بۇگىن الاشتىڭ ارىستان ۇلى وسپان ءسىلامۇلىنىڭ اتىلعان كۇنى

ءور التايداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسشىسى وسپان ءسىلامۇلى تۋرالى ءار ءتۇرلى جازبالار باتىردىڭ كوزى ءتىرى كۇنىندە-اق جارىق كورە باستادى. قىتاي جاعىندا جارىق كورگەن جازبالار مەن ەستەلىكتەر جالپى العاندا ەكى ءتۇرلى باعىتتا ءورىس الدى. اتاپ ايتقاندا، وسپاندى باعالاۋ جانە تەرىستەۋ ماقساتىندا ەدى.

وسپاندى دۇرىس باعالاۋ يدەيالارىنا كەلسەك، ول شىنايى ۇلت مۇددەسىن كوزدەۋشىلەر جاعىنىڭ شىندىق جۇزىندەگى ولشەمى بولدى. ال، قارالاۋشىلار جاعىنا كەلسەك، تاريحي جاعدايلارعا قىسقاشا توقتالا كەتۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.

1944 جىلى 12 قاراشادا كەڭەس وداعىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاعدىرىن 1945 جىلى اقپاندا كرەمل تۇبەگىندە وتكەن «يالتا ءماجىلىسى» قۇردىمعا جىبەردى. اتاپ ايتقاندا، «1945 جىلى 11 اقپاندا كەڭەس وداعى، اقش، ۇلىبريتانيا ءۇش ەلدىڭ باسشىلارى كەڭەس وداعىنىڭ قىرىم تۇبەگىندەگى يالتادا ءماجىلىس اشتى. كەڭەس وداعىنىڭ جاپونيامەن سوعىس جۇرگىزۋى جانە سوعىستان كەيىنگى دۇنيەجۇزىن ورنالاستىرۋ قاتارلى ماسەلەلەر تۋرالى قۇپيا تالقى وتكىزدى»(1).

جاس رەسپۋبليكانى قورعاپ قالۋعا جان تالاسقان ءاليحان تورەنىڭ ارمانى كوپ، دارمەنى از بولدى. اتاپ ايتقاندا ءاليحاندى كەڭەس وداعى ۇكىمەتى 1946 جىلى 17 ماۋسىمدا جاسىرىن تۇردە قولعا الدى. ءاليحان تورە وزىنە تايانعان قاۋىپ-قاتەردى جانە كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى قۇرعان رەسپۋبليكانى قۇرتۋعا نيەتتەنگەنىن سەزگەن كەزدە، ياعني، 1945 جىلى قاراشا ايىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەزەكتەن تىس قۇرىلتايىن شاقىرىپ، ۇلتشىل، تۇرىكشىل، يسلامشىل توپتاردى جانتالاسا وزىنە تارتقان ەدى.

سول كەزدە ءاليحان تورە التايدا وسپانعا، ساۋاندا قاليبەككە حات جازىپ، شىعىس تۇركىستاندى قورعاپ قالۋ ماقساتىندا جاڭا كۇرەستىڭ باعىتىن بەلگىلەۋگە ارەكەتتەندى. بۇل قۇرىلتايعا وسپان ءوزى بارا الماي اقىلىشىسى ءلاتىپ مۇستافاۇلىن جىبەرسە، قاليبەك قامزا ءشومىشبايدى جىبەردى.

شىن مانىندە بۇل ارەكەت تىم كەش قوزعالعان ەدى. ءاليحان تورە كەڭەس وداعىنا جاسىرىن تۇردە ۇستاپ اكەتىلگەننەن كەيىن، ۇلتشىل توپتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى وكىلىنىڭ ءبىرى وسپان باتىر بولدى. كەڭەستىك قىزىلدار ەندىگى جەردە وسپاننىڭ كوزىن قۇرتۋعا ارەكەتتەندى. كەڭەستىك قىزىلدار موڭعوليا ارقىلى جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇرتىنداعى «ءۇش ايماقشىلدار» ارقىلى وسپاندى قۇرتپاق بولدى. حالىقارالىق جاعداي جانە كوممۋنيزيمنەن كەلەتىن قاتەر سىندى انتالاعان جاۋلىقتى الدىن-الا سەزگەن وسپاننىڭ گومينداڭشىل قىتايلارمەن وداق قۇرۋى جانە گومينداڭشىل قىتايلار ارقىلى اقش ەلشىلىگىنە شىعىپ، كومۋنيستەردىڭ قىزىل تاسقىنىنا قارسى تۇرارلىق جول ىزدەۋى وسى كەزەڭنەن باستاۋ الدى.

جوعارىداعى وقيعالاردى بايانداۋىمىز وسى وقيعالار ەندىگى جەردە وسپان تۋرالى جازىلىپ جاتقان جانە جازىلماق بولعان تاريحي ەستەلىكتەرگە تىكەلەي اسەر ەتتى. ناقتىلاپ ايتقاندا، وسپاندى قۇرتۋعا اركەتتەنگەن كەڭەسشىل توپتار جانە ولاردىڭ شىنجاڭدا اشىق جانە جاسىرىن قالدىرىلعان تىڭشىلارى مەن باسقا دا كوز-قۇلاقتارى تاريحتى بۇرمالاۋعا جانتالاسا كىرىستى. ءسويتىپ شىنجاڭ جاعىندا جازىلعان ەستەلىكتەردىڭ باسىم پايىزى كوممۋنيستىك باعىتقا بەيىمدەلىپ، وسپاندى قارالاۋعا جۇمىس ىستەدى. دەگەنمەن دە وسپانننىڭ شىنايى ەرلىگىنە كەلگەندە كوبى ەكى جاقتى كوزقاراس ايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ال، ءىشىنارا قالامگەرلەر تاريحي وقيعالاردى عانا بايانداپ، وعان باعا بەرۋگە كەلگەندە ساقتىق تانىتتى.

وسپان حاقىندا شىنجاڭدا كوپتەگەن تاريحي ەستەلىكتەر مەن دەرەكتەر جازىلدى. باستىلارىنان تومەنەدەگىلەردى اتاۋعا بولادى:

1. اسقار تانانايۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى.

2. ءپاتىحان سۇگىرباەۆتىڭ ەستەلىكتەرى.

3. قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى.

4. ۋاقيت حالەلۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى.

5. سۇڭ شيلاننىڭ ەستەلىكتەرى.

6. ءلاتىپ مۇستافاۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى

7. ءنابي وسپانۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى، ت.ب. لار.

ءبىر قىزىعى، وسپاننىڭ كوزىن قۇرتۋعا اسىققاندار ونىڭ ءتىرى كەزىندە-اق جانتالاسا ارەكەتتەندى.  ءبىر كەزدەرى وسپاندى قولداعان كەڭەس قىزىل ۇكىمەتى كەيىننەن كوممۋنيستىك قىتايعا جاقشى بولىپ، وسپانعا جاۋ بولدى. قىزىل ارميا شىنجاڭعا كىرە سالىپ، قۇرتۋعا ءتيىستى كۇشتەردىڭ قاتارىندا وسپان تۇردى. كەڭەس وداعى وسى اۋماققا جاسىرىن قالدىرىپ كەتكەن «جانسىز» ادامدارى ارقىلى دا وسپانعا قارسى ءارتۇرلى شارالار ويلاستىرىپ، ونىڭ كەلە جاتقان قىتاي قىزىلىمەن ىمىراعا كەلۋىنىڭ الدىن الدى. مۇنىڭ مىسالدارىن 1950 جىلى شىققان «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» قازاق تىلىندەگى ەسكى پاراقتارىنان انىق كورە الامىز.

گازەتتىڭ 8 سانىنا قاتارىنان ۇلاسپالى ەتىپ باسىلعان بۇل ماقالانىڭ اتى «ۇلتشىلدىق پەردەسىن جامىلعان ۇلت ازعىندارى جونىندە» دەپ اتالادى. اۆتورى «حالىق ۇلى» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن بەرىلگەن. ماقالا 1950 جىلى 10 قاڭتاردان باستاپ جاريالانعان. وندا قازاق قالامگەرلەرى وكىلىنەن «حالىق ۇلى» دەگەن اتپەن جازىلعان ماقالا قىزىلداردان وسپاندى جازالاۋدى سۇرادى. ءسويتىپ، وسپانعا قارسى جازبالار ونىڭ كوزى تىرىسىندە-اق جاريالانا باستاعان (2).

1946 جىلى ابدىكەرىم ىنتىقبايدىڭ وسپانعا ارناپ ماداق ولەڭ شىعارعانىن ەسكە الساق، تاريحي تۇلعالاردىڭ باسىندا بولاتىن كۇنگەي مەن تەرىسكەي سۋرەتتەرى وسپان ومىرىندە دە ءجيى ۇشىراپ وتىردى.

اسقار تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك كەلەلى كەڭەس» كىتابىندا، وسپاننىڭ العاشقى كۇرەس جولىنا توقتالعاندا:

«تاريحتا باتىردىڭ ەرلىگى شايقاس بارىسىندا سىنالا كەلە بايقالعان. كۇرتىدە شىعىنسىز سوعىس جۇرگىزىپ، ەل كوزىنە العاش تۇسكەن وسپان، وسىدان ءبىر جىل كەيىن تارشاتىداعى سوعىستا جاۋدى تار سايعا قاشىتقى سالىپ كىرگىزىپ، الدى-ارتىن وقپەن توسىپ، مىڭ ادامنان ءتىل قۇتقارماعاندا، سايدىڭ ءبىر بەتىندە – وسپان، ءبىر بەتىندە – سۇلەيمەن باستاپ شايقاسىپ ەدى. ەكەۋىنىڭ مەرگەندىگى مەن ەرلىگى ەل كوزىنە ەرەكشە تۇسكەندىكتەن، وسىدان باستاپ حالىق وسپانعا زۋقانىڭ بەرگەن باعاسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ «كەر جاق وسپاننان» «باتىر وسپان» اتانىپ ەدى. دوسىنا دا، دۇشپانىنا دا ءوزىن وسىلاي تانىتقان وسپان كەيبىرەۋلەر تىكەلەي باعىنىپ، توڭكەرىستىڭ باسشىلارى قولدى بولىپ كەتكەنىمەن دە، توڭكەرىستى توقتاتىپ تاستامادى. شىڭ شى تساي اسكەرىنە ويلاماعان جەردەن سوققى بەرىپ، قانسىراتىپ وتىردى.

ۇكىمەتتىڭ قولىنا تۇسپەگەن ءاربىر ساي-سالادا قالىپ قالعان اۋىلدار وسپاندى تابا باستادى» (3) دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.

شىنجاڭ قازاقتارىنان شىققان كورنەكتى تاريحشى، جازۋشى اسقار تاتانايۇلى وسپان تۋرالى جازىلعان ءوز ەستەلىكتەرى مەن دەرەكتەرىندە، ناقتىلى تاريحي وقيعالاردى بايانداۋعا كوبىرەك ءمان بەرەدى دە، وسپاندى قارالاۋ تۇستارىنا كەلگەندە اينالىپ ءوتىپ كەتەدى. نەمەسە قىزىلدار كەلۋدەن كوپ بۇرىنعى وسپان ەرلىگىنە توقتالادى دا، كەيىنگى تاعدىرىنا نەمەسە ساياسي باعا بەرۋگە ويىسپايدى.

وسپان تۋرالى ەستەلىكتەر مەن تاريحي دەرەكتەردى جازۋشىنىڭ ءبىرى – ءپاتىحان سۇگىرباەۆ. ول ءوزىنىڭ «التاي ارپالىستارى» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1996 جىل) اتالاتىن ەڭبەگىندە وسپاندى ءۇش تاريحي داۋىرگە ءبولىپ قاراستىرادى. اتاپ ايتقاندا اۆتور اتالعان ەڭبەگىندە: «وسپاننىڭ ءبىر-بىرىنەن وزگەشە ءۇش كەزەڭدەگى ءىس-ارەكەتى ءۇش ءتۇرلى سيپات الادى» (201-بەت) دەي كەلىپ، اتالعان كەزەڭدەرگە جەكە-جەكە توقتالادى.

وندا باتىر تۇلعاسىنا: «ءبىرىنشى، 1940 جىلدىڭ باسىنان 1943 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىنگى وسپان – ايقىن ساياسي باعدارى جوق، ءىس-ارەكەتى وعاش، ايتەۋىر جالپىلىق بەتالىسى ەزگىگە، زۇلىمدىققا قارسى كوتەرىلىسشى. ەكىنشى، 1943 جىلدىڭ كەيىنگى جارتىسىنان 1946 جىلعا دەيىنگى وسپان – مەيلى ول قانداي جاعدايدا، قانداي نيەتتە بولسا دا، قايتكەنمەن دە قارۋلى كۇرەس ارقىلى ۇكىمەتتى تارتىپ الىپ، حالىقتى ازاپ بۇعاۋىنان ازات ەتەتىن توڭكەرىسكە قاتىناسۋشى جانە وعان باسشىلىق ەتۋشى. ءۇشىنشى، 1946 جىلدان كەيىنگى وسپان – گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىن، سونداي-اق امەريكان يمپەراليزيمىن ارقا تىرەك ەتە وتىرىپ، اۋەلدە ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە، كوممۋنيزيمگە، كەڭەس وداعىنا، كەيىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا، حالىق ۇكىمەتىنە قارسى تۇرعان ناق كەرى توڭكەرىسشى» (201-202 بەتتەر) دەگەن باعا بەرەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي اۆتور بىرىنشىدەن – وسپانعا كوممۋنيستىك  يدەيا تۇرعىسىنان، ەكىنشىدەن – اكەسىنىڭ جاۋى بوپ وتكەن دۇسپانى تۇرعىسىنان قارايدى. سەزىمدىك تانىممەن قالىپتاسقان ءوز كوزقاراسىن باعا رەتىندە كورسەتەدى (4).

ءپاتىحاننىڭ اكەسى دالەلحان سۇگىرباەۆ. وسپان داۋىرىندەگى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى. ءپاتىحان اكەسى حاقىندا اتالعان كىتابىنىڭ 222-بەتىندە: «1941 جىلى قازاننىڭ باسىندا كەڭەس وداعىنا ءوتىپ كەتىپ، الماتىدا «شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىندە» وقىعانىن» ايتادى. دەمەك، سۇگىرباەۆ دالەلحاننىڭ كەڭەس وداعىنىڭ تاربيەسىندە بولىپ، كوممۋنيستىك يدەيانىڭ ىقپالىن قابىلداعانىن جوققا شىعارمايدى.

وسپان ماسەلەسىنە كەلگەندە پ.سۇگىرباەۆتىڭ كوزقاراستارىنا تاڭدانۋعا بولمايدى. سەبەبى كەڭەستەر وداعى داۋىرىندە تسەنزۋراعا ۇشىراعان ۇلت زيالىلارىنىڭ جازبالارىندا دا ۇلت قاھارماندارىن قارالايتىن كولەڭكەلى بەتتەر كوپ كەزدەستى.

شىنجاڭ جاعدايىندا شىندىققا بارىنشا ۇمتىلۋشىلار مەن قارالاۋشىلاردىڭ قاتارىنان قالام تەربەگەنىن بايقايمىز.

وسپان تۋرالى 1998 جىلى 12 ساۋىردە جازعان ەستەلىگىندە كۇرەس كۋاگەرى ۋاقيت حالەلۇلى – وسپان توڭكەرىسىنە باعا بەرۋ ەمەس، بولعان وقيعانى بايانداۋعا دەن قويادى. ەستەلىگىنىڭ سوڭىندا: «التاي كوتەرىلىسىندە ون جىلدىق تاريحي احۋالدى ءوزىمنىڭ ىشىندە بولىپ كورگەن-بىلگەندەرىمدى، ەستىگەندەرىمدى جيناستىرىپ جازدىم. شامامشا شىندىقتى جازۋعا كوڭىل ءبولدىم. وسى تاريحي ارەكەتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن وسپان ىشىندە بولىپ، باستى ءرول اتقارعاندىقتان وسپان تاريحى سياقتى جازىلدى. قابىلەتىمنىڭ تومەندىگىن ەسكە الىپ ارتىق-كەم جەرىنە سىندى پىكىر بەرۋدى قارسى الامىن» (5) دەيدى. (ج.شاكەنۇلى قۇراستىرعان «وسپان» كىتابى. 2010 جىل، تۇران باسپاسى، الماتى، 2010 جىل).

اسقار تاناتايۇلىنىڭ تاريحي ەستەلىكتەرى مەن ۋاقيت حالەلۇلىنىڭ ەستەلىگى وسپان توڭكەرىسىنىڭ بارىسىن باياندايدى دا، ارنايى باعا بەرۋگە ۇمتىلمايدى.

وكىنىشكە قاراي، قوجاي دوقاسۇلى، اپەتاي مۇقاراپۇلى سىندى قالامگەرلەر ءوز ەستەلىك-ەڭبەكتەرىندە وسپاندى «باندى» دەپ قانا اتايدى. وسپان عانا ەمەس قاليبەك حاكىم جايىندا دا قارالاۋ مانىندەگى جازبالار كەزدەسەدى.

ال وسپان باتىردى قولعا تۇسرۋدە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن قىتايشىل قىزىل وكىلدەرى دە وزدەرىن ەرەكشە «باتىر-قاھارمان» كورسەتكىسى كەلگەن. ايتالىق، وسپاندى ۇستاۋعا ەرەكشە ەڭبەك كورسەتكەن قىتاي اسكەرى كۇڭ چيڭيۇن «وسپاندى ۇستاۋ» اتتى ەستەلىك ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «1951 جىلى 19 اقپان كۇنى تاڭسارىدە اتتى اسكەرلەر بريگاداسى وسپاننىڭ 30 نەشە كيىز ۇيىنە 3 باعىتتان تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. شىرت ۇيقىدا جاتقان 100-دەن اسا باندىنى تۇتقىنعا الدى. وسپاننىڭ ورىنباسار قولباسشىسى، ارداقتايتىن باتىرى جانارقاندى ء(جانابىل بولسا كەرەك – ج.ش.) تۇرا قاشقاندا، قۋا اتىسىپ، وققا ۇشىردى. شتاب باستىعى قاپاستى جارالى كۇيدە قولعا ءتۇسىردى. باندى اتامانى وسپان اقبوز اتىنا ءمىنىپ، باندىلاردان بىرنەشەۋىن ەرتىپ، قاشىپ كەتتى. ول كەزدە اتتى اسكەر بريگاداسىنىڭ 3-ۆزۆودىندا مادەنيەت مۇعالىمى ەدىم. اتقا مىقتى بولعاندىقتان، وسپاندى قۋعانداردىڭ قاتارىندا مەن دە الدا كەلە جاتتىم. الدىمدا قاشىپ بارا جاتقان وسپاندى انىقتاپ كورگەن تۇستا جىگەرلەنىپ، قايراتىما ءمىنىپ، دالدەپ اتا بەردىم. باندىلاردىڭ بىرنەشەۋى اتتان دومالاپ ءتۇستى. ال وسپان شاۋىپ بارا جاتىپ، ارتىنا قاراپ وق جاۋدىرۋمەن بولدى. جيىرما جاستاعى تەپسە تەمىر ۇزەتىن شاعىم ەدى. قۇيىرشىقتاردىڭ ءبىزدىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىمىزدى، بۇقارانى قىرعانىن ويلاعانىمدا تۇلا بويىمدى شەكسىز ىزا-كەك كەرنەپ، باندىنى قۋىپ جەتىپ، حالىقتىڭ كەگىن قايتارۋعا بەكىندىم. اتىمدى تەبىنە قامشىلاپ ۇشتىرتتىم. وسپان باندىنىڭ ارتىنا اتقان وعىنان ەتپەتتەپ، اتتىڭ جالىن قۇشاقتاي شاۋىپ جالتاردىم. اتىم وسپاننىڭ اقبوز اتىنا جاناسالاي جاقىنداعاندا اتىمنان وسپانعا قاراي ۇمتىلا سەكىرىپ، قۇشاقتاي باس سالىپ، وسپاندى اتتان جەرگە قۇلاتتىم. جەرگە تۇسكەن سوڭ، ارپاق-قۇرپاق الىسىپ سىلكىلەستىك. وسپان مەنەن بويشاڭدىعىنا، دەنەلىگىنە سۇيەنىپ، مىلتىعىنىڭ نايزاسىمەن باسىمدى قاسقالاي جاردى. جارانىڭ جانىما باتقانىنا قاراماي، مەن دە بار پارمەنىممەن جۇدىرىقتاپ، تەپكىلەي بەردىم. كەنەت وسپان جانىنداعى كەزدىگىن سۋىرىپ الىپ، مەنى وقتى كوزىمەن اتىپ، جارىپ جىبەرمەك بولىپ، تۇرا ۇمتىلدى. ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ بريگادانىڭ اسپازى ليۋ حۋالين شاۋىپ جەتىپ، جالما-جان مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن وسپاندى باسقا پەرىپ كەتتى. قىلمىسى باسىنان اسقان قۇيىرشىق اتامانى پىشاعى قولىنان ۇشىپ، ەسەڭگىرەپ ۇزىننان ءتۇستى. بارلىعىمىز جابىلىپ بايلاپ الدىق» (6). («شىنجاڭدا بەلەڭ بەرگەن شىنايى ىستەر»، 3-توم. ءۇرىمجى، 2009 ج.، 190-بەت.).

ارينە، قىتاي قىزىلدارىنىڭ وسپاندى جاۋ ساناۋى، ونى قارالاپ كورسەتۋى زاڭدى قۇبىلىس تا شىعار. دەگەنمەن دە قىتاي ۇلتىنان شىققان قايراتكەر تۇلعالار اراسىندا وسپاندى دارىپتەۋشىلەر دە تابىلدى.

كەزىندە گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ شىنجاڭ ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان سۇڭ شيلان (1907-1997) كەيىننەن كوممۋنيستەرگە باعىنىشتى بولىپ قىزمەت ەتكەن ەدى. ول ءوز ەستەلىتەرىندە 1947 جىلعى بايتىك وقيعاسىندا موڭعول-قىتاي شەكارا تالاسىنىڭ قىتاي ۇپايىنا شەشىلۋىنە وسپاننىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەنىن جازعان ەدى. سۇڭ شيلان بايتىك وقيعاسىنىڭ ءمان-جايىن ايتا كەلىپ، وسپانعا قاراتا: «ەر جۇرەك، ات مىنۋگە شەبەر، مەرگەن. جەكە باتىرلىعى ۇستەم ادام بولاتىن» (7) دەگەن باعا بەرەدى.

سول تۇستاعى گومينداڭ وفيتسەرىنىڭ ءبىرى لۇي چي «وسپان جانە بايتىك وقيعاسى» اتالاتىن ءوز ەستەلىگىندە وسپانمەن بىرگە بولعانىن جازا كەلىپ، ءوزىنىڭ وسپاننىڭ مەكەنى تۋرالى سۇراعىنا باتىردىڭ: «سولتۇستىكتە ەرتىستەن، باتىستا قۇلجا (ىلە) مەن جوڭعار ويپاتى مەنىڭ مەكەنىم. كىمدە-كىم مەنىڭ مالىم مەن جانىما، جەرىمە تيىسەدى ەكەن، قولىن كەسىپ تاستايمىن!» (8) دەپ جاۋاپ بەرگەنىن جازادى. لۇي چي تاعى دا: «مەن وسپاننىڭ رۋىن سۇراپ ەدىم، ول «قازاق – مەنىڭ رۋىم، مەنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىم شىعىستا موڭعوليادان تارتىپ، باتىستا قازاقستان مەنىڭ رۋىم» دەدى» (9) دەيدى.

قىتاي جازبالارى وسپاندى قانشاما قارالاعىسى كەلسە دە ونىڭ ار جاعىندا باتىردىڭ ءور تۇلعاسى بىردەن مەنمۇندالاپ تۇرادى.

كەڭەستىك جانە قىتايلىق قىزىل يمپەريالاردىڭ يدەياسى سىڭگەن قازاق قالامگەرلەرى مەن عالىمدارى ىشىنەن دە وسپاننىڭ «تىرناعىنىڭ استىنان» «كىر ىزدەۋشىلەر» تابىلدى. شىنجاڭ جاعىندا جارىق كورگەن وسپاندى قارالاۋ ماقساتىنداعى ەستەلىكتەر مەن ماقالالاردى قازاقستان ادەبيەتى مەن تاريحىنا قاز-قالپىنشا كوشىرىپ، پايدالانۋعا نيەتتەنگەندەر دە بولدى.

ءلاتىپ مۇستافاۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن تار شەڭبەردە جازىلعاندىقتان، وعان كىنا ارتۋدىڭ ءوزى قيىن.

وسپان باتىر تۋرالى قۇندى ەستەلىكتىڭ ءبىرى ءنابي وسپانۇلى جازعان ەستەلىكتەر. قازىرشە ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيگەنى ءۇزىپ-جۇلعان ۇزىندىلەرى بولدى دا، تولىق نۇسقاسى ءالى كۇنگە جاريالانباي كەلەدى.

شىن مانىندە وسپاندى قارالاۋدىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن دايەك، دالەل جاعىنداعى جەتەرسىزدىكتەرىمەن تاريح بەتىنەن ورىن الا المايدى. كەرىسىنشە، كۇن وتكەن سايىن وسپاندى تانۋشىلار، ونىڭ كۇرەس جولىن بىلۋشىلەر بارىنشا كوبەيدى.

2009 جىلى وتكەن باتىردىڭ 110 جىلدىعى بولسىن، بيىلعى (2019 جىلى) ءوتىپ جاتقان 120 جىددىعى بولسىن وسپان ءسىلامۇلىنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن سومداپ، تاريح ساحاناسىنا كوتەرۋدە. ءار ەلدە جارىق كورگەن ەستەلىكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەر دە باتىر تۇلعاسىنىڭ كۇن سايىن بيىكتەپ بارا جاتقاندىعىنىڭ جارقىن مىسالى بولماق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. 5. ج.شاكەنۇلى قۇراستىرعان «وسپان» كىتابى. 2010 جىل، تۇران باسپاسى، الماتى، 2010 جىل.
2. حالىق ۇلى «ۇلتشىلدىق پەردەسىن جامىلعان ۇلت ازعىندارى جونىندە» «شىنجاڭ گازەتى»، 1950 جىلى 10 قاڭتار.
3. اسقار تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس»، 2-كىتاپ، ءۇرىمجى. شينجاڭ حالىق باسپاسى. 1996 جىل.
4. ءپاتىحان سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1996 جىل.
5. «شىنجاڭدا بەلەڭ بەرگەن شىنايى ىستەر»، 3-توم. ءۇرىمجى، 2009 ج.
6. 7, 8, 9. عازەز رايىسۇلى «سامۇرىق»، «ۇشقيان باسپاسى»، الماتى، 2007 جىل. 142, 155 بەتتەر.

ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى

Abai.kz