راۆنىح مەجدۋ بولشيمي پوەتامي، پەرەلوجەنيە، توچنەە، دۋحوۆنوە سوزۆۋچيە» دەپ جازادى گ.بەلگەر. زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، لەرمونتوۆتا ناقتى دالدىك جوق. ول گەتەدەن تاقىرىپ، يدەيا، ولەڭنىڭ ءمانىن عانا الادى دا، وزىنشە بەرەدى. ول سوزدەردى ەمەس، ءستيلدى، ەكپىندى، ولەڭنىڭ سازىن اۋداردى، سونىڭ ءۇشىن شىنايى ورىس رۋحىنا ساي جىر تۋدى. دالدىك تۇرعىدا ايتساق ولەڭنىڭ ەڭ سوڭعى ەكى جولى تۇپنۇسقاعا ءدوپ: «پودوجدي نەمنوگو، / وتدوحنەش ي تى». لەرمونتوۆ ناقتى. ورىس ءتىلىنىڭ جاراتىلىسىنا دالدىك ءتان. اباي ەركىن كوسىلگەنمەن سوڭعى شۋماقتى بۇلجىتپاي اۋدارا بىلگەنىن زەرتتەۋشى ايتادى. «مەن بۇل ولەڭدەردى بالا كەزىمنەن جاتقا بىلەمىن. ءبىزدىڭ اۋىلدا بۇل جولدار بىلايشا شىرقالاتىن ەدى:
شاڭ شىعارماس جول-داعى
سىبدىرلاماس جاپىراق.
اباي شىعارمالارىنىڭ سوڭعى باسىلىمىنا تاڭداندىم: (الماتى، «جازۋشى» باسپاسى، 1976, 208-بەت) «سىبدىرلاماس جاپىراق» دەگەن جەردە - «سىلكىنە الماس جاپىراق» دەلىنىپتى. اسا ءبىر ايىرما جوق...» - دەي كەلە، گەرولد بەلگەردىڭ العاشقى نۇسقانى قاز-قالپىندا بەرۋدى ءجون كورگەنىن وتە وڭ قابىلداۋىمىز كەرەك.
اباي اۋدارماسى لەرمونتوۆ ماتىنىنە قايران قالارلىقتاي تاقاۋ دەپ الىپ زەرتتەۋشى ورىس اقىنى مەن قازاق اقىنى ءماتىنىنىڭ اراسىنداعى ايىرمانى سانامالايدى. لەرمونتوۆتاعى «اڭعار»، «القاپ» دەلىنگەن ۇعىم ابايدا قازاق حالقىنىڭ جاراتىلىسىنا ساي «دالا» دەپ بەرىلگەن، وسىنى اڭدايدى. زەرتتەۋشى ءۇش الىپتىڭ رۋحاني ءبىرتۇتاس بولمىس-بىتىمىنە، جان تۋىستىعىنا ءسۇيىنىپ، مۇنىڭ جۇمباعىنا وي جۇگىرتەدى. «باتىستىڭ وزىق ويلى دانالارى مادەنيەتتەر توعىسۋىنا ءاردايىم ۇمتىلدى، رۋحاني كوپىر سالا ءبىلدى. وسىنداي دانىشپاننىڭ ءبىرى گەتە بولدى.ول شىعىس پەن باتىستىڭ بىردەي قۇدايشىلىعىنا ءسۇيىنىپ جىر جازعان» دەپ تۇجىرىمدايدى اۆتور.
ءححى ع. باسىندا تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ كوشباسشىسى، ۇلت تۇلعاسى ن.ءا.نازارباەۆ ەۋرازيالىق يدەيانىڭ ومىرشەڭدىگىن جەرىنە جەتكىزە ايتا ءبىلدى. مادەنيەتتەر ديالوگى جوعارى دارەجەگە جەتتى. مۇنىڭ ءبارى ورنىندا بار دۇنيەلەردىڭ دامۋى، تولىسۋى.
دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى - كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگى. الەمدىك ادەبيەت تۋرالى تەرميندى ەڭ العاش قولدانىسقا ەنگىزگەن ادام - ي.ۆ.گەتە. ءوز بولمىسىنىڭ الىپ، زور اقىل يەسى، ءبىلىمى تەرەڭ عۇلاما جاراتىلىسىنا ساي گەتە ەشقاشان بەلگىلى ءبىر تار شەڭبەرگە شەكتەلۋگە كونبەيتىن، نوقتاعا پرومەتەيدەي اساۋ باسى سىيماعان ادام. ول اسا بيىك، وتە زور اقىندار شوعىرىنان، ال ولار كۇللى ادامزاتتا ساۋساقپەن سانارلىق تىم از ەكەنى راس. الەمدىك ادەبيەت تەرمينىن اينالىمعا ەنگىزىپ قانا قويماي، ونىڭ دامۋ جولدارىنىڭ كونتسەپتسياسىن نەمىس ويشىلى ناقتى تۇجىرىمداپ بەرگەنى ءمالىم.
گەتە 31 قاڭتار 1827 جىلى ءوز حاتشىسى ەككەرمانمەن اڭگىمەسىندە بىلاي دەيدى: «مەن پوەزيا ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگى ەكەنىنە بارعان سايىن كوزىم جەتىپ كەلەدى، بارلىق ۋاقىتتاردا ونىڭ قورعاۋشىلارى ءھام تاراتۋشىلارى جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامدار بولىپ تابىلادى. بىراق، راسى سول، ءبىز، نەمىستەر، ەگەر بىزگە وتاندىق تار وي ورىسىنەن جوعارىلاي الماساق، وندا پەدانتتى (ياعني جاتتاندىلىقتان اسپايتىن، قۇر تاقۋا) ءوزىن دارىپتەۋشىلىككە، انشەيىن داڭعوي بوسپەلىككە تەز بەرىلىپ كەتۋىمىز كانىك. سوندىقتان دا مەن بوتەن ۇلتتاردىڭ شىعارمالارىمەن شىن كوڭىلىممەن قۋانا-قۋانا تانىسامىن جانە اركىمگە دە ءوز كەزەگىندە ولاردى وقۋعا كەڭەس بەرەمىن. ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ قازىر قۇنى شامالى، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز الەمدىك ادەبيەت داۋىرىنە ەندىك جانە ءاربىر ادام ەندى وسى ءداۋىردىڭ پايدا بولۋىن تەزدەتۋگە كومەكتەسۋى كەرەك. الايدا شەتەلدىك دۇنيەنى وسىنشاما ارداقتاي تۇرا ءبىز ءباز بىرەۋىندە ەرەكشە ىركىلىپ قالىپ، ونى ونەگە، ۇلگى، نۇسقا ساناماۋىمىز كەرەك. سونداي ۇلگى دەپ قىتاي ادەبيەتى، نەمەسە سەرب ادەبيەتى، بولماسا كالدەرون، ياكي نيبەلۋنگتار دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق; بيىك ۇلگىلەردى قاجەتسىنۋ بىزدەردى ۇنەمى انتيكالىق كونە گرەكتەرگە الىپ كەلەدى - ناق سولاردىڭ شىعارماشىلىعىندا تاماشا، كوركەم ادام بەينەلەنگەن. قالعانىنىڭ بارلىعىن تەك تاريحي تۇرعىدا قاراستىرۋ كەرەك، دەمەك بار نارسەنىڭ بارشا جاقسىسىن مۇمكىندىگىمىزشە ءسىڭىرىپ الۋىمىز كەرەك».
گەتە جاس شاعىندا نەمىس ادەبيەتىنىڭ كەمشىلىكتەرىنە ۇڭىلگەندە، ادەبيەتتىڭ مىندەتى رەتىندە وعان ۇلتتىق مازمۇن جەتپەيدى دەپ تانىعان. جانە گەتەتانۋشىلار سول ۇلتتىق مازمۇندى نەمىس ادەبيەتىنە ول ءوزى دارىتتى دەپ ەسەپتەيدى.
گەتە وزىق پىكىرى ارقىلى تاڭدامالى ادەبيەت تۋرالى، جاسىقتان اسىقتى ايىرىپ الۋ يدەياسىن پاش ەتىپ تۇرعانى ايقىن. ءاربىر جاڭا عاسىر ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا وزگەرىس الا كەلۋى زاڭدى، ول وزگەرىس مەيلىنشە قۋاتتى بولماعى تاعى راس. نەمىس ويشىلى جاڭا زاماننىڭ لەبىن سەزىپ، كەلەشەكتى بولجاي بىلگەن.
الەمدىك ادەبيەت يدەياسىنا گەتە بىردەن كەلمەگەن، ول تازا قيسىن ءھام بىلىكتىلىكتەن شىعادى. پولياك گ.م. كرجيجانوۆسكي: «يششيتە نا ستىكاح ناۋك - سۆەت يدەت وت سوپرەدەلنىح زناني» دەسە، عۇلاما گەتەنىڭ الحيميكتىك جاراتىلىسىنا ساي كەلۋىمەن باۋرايدى. ءبىر باسىندا اقىن، فيلوسوف، گەولوگ، مينەرولوگ، زەرتتەۋشى، عالىم، بوتانيك، حيميك، ماتەماتيك، زوولوگ، تاريحشى، لينگۆيست، ت.ب. عىلىم سالالارىنا شىنايى قۇشتارلىق توعىسقان گەتەنىڭ باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەستەي. ول عىلىمداردىڭ توعىسقان، تۇيىسكەن جەرىنەن ءبىلىم جارىعىن كوردى.
«بارشا ونەردە، - دەيدى گەتە ءوز حاتشىسى ەككەرمانعا 4 قاڭتار 1827 جىلى - ساباقتاستىق، ميراسقورلىق بار. ۇلكەن شەبەردى كورگەندە، ارقاشان ونىڭ ءوزىنىڭ الدىنداعىلارىنىڭ، ءىزاشارلارىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن، ارتىقشىلىقتارىمەن پايدالانا بىلگەنىن جانە سونىڭ ارقاسىندا ۇلى بولعانىن تانيسىڭ. رافاەل ءتارىزدى ادامدار تۇك جوق جەردە تۋمايدى، ولار انتيكالىق ءھام وزدەرىنە شەيىنگى سومدالعان ەڭ جاقسى دۇنيەلەرگە ارقا سۇيەيدى».
قىر ساحاراسىندا وسكەن اباي تايپالىق-رۋلىق ءداۋىردىڭ شەڭبەرىندە تۇرىپ، قازاق حالقىنىڭ بىرتۇتاستىعىن تانىپ، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ ەگىلدى. ونىڭ اكەسى اعاسۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ەسىمى ءۇش جۇزگە تەگىس ءمالىم بولعاندا، «ارعىننىڭ توبىقتىسىنان شىققان قۇنانباي » دەسكەن. قازاقتى بولمەي-جارماي ۇلىق ءسوز ايتقان اباي كەمەڭگەرلىگىن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» - وسيەتىنەن كورەمىز. پۋشكين بولسا ءوز مەزگىلىندە دانتە مەن گەتە كوركەم ءداستۇرىن ءوز شىعارماشىلىعىندا قابىلداي بىلگەن العاشقى ورىس اقىنى ەكەنىن زەرتتەۋشى عالىم ۆ.ا.اۆەتيسيان جازادى.
مۇنىڭ ءبارى نەنىڭ نىشانى؟ ادامزات دامۋىنىڭ ەڭ جوعارعى بەلگىسى - گۋمانيزم يدەياسى جەر بەتىنە ەڭ اۋەلى ۇلى اقىندار ءھام كوكىرەك كوزى اشىق، وزىق عۇلامالاردان تارايدى. كونەدەن قازبالاساق، كادىمگى سانانىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن بۇزعان دانىشپان جالاللەددين رۋمي بولاتىن.
گومەر، پيندار، شەكسپير، وسسيان، دانتە سياقتى ۇلىلاردان گەتە كۇللى الەمدى ءبىرتۇتاس قامتيتىن عارىشتىق ەپيكالىق سارىندى ءسۇيىپ قابىلداپ، ءوز بويىنا ءسىڭىردى. ونىڭ «فاۋست» اتتى سوم تۋىندىسى كۇللى ادامزات ءناسىلىنىڭ دراماسى بولماعى سول سەبەپتەن.
گەتە مەن اباي ليريكاسىنداعى ۇندەستىك مول. گەتە مەن ابايدى تۋىستىراتىن قاسيەت - «اقيقاتقا ۇمتىلۋ، شىندىقتى ارتىق ساناۋ». بۇل ويشىل ءھام سۋرەتكەرلىك بولمىسقا ءتان ىزگىلىك شاراپاتى. «فاۋستتا»: «ىزدەگەن جان اداسۋعا ءماجبۇر».
عادالات پەن مارحامات - كوپ ازىعى،
قايدا كورسەڭ، بولىپ باق، سوعان كومەك.
اباي «كوك تۇمان - الدىڭداعى كەلەر زامان» اتتى ولەڭىندە ادىلەت پەن راقىم، شىڭدىق پەن ىزگىلىك ەگىز ەكەنىنە مەگزەيدى.
ەكى اقىننىڭ شىققان تەگى قۇنارلى: گەت اۋقاتتى بيۋرگەردىڭ ۇلى بولسا، اباي دا قاراكوكتىڭ تۇقىمى. سويتە تۇرا، قوس كەمەڭگەر حالىقتىڭ ءوز ۇلدارى، اقسۇيەكتىگى مەن تەكتىلىگى وعاش مەنمەنسىنۋدى قاجەتسىنبەيدى. قوس دانا حالىق - قۇدايدىڭ ءبىر اتى ەكەنىن ۇققان سۇڭعىلا. سونداي-اق، گەتە مەن ابايدا دەرەكسىز جىر جوق. ەكەۋى ءومىردىڭ باعاسىن ءبىلدى، شىنايى جىرلادى.
گەتە فەودالدى-مونارحيالىق گەرمانياداعى بىتىراڭقى نەمىستىڭ باسى قوسىلىپ، ءتورت كوزى تۇگەل كۇشتى ۇلت بولۋدى اڭساعان. ابايدىڭ الەۋمەتتىك ليريكاسى ەلدىكتى اڭساعان زار مەن قۇساعا تولى.
باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟
وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ، ەندى ءوز ىرقىڭ.
«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم».
رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنداعى بودان حالىق تراگەدياسىن اباي اشىنا جازدى، ەل-جۇرتىنىڭ بەتكە شىعار ازاماتتارى شەنقۇمارلىق پەن جەمىرلىكتەن اسا الماي وتىرعانىنا ولەردەي قينالدى. الاشتىڭ ءىرى تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873-1937) «قازاق سالتى» اتتى ولەڭىندە اباي داستۇرىمەن نالىپ جىر جازدى: «قالماعان تۇك قاسيەت، قازاق ازعان. / بايعا - مال، وقىعانعا شەن ماقسات بوپ، / ويلايتىن جۇرتتىڭ قامىن ادام ازدان».
ءتاڭىرى شامىن جاققاندا وسى تەكتەس ازات ويلى، ادال ءسۇت ەمگەن ەل ۇلدارىنىڭ كوكىرەك كوزىن جارىق قىلادى. ولار ءوز زامانىندا ەل قامىن جەپ، ۇلتىن جارىققا سۇيرەيدى. بۇل ءاماندا تاريحي ءۇردىس. گەتە ءوز داۋىرىندەگى توعىشار نەمىستىڭ قارىن قامىنان اسپايتىن باكەنە كۇيكىلىگىنە نالىپ، ءارى سودان جەڭىلىپ، ءھام ءتۇڭىلىپ جىلاعان. نەمىستىڭ تاڭعاجايىپ رومانتيك جازۋشىسى، گوگولدىڭ كەيبىر كوركەمدىك وبرازدارىنىڭ ءىزاشارى دەسە دە بولاتىن گوفمان پروزاسىنداعى فيليستەر (پاسىق، ۇساق ادام), توعىشار ۇعىمى اۋەلى گەتەدەن باستالعان.
اباي ولەڭدەرىندە باستان-اياق نادان، كوپ نادان، توپاستىقتان جەرىنۋ، مىڭمەن الىسۋ. ەكەۋىنىڭ سىنشىلدىعى بىردەي.
سوزىنە قاراي كىسىنى ال،
كىسىگە قاراپ ءسوز الما.
شىن ءسوز قايسى بىلە الماي،
ءار نارسەدەن قۇر قالما.
مۇنى جازعان بىلگەن قۇل -
عۇلاماھي داۋاني،
سولاي دەپتى ول شىنشىل.
ءسوزىن وقى جانە ويلا،
تەز ۇيرەنىپ، تەز جويما،
جاس ۋاقىتتا كوڭىل - گۇل.
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا»
ابايدىڭ ءوزى ءتانتى بولىپ، جولىن قۋعان، سۇيگەن دانالارى بىزگە ءمالىم. گەتە گەردەردى ءپىر تۇتقان. «گەردەر سپينوزا، ديدرو، جان-جاك رۋسسو، لەيبنيتستىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ جەتىك ءتۇسىندىرۋشىسى بولعان. 18ع. اعارتۋشىلارىنان باستالعان يدەيا «تابيعاتقا جاقىندىقتى» رۋسسو ۋاعىزداسا، گەردەر مۇنى «حالىقپەن قوسىلۋ، ۇلاسۋ، ءتۇيىسۋ» دەپ تۇسىنگەن. ول حالىققا ءتان ەمەس دۇنيەنى قورسىنعان. ناعىز اقىن تابيعاتتىڭ ءوزى ءتارىزدى تابيعي تۇردە تۋدىرا ءبىلۋى كەرەك دەگەن ەستەتيكالىق يدەيانى گەردەر ۇيرەتىپ، گەتە قولداعان» - دەپ جازادى گەتەنىڭ 200 جىلدىعىنا ارناپ 1950 جىلى باسىلعان اكادەميالىق «تاڭدامالى شىعارمالارىنا» العىسوزىندە نيك. ۆيلمونت.
گەتەنىڭ ليريكاسىنا حالىقتىق جىر استار بولدى، ليريكالىق مونولوگ، تولعاۋلار، ەپيكالىق جويقىن قۋاتپەن سىپىرا جىرلاۋى ونى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تابيعاتىنا بوتەن قىلىپ كورسەتپەسى ايدان انىق. شوعىرلى (تيرادالىق) جىر جازا بىلگەن نوعايلىنىڭ ايماڭداي جىراۋلارىن بىلسە گەتە ولاردى شىعىستىڭ جەتى جارىق جۇلدىزىنان، دالىرەگى، پارسى شايىرلارىنان استە كەم باعالاماس ەدى.
گەتە كۇنباتىس ادامىنىڭ كوزىمەن كۇنشىعىسقا ءتان اتريبۋتتارعا ەكزوتيكادان بولەك، اسا قۇرمەتپەن، ءسۇيىپ قارايدى. بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق دەپ ءاجۋالاي ايتا بىلگەن قازاق بوگدەنىڭ قولىنداعى كوك قۇس جۇماقتىڭ قۇسىنداي كورىنەرىن بىلگەن. گەتە كۇنشىعىستىڭ ەڭ وزىق، تاڭعاجايىپ دۇنيەلەرىن وزىنەن ەش كەم ساناماعان سوڭ كورە ءبىلدى. قارابايىر نادانعا ءتان تاڭسىق پەن قاڭسىق ۇعىمى وعان جات بولاتىن. گەتە ءبىر ولەڭىندە: «كەل، دوسىم، ماعان سالدەدەن ءتاج كيگىز!» دەپ ەمىرەنسە، اباي ناق وسى سالدە، شالمانى جالعان ءدىنداردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن اشكەرەلەۋ ءۇشىن تايىنباي قولدانعان: «نامازدى مولدا تەرىس وقىر،/ داعاراداي بوپ سالدەسى».
گەتە سالدەنى اسقاق باعالاپ، ونى الەكساندر ماكەدونسكي تاققانىن، سوندا ول حالىقتاردىڭ ءامىرشىسى بولىپ، بارشا قازىنادان ارتىق كورىنگەنىن ءبىر شۋماققا سىيدىرعان.
«وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟/ ماكەدونيا شاھارى - وعان مەكەن». اباي «ەسكەندىر» اتتى پوەماسىندا ماكەدونسكيدى لايىقتى باعالاعان گەتە ءتارىزدى ونى پاراسات يەسى رەتىندە تانيدى. گەتە شىعىس شايىرلارىنشا قالام بەينەسىن ءسۇيدى:
ي كامىش تۆوريت دوبرو،
س نيم ۆەس مير پرەلەستنەي!
(ۆ.لەۆيكتىڭ اۋدارماسى)
زەرتتەۋشىلەر گەتەنىڭ حوجا حافيزدەن ءوزىن كورگەنىن، پارسى اقىنىن تىم ىستىق جۇرەكپەن سۇيگەنىن، رومانتيكتەردەن ايىرماسى گەتە شىعىستان ەلىتىپ اكەتەر اسەرلى ەكزوتيكا ەمەس، باتىس ەۋروپاعا كوپ رەتتە ۇقساس كەلەتىن وزىندىك تاريحي دۇنيەنى كورە بىلگەنىن جازادى. باتىس پەن شىعىس تاقىرىبى گەتەدە كوپ. ابايدىڭ «شىعىسىم باتىس بوپ كەتتى» دەگەنىن اينىماي جادقا سالماي ما!
اباي شىعىس كلاسسيكتەرىنە اۋليەدەي سيىنعانى بەكەرگە كەتكەن جوق. دۇرىسى، بۇل ۇلى اقىنداردىڭ رۋحىنان جالبارىنىپ باتا تىلەۋ. ابايدان ۇلگى العان نەمەرە ءىنىسى شاكارىم «قورقىت، حوجا حافيز تۇسىمە ەندى دە...» دەپ جىر جازعاندا ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازدارىن ءپىر تۇتتى.
«و، حافيز! سەنىمەن تەڭەسۋ؟ بۇل نەتكەن ساندىراق!» - گەتە «زۋلەيكا»، «حىجىرا» سىندى ت.ب. «باتىس-شىعىس ديۆانىنان» الىنعان ولەڭدەرىندە شىعىس دۇنيەتانىمىن، يسلامدىق مادەنيەتتى جاتسىنباق تۇگىلى، جان-تانىمەن قابىلدايتىنىن جاسىرماي ءبىلدىردى.
گەتە شىعارماشىلىعىندا گيمن-ءانۇران ىسپەتتى «يلمەناۋ» اتتى ءوزىنىڭ ۆەيمار كەزەڭىندەگى نىشاندىق ولەڭى بار. قيال، شابىت، جىر اقىن كەۋدەسىن كەرنەپ تۇر. گەتە ەجەلگى پۇتقا تابىنۋشى ءتارىزدى «و، قۇدايلار!» دەپ سويلەيدى. (ەگەر دانتە گەتەدەن بۇرىنىراق تۋماسا، داۋ جوق، ونى ۆەرگيليلەرمەن قوسىپ، ءوزىنىڭ «توزاعىنا» سالىپ قويار ەدى!). ول زەۆستى ءجيى ايتادى، دىمقىل، كوك شىعاراتىن قۇدىرەت يەسى، سۋ - تىرشىلىك كوزى ەكەنىنە ەكپىن تۇسىرەدى. گەتە كوپقۇدايلىق پۇتقا تابىنعان داۋىردەگى كونە ەلليندەر اسپەتتەگەن عارىشتىق سۇلۋلىقتى بار بولمىسىمەن بەرىلە ءسۇيدى.
راسىندا گەتە ورتودوكسالدى دىندەردىڭ ءبىر قالىپقا تىعىپ تاستايتىن تابيعاتىنان بيىك تۇرعان ادام. ارابتىڭ ۇلى اقىنى ال-ماارري جانە ۇلى جازۋشىلار فرانسۋا رابلە مەن لەۆ تولستوي سياقتى كۇپىرشىلىكتەن قورىقپاعان، نوقتاعا باستارى سىيماعان. بىراق بۇل الىپ وي يەلەرىن ءدىنسىز، كاپىر دەپ ايتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ گەتە كاتوليتسيزمدەگى ونەر ورنەگىنەن الدى. بىراق گەتە حريستيان ءدىنىنىڭ ونەرگە اسەرىن يگىلىك رەتىندە ساناعان جوق دەپ تانيدى زەرتتەۋشى قاۋىم. پروتەستانتيزم كاتوليتسيزمگە قارسىلىق، وپپوزيتسيا كۇشى رەتىندە پايدا بولۋىن گەتە ونەر مەن عىلىمنىڭ ءدىن بۇعاۋىنان بوساپ، تەڭدىك العانى دەپ ساناعان. (مارتين وپيتس سياقتى مىقتى اقىندار پروتەستانت بولعان). حريستياندىق ىلىمنەن بيىك تۇرعان اقىن يسلام دىنىنە بۇيرەگى بۇراتىنىن ەش جاسىرماعان. ول شىركەۋ الاستاپ، قارعىس ايتقان ورىس ويىنىڭ الىبى لەۆ تولستوي سياقتى تىم ەركىن ويلى، دارا دارىن بولدى، قۇداي ەرەكشە جاراتقان، سۇيگەن قۇلى.
ونىڭ «امۋر - كەسكىندەمەشى» اتتى ولەڭىندەگى كوركەم بەينەلەر انتيك ادەبيەتىنەن. جارتاستا تاڭسارىدەن شوقيىپ وتىرعان اقىن جۇرەگى كەرەمەتتى اڭسايدى. سو زامات قاسىنا ماحاببات قۇدايى امۋر كەلىپ، كەنەپتەي كەرىلگەن تۇمانعا سۋرەت سالۋدى ۇيرەتەدى. نەگە امۋر؟ گەرمەس نەمەسە اپوللون ەمەس؟ اپۋلەيدەن بەرى امۋر مەن پسيحەيا تۋرالى تاڭعاجايىپ اڭىز قالعان. امۋر - ماحاببات سيمۆولى بولسا، پسيحەيا - ادام جانىنىڭ تۇلعالانۋى، پەرسونيفيكاتسيا. جان يەسى ماحابباتسىز ءومىر سۇرە المايدى.
ماحابباتسىز دۇنيەدوس،
حايۋانعا ونى قوسىڭىز.
اباي سۇيىسپەنشىلىكتەن ماقۇرىم جان دۇنيەقوڭىز، بوق دۇنيەنىڭ يتارشىسىنا اينالىپ، قۇدايدىڭ جارقىن ساناسىنان قۇر قالارىن ۋاعىزدايدى. گەتەدە اقىن - سۋرەتكەر، ول ءۇشىن كۇللى جارىق دۇنيە - تۇنعان كارتينا. اقىندىق بۇلا كۇيدىڭ اسقان قۇدىرەتى وسىندا.
گرەك ميفتەرىندە امۋر بالا بەينەلى; گەتەدە ونىڭ ساۋساعى شەبەر، رايحان گۇلىنە ۇقساس. سول ادەمى ساۋساعىمەن تۇمانعا سۋرەت سالعاندا تابيعاتقا جان بىتەدى. ابايدا تۇمان تەرەڭ فيلوسوفياعا تولى، ول «تاۋسىنشاق كۇن» - اجالدىڭ دا تۇسپالى.
گەتەدە كۇن، شىق، ورمان، تاۋ بەتكەيلەرى، وزەن-سۋ، گۇل تۇنعان شالعىن، اينالا اسىل تاستارداي قۇبىلعان بوياۋلار، سونىڭ ءبارىنىڭ ۇستىندە كوگىلدىر كۇمبەز اسپانعا ماداق بار، ولەڭنىڭ استارىندا مىناۋ سۇلۋ الەمدى جاراتقان قۇدايعا قۇمشىلىق.
بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اكەڭدەي ۇستىڭە اسپان تونەر.
جاز جىبەرىپ، جان بەرگەن قارا جەرگە
راحمەتىنە اللانىڭ كوڭىل سەنەر. اباي «جازعىتۇرى» اتتى قاس ۇلگى ولەڭىندە: «تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە، / بويىڭ بالقىپ ، ەريدى ىشتە جىگەر» دەۋىندەگى ۇلى سارىندى وزىنەن بۇرىنعى گەتەنىڭ ناق وسى «امۋر - سۋرەتشى» اتتى شىعارماسىنىڭ تال بويىنان تابامىز. ءسوز ونەرى ادام جانىن كەيىپتەيدى.
امۋر توعاي شەتىندە، كۇن جايناتقان ولكەدەگى كورىكتى باقتاشى قىزدى سالعاندا («ءجۇزى نۇر جايناعان، بەت الپەتى رايحان گۇلى ءتارىزدى، سۋرەت سالعان ساۋساق رەڭدى» دەيدى ول) اقىن ماحاببات قۇدىرەتىنە قاتتى ءسۇيسىنىپ، «و، بالاقاي! مىناۋ شەبەرلىكتى كىمنەن ۇيرەندىڭ؟ بۇل نەتكەن عاجاپ بيىك ونەر!» دەپ داۋىستايدى. اقىن ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرمەي، اعاش بۇتاقتارى قوزعالادى، مايدا جەل سۋ بەتىن يىرىمدەيدى، قىزدىڭ باسىنا ۇشكىلدەپ تارتقان ورامالىن جەل كوتەرەدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىزعا جان بىتەدى!
اباي سۇلۋدىڭ كەلبەتىنە سۇيىنگەندە شىعىس اقىندارىنا ەلىكتەپ: «يۋزي - ءراۋشان» دەپ جىرلايدى. جانسىز بەينەلەرگە جان ءبىتىرۋ - بيىك ونەرگە تيەسىلى. گرەك ميفتەرىندە پيگماليون ءوزى بالشىقتان سومداعان گالاتەياعا عاشىق بولىپ، قۇدايلاردان وعان جان ءبىتىرۋدى سۇرايدى. گالاتەيانىڭ مۇسىنىنە جان ءبىتۋى - الەمدىك ونەردىڭ كونتسەپتسياسى ءھام سيمۆولى. وسى سيۋجەتتى دراماتۋرگياسىندا بەرنارد شوۋ شەبەر پايدالاندى.
گەتە «جىر مەن ءمۇسىن» اتتى ولەڭىندە انتيك جانە شىعىس پوەزياسىنىڭ تەڭ قۇقىقتى ەكەنىنە سەندىرەدى. استارلى ماعىنادا شىعىستىڭ كوركەم پوەتيكاسى ۇلى نەمىس اقىنىنىڭ اسقاق جانىنا تىم جاقىن بولعانىنا جۇرەگىن ءبىر كۇيدىرىپ، ءبىر جاندىرعانىنا كۋا: «تۇرپايى بالشىقتان گرەك سىمباتتى بەينە جاساپ، وعان ماڭگىلىك جان ۇرلەي بەرسىن; بىزگە ەۆفرات وزەنىنىڭ جاعاسىندا تولقىندى قولمەن تەربەتىپ وتىرۋ سۇيكىمدىرەك».
گەتەنىڭ عاجايىپ باللاداسى - «بالىقشى». تامىرىن 15-ءشى عاسىردان الاتىن نەمىس حالىق باللادالارى مازمۇنى جاعىنان ليريكالىق ەمەس، حيكايالىق بولا تۇرا (پوەزيا ەمەس، پروزانىڭ سيۋجەتىن العانمەن) ءىشى كەرەمەت پوەتيكاعا تولى. سونىڭ ءبىرى - «لورەلەيا». سۋ پەرىسى تۋرالى سۇلۋ جىر. جۋكوۆسكي مەن پۋشكين گەتە ەسىمىن ورىس ادەبيەتىنە اشسا، لەرمونتوۆ گەينەنى سۇيگەن. بۇل ورىس پوەزياسىنداعى سۋ پەرىلەرى تۋرالى تاماشا ولەڭدەرگە ۇيىتقى بولعان مۇڭدى ءھام جۇمباق ولەڭ. سۋدى دارىپتەپ تۇڭعيىقتان ءان سالعان سۋ سۇلۋىنىڭ اسەم ۇنىنە ەلىتىپ، بالىقشى جىگىت جانىن ساعىنىش ءھام مۇڭ كەرنەپ، سۋعا سەكىرىپ كەتەدى. ونىڭ ءولىمى جىرعا اينالادى. سۋعا باتىپ ولگەندەرگە ۇقسامايدى. ەللينيزمدە بار سيۋجەت. گرەك دۇنيەتانىمى اسا كوركەم. كونە گرەكتەر تابيعات قۇبىلىستارىن تۇلعالاندىرىپ، پوەتيكالىق ميف تۋدىردى. «گيلاس تۋرالى ميفتە: گەركۋلەستىڭ سەرىگى، جاس، سۇلۋ بوزبالا گيلاسقا قىزىققان سۋ نيمفالارى ونى تۇڭعيىققا تارتىپ، ۇرلاپ اكەتەدى. ارگوناۆتار جورىعىن جادقا تۇتىپ قالۋعا وسىناۋ كورگەن تۇستەي قۇسالى سيۋجەت تە اسەر ەتەرى حاق. قازىرگى رەپورتەرلەر مۇنى ءبىر جىگىت سۋعا كەتىپ ءولدى دەي سالار ەدى». («رەنە مەنار بويىنشا. ەسكى ءھام جاڭا ونەردەگى ميفتەر»).
گەتە انتيك ادەبيەتىنىڭ شىن ءسۇيۋشىسى عانا ەمەس، تەرەڭ بىلگىرى ءھام رۋحىن جاڭعىرتۋشى بولدى.
ايگۇل كەمەلباەۆا، جازۋشى،ادەبيەتتانۋشى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
«اباي-اقپارات»
