بۇگىنگى كۇندە ەلىمىزدە يسلام ءدىنى ءوزىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن باسىنان وتكەرۋدە. اسىل ءدىنىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحي دامۋىنداعى رۋحاني ورنىن، ونىڭ مادەنيەتىمىز بەن مورالدىق-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ مەن وركەندەتۋدەگى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇعان وڭدى باعا بەرۋگە بولادى. الايدا بۇل جەردە قازىرگى الەمدە يسلام ءدىنىنىڭ ىشىندە وزدەرىن «تازا ءدىن» ءىلىمىنىڭ ۇستانۋشىلارى دەپ اتايتىن ءسالافيزمنىڭ كەڭىنەن تارالىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى، ەلىمىزدەگى يسلام قاۋىمىنىڭ ىشىندە دە ءداستۇرلى يسلامدى جانە «تازا ءدىندى» ۇستانۋشىلار اراسىندا تۇسىنبەستىكتەر ورىن الىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. مۇنداي كورىنىستەر ءالى دە بولسا ەكى تاراپتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى جانە ءباسپاسوز بەتىندەگى پىكىرتالاستارى شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتە قويعانى جوق. دەگەنمەن، تاجىكستاندا جانە رەسەيدىڭ جەكەلەگەن سۋبەكتىلەرىندە يسلام حالىقتارىنىڭ ۇستانىپ كەلە جاتقان حانافيلىق مازحابى ء(داستۇرلى يسلام) مەن سالافي ءىلىمىن ۇستانۋشىلار اراسىنداعى تەكە-تىرەستەر ءبىرشاما اشىق ورىن الىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرەر بولساق، بۇل ماسەلەگە ءجىتى نازار اۋدارۋ قاجەت-اق.

بۇگىنگى كۇندە ەلىمىزدە يسلام ءدىنى ءوزىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن باسىنان وتكەرۋدە. اسىل ءدىنىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاريحي دامۋىنداعى رۋحاني ورنىن، ونىڭ مادەنيەتىمىز بەن مورالدىق-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ مەن وركەندەتۋدەگى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇعان وڭدى باعا بەرۋگە بولادى. الايدا بۇل جەردە قازىرگى الەمدە يسلام ءدىنىنىڭ ىشىندە وزدەرىن «تازا ءدىن» ءىلىمىنىڭ ۇستانۋشىلارى دەپ اتايتىن ءسالافيزمنىڭ كەڭىنەن تارالىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى، ەلىمىزدەگى يسلام قاۋىمىنىڭ ىشىندە دە ءداستۇرلى يسلامدى جانە «تازا ءدىندى» ۇستانۋشىلار اراسىندا تۇسىنبەستىكتەر ورىن الىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. مۇنداي كورىنىستەر ءالى دە بولسا ەكى تاراپتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى جانە ءباسپاسوز بەتىندەگى پىكىرتالاستارى شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتە قويعانى جوق. دەگەنمەن، تاجىكستاندا جانە رەسەيدىڭ جەكەلەگەن سۋبەكتىلەرىندە يسلام حالىقتارىنىڭ ۇستانىپ كەلە جاتقان حانافيلىق مازحابى ء(داستۇرلى يسلام) مەن سالافي ءىلىمىن ۇستانۋشىلار اراسىنداعى تەكە-تىرەستەر ءبىرشاما اشىق ورىن الىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرەر بولساق، بۇل ماسەلەگە ءجىتى نازار اۋدارۋ قاجەت-اق.

وسى ورايدا، قازىرگى كۇندەگى رەسەيدىڭ ءدىني-رۋحاني ومىرىندە يسلام فاكتورى الدىڭعى ورىنعا شىعىپ دەپ ايتار بولساق، قاتەلەسپەيمىز. اسىرەسە تاتارستانداعى يسلامنىڭ سالافي ءىلىمىن ۇستانۋشىلاردىڭ بەلسەندى جۇمىستارى، ەل بيلىگىنىڭ ورىندى الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. تاتارستاننىڭ ءدىني باسقارماسىنا قارايتىن مەشىتتەر مەن وقۋ ورىندارىندا شەتەلدەن، ونىڭ ىشىندە اراب ەلدەرىنەن، ءبىلىم الىپ كەلگەن جاستاردىڭ كوبەيۋى جانە ولاردىڭ تاتارلاردىڭ ءداستۇرلى تۇردە ۇستانىپ كەلە جاتقان يسلامنىڭ حانافيلىك مازحابىنا قاتىستى سىني پىكىرلەرى مەن قاتىناستارى، ءوز كەزەگىندە بيلىك پەن ءدىني باسقارمانىڭ ولارعا قاتىستى ناقتى ءارى ءپرينتسيپتى پوزيتسيا ۇستانۋىنا الىپ كەلىپ وتىر. ەل بيلىگى ءالى دە بولسا بەيبىت تۇردەگى وسى ماسەلەنى «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» جىبەرەر بولسا، مۇنىڭ اياعى ناقتى قاقتىعىستارعا ۇلاسۋى مۇمكىندىگىن ەسكەرىپ، پارمەندى شارالار قابىلداۋعا بەل بايلاپ وتىر. ويتكەنى ەل بيلىگى مەن رەسمي ءدىن وكىلدەرى سالافيزم يدەولوگياسىن قۇرايتىن «تازا ءدىن» ءىلىمىنىڭ زايىرلىق قوعامنىڭ كەز-كەلگەن ۇستانىمىن مۇلدەم قابىلدامايتىنىن جانە سالافيلىك (ۆاححابيلىك) ءىلىمدى ۇستانۋشىلاردىڭ زايىرلى مەملەكەتپەن كومپروميسسكە كەلۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ناقتى ءتۇسىنىپ وتىر. وسى ورايدا، تاجىكستان بيلىگىنىڭ ءوز جاستارىنىڭ شەت ەلدەردە ءدىني ءبىلىم الۋىنا زاڭ بويىنشا تىيىم سالۋى - ەرىككەننىڭ ءىسى ەمەستىگى تاعى انىق.

جالپى، كەز-كەلگەن ءدىني اعىمدارعا، ونىڭ ىشىندە يسلامنىڭ سالافي ءىلىمىنىڭ قاتارىنا، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ  وتۋىنە باعا بەرگەندە، ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتىن تەك قانا الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قيىندىقتارمەن ءتۇسىندىرۋ جەتكىلىكسىز ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، بۇل ءدىني فاكتور جانە ەكىنشىدەن، ءدىني اعىمداردىڭ جۇيەلى جانە جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى.

رەسەي زەرتتەۋشىسى يا.ا.امەلينا، سالافي ءىلىمىن ۇستانۋشىلاردىڭ قوماقتى  ناتيجەگە قول جەتكىزۋىن، ولاردىڭ قوعامدىق ساناعا پارمەندى ىقپال ەتىپ وتىرعانىمەن تۇسىندىرەدى. ولار ءوز ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ماقساتىندا، ولاردىڭ الدىندا مەملەكەت پەن قوعامنىڭ كىنالى ەكەندىگىن، وزدەرىنىڭ تىم شەتكەرى قادامعا بارۋىنا مۇسىلمان رەتىندە وزدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعان مەكتەپ پەن الەۋمەتتىك ورتاسى يتەرمەلەپ وتىر دەگەن ويدى، باق قۇرالدارى ارقىلى جانە زيالى ورتاداعى جەكەلەگەن ادامداردىڭ وي-پىكىرلەرىن ۇتىمدى قولدانا وتىرىپ، لوببي جاساپ وتىرعاندىعى تۋرالى ايتادى.
كورشى ەلدەردەگى ءدىني سالاداعى جاعدايلار يسلام ءدىنى توڭىرەگىندەگى احۋالعا ءبىرشاما تەرەڭ قاراۋعا مىندەتتەيدى. ويتكەنى  ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ قازىرگى جاي-كۇيى مەن بولاشاعى تۇرعىسىنان، بۇل ەلدەردەگى ءدىني پروتسەستەرگە باسا ءمان بەرگەن دۇرىس. بىرىنشىدەن، بۇل ۇقساس ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جۇيە. ەكىنشىدەن، وسى ەلدەردەگى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن كوپتەگەن حالىقتار مادەني جانە ءدىني-مازحابتىق تۇرعىدان ءبىزدىڭ ەلىمىزبەن ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتى قۇرايدى. ۇشىنشىدەن، كورشى ەلدە بولىپ وتىرعان وقيعانىڭ ەرتەلى-كەش ماڭايىنداعى ەلدەرگە دە ءوز ىقپالىن تيگىزەتىندىگى قاراپايىم ءومىر زاڭدىلىعى.

مەنىڭشە، جوعارىدا اتالىپ وتكەن اۆتور ويىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دە تاجىريبەلىك ماڭىزى از بولماسا كەرەك. «تازا ءدىندى» ۇستانۋشىلار، ءبىرىنشى كەزەكتە، وزدەرىنە پارمەندى تۇردە قارسى تۇرا الاتىن بيلىك قۇرىلىمدارىن قارالاۋدى جانە سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ ءىس-قىزمەتتەرىنە قاتىستى كولەڭكە ءتۇسىرۋدى پايدالانۋى - ءتيىمدى ءادىس. بۇل، ءوز كەزەگىندە، قوعامدىق پىكىردە ولاردى جازىقسىز ءارى بەيكۇنا قىلىپ كورسەتەدى دە، كەرىسىنشە بيلىك ينستيتۋتتارىنا قاتىستى سەنىمسىزدىكتى تۋدىرادى.

بۇل ارەكەتتەردەن «تازا ءدىندى» ۇستانۋشىلاردىڭ قوعامداعى جۇمىس جۇرگىزۋ ادىستەرى كەلىپ شىعادى:

●  مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءىس-قىزمەتتەرىنە كولەڭكە ءتۇسىرۋ، ولاردى قىسىم جاساۋشىلار رەتىندە ايىپتاۋ;

●  رەسمي ءدىني قۇرىلىمعا قارايتىن مەشىتتەردىڭ جانە ونداعى يمامدار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ ءىس-قىزمەتتەرى مەن ءجۇرىس-تۇرىستارىنا كەلەڭسىز باعا بەرۋ ارقىلى، ءداستۇرلى يسلام مەن قوعامنىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ  اراسىنا سىنا قاعۋ;

●  حانافي مازحابىنداعى ءداستۇرلى يسلامدى ۇستاناتىن حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق وزىنە ءتان داستۇرلەرىن (ادام دۇنيەدەن قايتقاندا وتكىزىلەتىن جانازاعا مال سويۋ، باقيلىق بولعان ادامنىڭ باسىنا مازار ورناتۋ، كەلىندەردىڭ جولى ۇلكەندەرگە سالەم سالۋى، تويلاردا ءان ايتىپ، بي بيلەۋ جانە ت.ب.) دۇرىس ەمەس ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى سالت-جورالعىلاردى مانسۇقتاۋ. ارينە بۇل قاتارداعى جەكەلەگەن ماسەلەلەرگە قاتىستى ءدىن تالاپتارى دۇرىس بولعانىمەن، ءار حالىقتىڭ سان عاسىرلىق وزىنە ءتان ءومىر ءسۇرۋ وبرازىنان تۋىندايتىن سالت-داستۇرلەرىنىڭ دە ءومىر سۇرۋگە قۇقى بار ەكەنىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك. وسى جەردە ەلىمىزدىڭ جەكەلەگەن وڭىرلەرىندە زيراتتاردىڭ باسىنا سالىنعان مازارلاردىڭ قيراتىلۋ فاكتىلەرى «تازا ءدىن» ءىلىمىن ۇستانۋشىلارعا قاتىستى ماسەلەنى وزەكتى ەتە تۇسەدى .

سوندىقتان مەملەكەت مىنا ماسەلەلەرگە ءجىتى كوڭىل بولگەنى دۇرىس:

1. مەملەكەت حالقىمىزدىڭ ءدىني سەنىمىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنداعى يسلامنىڭ حانافيلىك مازحابىنا باسىمدىق بەرەتىندىگىن اشىق كورسەتۋ كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ زاڭدىق تۇرعىدا شەشىمىن تابۋى ءوز كەزەگىندە دەسترۋكتيۆتى يسلامدىق ىلىمدەر مەن اعىمداردىڭ ارەكەتتەرىنە شىنايى باعا بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ال، ءداستۇرلى يسلام مەن سالافي ءىلىمىن ۇستانۋشىلار اراسىنداعى قايشىلىقتاردى بۇگىنگىدەي سىرتتاي باقىلاپ وتىرۋ پوزيتسياسى بولاشاقتا ءوزىنىڭ پارمەنسىزدىگىن كورسەتەدى;

2. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تۇركىستاندا ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن بولعان كەزدەسۋىندە قازاق قوعامىنىڭ ءدىني ومىرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، ونىڭ ىشىندە ياسساۋي ءىلىمىنىڭ ورنى مەن ءرولى تۋرالى ايتقان ويلارى وسى باعىتتاعى مەملەكەت ساياساتىنىڭ باسىمدىعىنا اينالۋى ءتيىس. ويتكەنى، ەلباسىنىڭ وسى كەزدەسۋدە ايتقان ويلارىن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قاعيداسىنا اينالدىرا وتىرىپ، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا بولادى.

3. مەملەكەت «حيدجاب» ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن تابۋىن دا زاڭداستىرۋ كەرەك. ەلباسىنىڭ حيدجاب ماسەلەسىنە قاتىستى پىكىرى قوعام تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىرعانىن قوعامدىق ويعا مونيتورينگ جاساۋ ناتيجەسى كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان وسىنى باسشىلىققا الا وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ «ءبىلىم بەرۋ تۋرالى» زاڭىنا وقۋ ورىندارىنا كەز-كەلگەن كونفەسسياعا ءتان ءدىني كيىممەن (اتريبۋتيكا، رامىزدەر) كەلۋگە تىيىم سالۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك. تەك وسىلاي عانا اتالعان ماسەلەگە قاتىستى بايقالىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايداعى ەكىۇشتىلىق پەن بەيمالىمدىكتى ەڭسەرۋگە بولادى.
4. بيلىك يسلامداعى «تازا ءدىندى» ۇستاناتىن اعىمداردىڭ جانە ونىڭ وكىلدەرىنىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىنا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن باسقا دا قوعامدىق ينستيتۋتتارعا ينتەگراتسيالانۋىنا ناقتى توسقاۋىل قويۋى ءتيىس. بۇل جەردە «تازا ءدىن» يدەولوگياسىندا زايىرلى مەملەكەت ۇعىمى جوق بولعاندىقتان، ولاردىڭ تۇپكى ماقساتى «تازا ءدىن» ۇستەمدىك ەتەتىن قوعام قۇرۋعا تۇعىرلاناتىندىعىن ەسكەرۋ كەرەك;
5. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە «تازا ءدىن» يدەيالارىنا قاتىستى قاتاڭ توسقاۋىل   قاجەت. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى باق بەتتەرىندە شاريعات زاڭدارىنىڭ بىردەن-ءبىر ادىلەتتىلىگى، يسلامدىق باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى جانە باسقا دا وسى سارىنداعى تاقىرىپتاردىڭ ءجيى كوتەرىلۋى مەن جارىق كورۋىنە ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك.

وسى ويلاردى بىلاي تۇجىرىمداۋعا بولادى: زايىرلى مەملەكەت ءوز قۇندىلىقتارى مەن ۇستانىمدارىن بەرىك ساقتاۋى كەرەك جانە ونى بەلسەندى تۇردە قورعاۋى ءتيىس.