شەرحان مۇرتازا، حالىق جازۋشىسى: كەكىلباەۆ پەن ايتالى جوق، يراك دەگەن باتىر شىقتى...
- شەراعا، جۇرت «حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن شەرحان اعا قايدا ءجۇر؟» دەپ ءسىزدى ىزدەپ جاتىر. نەگە ءۇن-ءتۇنسىز كەتتىڭىز؟
- ەشقايدا كەتكەن جوقپىز. امان-ەسەن ەلدە ءجۇرمىز. تارازدا تۇرىپ جاتىرمىن.
- گازەتكە دە سيرەك شىعاتىن بولدىڭىز. «اي مەن ايشا»، «جالعىز»، «ءبىر كەم دۇنيە» ... ادەبيەت سۇيەر قاۋىم ءار گازەتتىڭ بەتىنە ءبىر تەلمىرىپ، ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدى كۇتىپ ءجۇر عوي. ال ءسىز «حالىق ءسوزىنىڭ» كەزەكتى ءبىر سانىندا «... جاس تا كەلدى، دەنساۋلىق تا سىر بەردى. بار جۇمىسىم - دارىگەرگە قارالۋ بولىپ قالدى» دەپ ايتىپسىز. بۇل نە دەگەنىڭىز: «بولدى، ەندى ەشتەڭە جازبايمىن» دەگەنىڭىز بە؟
- شاما كەلسە جازىلادى عوي. شاما كەلمەي جاتادى كەيدە. كوز جارامايدى. جازۋعا كەسىر ەتەدى. ويلاۋعا دا. ونىڭ ءتۇيىنى جۇرەكتە بوپ تۇر. ات ۇستىندە ءجۇرىپ، جۇرەك دەرتىن وتكىزىپ الىپپىن.
- «كەزىندە شامام كەلگەنشە حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن، جۇرتتىڭ جۇرەگىندە تۇرعان، بىراق بيىككە جەتپەيتىن، دۇرىسى، جەتكىزە الماي جۇدەگەن ءسوزىن ايتتىم دەپ ويلايمىن. ال قازىر ايتۋعا شاما جوق» دەپسىز. بۇل ءسوزىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى: «ايتا-ايتا شارشادىم، تىڭدايتىن ەشكىم جوق» دەپ تاۋسىلعانىڭىز با، الدە «ەسكەرتۋ» ەستىدىڭىز بە؟ بۇل ءسوزىڭىز «قوس ءتىل - قوس قاناتىڭ!» دەپ ورىس ءتىلىنىڭ بەدەلى اسقاقتاعان كەزدىڭ وزىندە «قوس ءتىل جىلاندا عانا بولادى!» دەپ قاسقايىپ تۇرعان شەرحان قايدا؟ «پارلامەنتتە شەراعاڭ وتىرسا بىلاي دەر ەدى»، - دەيدى بىرەۋلەر...
- شەراعا، جۇرت «حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن شەرحان اعا قايدا ءجۇر؟» دەپ ءسىزدى ىزدەپ جاتىر. نەگە ءۇن-ءتۇنسىز كەتتىڭىز؟
- ەشقايدا كەتكەن جوقپىز. امان-ەسەن ەلدە ءجۇرمىز. تارازدا تۇرىپ جاتىرمىن.
- گازەتكە دە سيرەك شىعاتىن بولدىڭىز. «اي مەن ايشا»، «جالعىز»، «ءبىر كەم دۇنيە» ... ادەبيەت سۇيەر قاۋىم ءار گازەتتىڭ بەتىنە ءبىر تەلمىرىپ، ءسىزدىڭ شىعارماڭىزدى كۇتىپ ءجۇر عوي. ال ءسىز «حالىق ءسوزىنىڭ» كەزەكتى ءبىر سانىندا «... جاس تا كەلدى، دەنساۋلىق تا سىر بەردى. بار جۇمىسىم - دارىگەرگە قارالۋ بولىپ قالدى» دەپ ايتىپسىز. بۇل نە دەگەنىڭىز: «بولدى، ەندى ەشتەڭە جازبايمىن» دەگەنىڭىز بە؟
- شاما كەلسە جازىلادى عوي. شاما كەلمەي جاتادى كەيدە. كوز جارامايدى. جازۋعا كەسىر ەتەدى. ويلاۋعا دا. ونىڭ ءتۇيىنى جۇرەكتە بوپ تۇر. ات ۇستىندە ءجۇرىپ، جۇرەك دەرتىن وتكىزىپ الىپپىن.
- «كەزىندە شامام كەلگەنشە حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن، جۇرتتىڭ جۇرەگىندە تۇرعان، بىراق بيىككە جەتپەيتىن، دۇرىسى، جەتكىزە الماي جۇدەگەن ءسوزىن ايتتىم دەپ ويلايمىن. ال قازىر ايتۋعا شاما جوق» دەپسىز. بۇل ءسوزىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى: «ايتا-ايتا شارشادىم، تىڭدايتىن ەشكىم جوق» دەپ تاۋسىلعانىڭىز با، الدە «ەسكەرتۋ» ەستىدىڭىز بە؟ بۇل ءسوزىڭىز «قوس ءتىل - قوس قاناتىڭ!» دەپ ورىس ءتىلىنىڭ بەدەلى اسقاقتاعان كەزدىڭ وزىندە «قوس ءتىل جىلاندا عانا بولادى!» دەپ قاسقايىپ تۇرعان شەرحان قايدا؟ «پارلامەنتتە شەراعاڭ وتىرسا بىلاي دەر ەدى»، - دەيدى بىرەۋلەر...
- كوپ قوي ولار. تولىپ وتىر. باسقا دا دەپۋتاتتار بار، ەلدىڭ وكىلدەرى. حالىق سايلاعان. ايتام دەگەندەر ايتا الادى عوي. بىراق سول ءبىر ەكپىن، ەرىكسىز كۇش تارتىپ كەتە بەرەدى ورىسشاسىنا قاراي. سوعان ءبارى ۇيرەنىپ العان، كەتە بەرەدى سول ادەتپەن. سوندا وتىرعان دەپۋتاتتاردىڭ كوپشىلىگى قازاقتار، ءتىلى قازاقشا شىققان. سويلەي دە الادى. مىنا ءبىر كۇننىڭ تارتىلىسى سياقتى، ماگنيت سياقتى قاسيەتى بار ما ورىس ءتىلىنىڭ، سولاي قاراي اۋىپ كەتە بەرەدى. ايتپەسە دەپۋتاتتاردىڭ سانىندا دا، ساناسىندا دا ءمىن جوق. بىرتە-بىرتە تۇزەلەتىن شىعار...
- ءبىر ورىس ءتىلدى جاس جازۋشى «قازاق ادەبيەتى جوق» دەپتى ءبىر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا. سىزدىڭشە قالاي؟ «جوق» دەپ تۇڭىلگەن دۇرىس پا؟
- قازاق ادەبيەتى نەگە جوق بولسىن! قانشاما جازۋشى ءجۇر سابىلىپ. ادەبيەت بولماسا نەسىنە ءجۇر ولار؟
ءبىزدىڭ اۋىلدا، مىنا جۋالى دەگەن جەردە، قالىڭ ەگىندى ءشوپ باسىپ كەتكەن كەيبىر جىلدارى. ارام ءشوپ. سول قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان اندا-ساندا ءبىر بيداي، ءبىر ارپا قىلتيىپ-قىلتيىپ كورىنەتىن. جازۋشىلار وداعى دا سونداي ما، سانى كوپ... سول ساپاعا اينالسا دەيسىڭ.
- بۇگىنگى جازۋشى قاۋىم اراسىندا حالىقتىڭ ءسوزىن كىم ايتىپ ءجۇر دەيسىز؟ جالپى ولار بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرە مە؟ قازىرگى زاماننىڭ قارقىنىنا قانداي قالامگەر توتەپ بەرە الادى دەپ ويلايسىز؟ - قازىر كوپ وقي المايمىن. ءوزىمدى قوعامنان ءۇزىلىپ قالعان ادامداي سەزىنەمىن كەيدە.
حالىق ءسوزى دەگەندە... كەكىلباەۆ بار ەدى، بەلگىسىز سەبەپپەن كەتىپ قالدى. نەگە كەتكەنىن؟! ايتالى جوق. يراك دەگەن باتىر شىقتى دەيدى. سولاي-سولاي ەل دە، ەر دە تۇزەلەتىن شىعار؟..
- «كىتاپ وقيتىن ادام ازايىپ بارادى»، - دەيدى پەسسيميستەر.
- بۇكىل اقپارات، جاڭالىقتاردىڭ نەشە ءتۇرى، عىلىمدا، بىلىمدە بولىپ جاتقان جەتىستىكتەر - كومپيۋتەردە. قازىر ءبارىن اسپاننان تارتىپ وتىر. كوپ دۇنيە اسپاندا ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. شارلاپ كەتكەن، تورلاپ كەتكەن. اسپاننىڭ بارلىعىن ايقىش-ۇيقىش جول قىلىپ العان.
بىراق ءتۇبى كىتاپ كەرەك بولادى. تاسقا باسىلعاندار ءتۇبى وقىلادى عوي. كەيبىرىن ءبىز دە ەندى وقىپ جاتىرمىز.
بىزدە مىنا اقسۋ-جاباعىلى دەگەن جەر بار. سوندا تاسقا باسىلعان نەشە ءتۇرلى دۇنيەلەر كەزدەسەدى. سول ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ جازۋلارى بولۋى كەرەك. ولار ءبىزدىڭ قامىمىزدى ويلاپ، تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەن.
قاراساڭ ءبارى تۇسىنىكتى.
مىناۋ التاي، موڭعول جاعىندا دا سولاي.
- ءوزىڭىز كوپ زەرتتەگەن قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتى اشىق كۇستاناۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. ءتىپتى ءستاليندى «گرۋزيننىڭ كنيازى» دەپ رىسقۇلوۆ ەمەس، باسقا ءبىر قايراتكەرىمىز ايتقان دەۋشىلەر دە تابىلدى. بۇل - قانشالىقتى شىندىق؟ ولجاستىڭ «تاۋدى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتايىق!» دەگەن ءسوزىن قازاق نەگە ۇمىتا بەرەدى دەپ ويلايسىز؟
- ولجاسقا قاتىستى ويلانىپ كورمەپپىن. الايدا بۇل ءسوزدىڭ جانى بار.
تۇرار - ەجەلدەن جولى بولماي جۇرگەن كىسى. ونى داتتاۋشىلار دا كوپ، ماقتاۋشىلار دا تابىلادى. شىندىعىندا، ول بۇكىل قازاقتىڭ قامىن ويلاعان، بولە-جارماعان. «مىنا جاق»، «انا جاق» دەگەن اۋرۋى جوق ادام. قىزمەتىندە دە، جاي كۇندە دە.
قازىر قولدان جاساپ الادى ءبارىن. رىسقۇلوۆقا قوجانوۆتى قارسى قويىپ الىپتى. ال ءستاليننىڭ جينالىسىنا قاتىسىپ، ءسوز سويلەپ جاتۋ قوجانوۆتىڭ دارەجەسىنە كەلمەيدى.
تۇرار رىسقۇلوۆ الاشورداعا قارسى شىققان ادام ەمەس. قازىر مۇستافا شوقايدى ايتىپ ءجۇر. سوڭعى كەزدەرى وسى شوقايدى شەتەلگە جىبەرگەن رىسقۇلوۆ دەگەن دەرەكتەردىڭ ۇشى شىعىپ قالدى. راس شىعار. ويتكەنى ول شەتەلدە ءجۇرىپ تە تۇرارمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن. ەگەر ونداي بالە ىزدەگىشتەر بولسا، ساكەن سەيفۋلليندى دە جوققا شىعارۋى ءتيىس... تۇلعالارىمىز كوپ ەمەس، اباي بولايىق. ەرتەڭ سولاردىڭ كولەڭكەسىنە زار بولامىز.
- ساياسات تۋرالى اركىم ءار ءتۇرلى ايتادى. جاستار گازەتىنىڭ، ادەبي گازەتتىڭ، اقىر اياعى ساياسي گازەتتىڭ دە باس رەداكتورى بولدىڭىز، دەپۋتاتتىڭ «شاپانىن» دا ولشەپ كوردىڭىز، قىسقاسى، ساياسات دەگەن الاپاتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭعانداردىڭ ءبىرىسىز، ول تۋرالى سىزدەن ارتىق ايتاتىن ادام سيرەك.
- كەشە سايلاۋ ءوتتى. پىسپەگەن، جەرىنە جەتپەگەن سايلاۋ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق سونى جاريالادى: «مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزىلسىن!» دەپ. پالەندەي قارسى بولعان كىسى، كۇش جوق. پرەزيدەنت 95 پايىز داۋىس الدى. ءجۇز پايىزعا ءسال-ءپال جەتپەدى. سونداي داۋىس العان ادام بەكەردەن-بەكەر ەمەس شىعار. نازارباەۆ قازىر وزىپ تۇر.
زيالى قاۋىمدى جيناعاندا باردىم...
- «پرەزيدەنت - بىرەۋ، ءبىز - تىرەۋ» دەدىڭىز شەگەلەپ.
- ايتتىم. اسىرىپ ايتتىم با، بىرەۋلەر جەك كورىپ قالدى ما... «دات» دەيتىن گازەت تالقىلادى عوي دەيمىن، مەنى ءسويتىپ ايتتى دەپ. مىنا الماعايىپ زاماندا بيلىكتىڭ ءبىر قولدا بولعانى دۇرىس دەگەنىم عوي. اتقا مىنگەن ەرىن ەلەمەگەن، قيىن-قىستاۋ كەزدە جەبەمەگەن ەل ەل بولا ما؟
- بۇگىنگى ساياسات تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ەرتەدە كوكتۇرىكتەردەن شىققان مودە دەگەن حان بولعان. قىتاي يمپەرياسى الىپ، كۇشتى ول كەزدە. سول قىتاي يمپەراتورى: «ءبىر ەرەن جۇيرىك جىلقىسى بار ەكەن، سونى بەرسىن، -» دەپ كىسى جىبەرتەدى. حان كەڭەسشى-ۋازىرلەرىنە اقىل سالادى. «ونداي جىلقى تۋمايدى. كەرەك قوي ول وزىمىزگە. جاقسىمىزدى بەرگەنىمىز - ەلدىگىمىزگە سىن»، - دەيدى ۋازىرلەرى. «ەل امان بولسا، مۇنداي جىلقى ءالى تۋادى. كورشىمەن كوڭىلدەس، تاتۋ بولىپ وتىرۋ كەرەك، بەرەيىك»، - دەپ، حان جۇيرىگىن جەتەلەتىپ جىبەرەدى. كەلەسى جىلى ەلشى تاعى كەلىپ تۇر دەيدى: «قاتىندارىنىڭ ىشىندە ءبىر توقالى بار ەكەن سۇلۋ، سونى قيسا قايتەدى»، - دەپ. كەڭەسشىلەرىمەن كەڭەسىپ كورسە: «ويباي، سۇيەگىمىزگە تاڭبا بولادى. ەل-جۇرتتان ۇيات شىعار ەڭ قىمبات دۇنيەمىزدى بەرىپ قويساق»، - دەيدى ولار. «ەل امان بولسا، مۇنداي ايەلدەر تۋىلادى، بەرەيىك»، - دەپ، توقالىن ەلشىنىڭ قولىنان ۇستاتىپ جىبەرەدى. كەلەسى جىلى كەلدى دەيدى تاعى دا. «قىتايمەن شەكارانىڭ ار-جاق بەر جاعىندا بوس جاتقان جەر بار ەكەن. سونى بەرسە ەكەن» دەيتىن كورىنەدى. «بوس جاتقان جەر بولسا، بەرە سالايىق!»، - دەيدى كەڭەسشىلەرى. سوندا سولاي ايتقان ۋازىرلەرىنىڭ باستارىن شاۋىپ تاستاپ، حالقىن جيىپ، مودە ايتتى دەيدى: «ال ەندى اتقا قونىڭدار، سوعىسامىز! ءبىر سۇيەم جەر بەرۋگە بولمايدى!»، - دەپ.
سول پرينتسيپ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالۋى كەرەك.
قىتاي سىيماي بارا جاتىر دەپ كوڭىلجىقپاستىقپەن بەرە سالساق، نە بولعانىمىز؟ ولار قاۋلاپ كىرە بەرەدى. «قارا قىتاي قاپتاسا...» دەگەن سول.
شەكارانىڭ ار جاعى - قالىڭ قىتاي. بەر جاعى - جالاڭاش. ار جاقتا سالىنىپ جاتقان ۇيلەر، قۇرىلىستار. ولار سوندا وتىرا بەرە مە جايلانىپ، جوق بەرى لاپ قويا ما؟.. ءبىر قۇدايعا عانا ايان. «ساق بولساڭ، ساقتايدى».
- اۋىلعا دا بارىپ تۇرارسىز، الىس ەمەس قوي، ەل نە دەيدى، شەراعا؟ حالىقتىڭ پيعىلى، نيەتى قالاي؟
- ەلگە بارىپ، سەرۋەندەپ قايتايىن دەسەڭ، كۇن سالقىن.
ەستيمىن، بىلەمىن، جۇمىس ىستەگەن اعايىندار جامان ەمەس. ال مىناۋ 25-30 سوتىق جەر الىپ، جوڭىشقا ەگىپ، سونىمەن كۇن كورىپ وتىرعاندار دا بار. حالىقتىڭ نيەتى ءتۇزۋ عوي قاشاندا. ال جەكەشەلەنىپ العاندار قىمتانىپ، قىمتىرىلىپ وتىراتىن سەكىلدى. بىرەۋ-مىرەۋ ءبىر نارسەسىن تارتىپ الاتىنداي.
- ءسىز «ءبىر كەم دۇنيەنىڭ» ەكىنشى كىتابىن ءبىتىردى دەپ ەستىدىك...
- بىتىرگەنىم شامالى. بارىن باستىرىپ، جيناقتاپ جاتقان سەكىلدىمىن.
- سول كىتابىڭىزعا قۇدا تۇسە كەلدىك. «ءبىر كەم دۇنيەنىڭ» ەكىنشى بولىمىنەن ءۇزىندى باسساق دەيمىز!
- اپىر-اي! ءبىر-ەكى داپتەرىم بار ەدى. سولاردى تاپپاي وتىرمىن. جەڭگەلەرىڭ ۇيگە جوندەۋ جۇرگىزىپ... قولدا بارى مىناۋ. قالاي بولار ەكەن؟ ات باسىن سوناۋ استانادان بۇرىپ، ارنايى كەلگەن ەكەنسىڭدەر، بەتتەرىڭنەن قالاي قاعامىن ەندى...
- شەراعا، اڭگىمەڭىزگە، سياسى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن كىتابىڭىزدان ءۇزىندى جاريالاۋدى بىزدەن باستاۋعا كەلىسىم بەرگەنىڭىزگە كوپ-كوپ راحمەت! اۋىرماڭىز...
- گازەتتەرىڭدى وقيتىن جۇرت كوبەيسىن، اينالايىن!
اڭگىمەلەسكەن - ءدۇرالى دۇيسەباي
استانا - تاراز - استانا
