قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت

توقاەۆ مىرزانىڭ نازارىنا!

قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى

قىرىمبەك كوشەرباەۆتىڭ نازارىنا

«بولسا ءتاڭىرىم ەكىنشى ءومىر قيعانداي،

سىعاناقتا كوز جۇمار ەم قينالماي!»

ھىساميددين ءال-سىعاناقي.

تالاس جوق، الاشتىڭ اناسى – سىر بويىنىڭ كونەكوز كوزايىمى، جاۋھار جادىگەرى – توپىراعى نۇرعا، تاريحى سىرعا تولى ەجەلگى سىعاناق قالاسى.

الماعايىپ ءار داۋىردە سىردىڭ سىرباز تابانىنداعى كولەمى 300 گەكتاردان استام، حان سارايى 30 گەكتار الىپ الاڭدى قامتىعان سىعاناق شاھارى ء(Vى-ءحVىىى عع. ەجەلگى «قامىسقالا»):

1. ءىح-ءحى عاسىرلاردا وعىزداردىڭ («جانكەنت» اتالعان كونە بەكىنىسى);

2. ءحى-ءحىى عاسىرلاردا ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى ۇلانعايىر اۋماقتاعى قىپشاق (قاڭلى) حاندىعىنىڭ;

3. ءحىىى-ءحىV عاسىردا اق وردانىڭ;

4. حV عاسىردا ابىلقايىر حاندىعىنىڭ;

5. ءحVى عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان تۇرلاۋلى تۇعىر.

ايدىن سۋلى، تەرەڭ تەلەگەيلى سىرداريا وزەنىنىڭ ورتالىق اعىسىندا پالەوزوي داۋىرىندە قالىپتاسقان «سىر ويىسى» جازىعى، پارسىنىڭ X عاسىردىڭ «حۋدۋد ءال-الەم» شىعارماسىنىڭ وزەگىنە اينالعان «قىپشاق دالاسىنىڭ ايلاعى» كونەكوز سىعاناق – تۇران ەپيگەرتسيندىك تۇعىرناما ايماعىنىڭ كىندىگى ءھام قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانىنا قاراستى تومەنارىق بەكەتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى ونشاقتى شاقىرىم جەردەگى جادىگەر-شەجىرە.

سىر دالاسىندا مەملەكەتتىك ۇجىمنىڭ العاشقى بەلگى-بەدەرلەرى ب.د.د. عۇن، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى داۋىرىندە پايدا بولىپ، تۇركى داۋىرىندە جارقىراي وركەن جايدى. ايماقتا قىپشاق تۇلپارىنىڭ تۇياق-سىرتىلى ەستىلىپ، سىردىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىنا قىپشاق حاندىعى ورناعاندا، وعىزدار وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي جىلجىدى.

ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرى سىعاناقتىڭ ب.د.د. ءىىى-ءىى عاسىرلاردا قاڭلى مەملەكەتىنىڭ بەس ايماعىنىڭ ءبىرى – فۋمۋ القابى (بۇگىنگى جاڭاقورعان مەن قازالى اۋداندارىنىڭ اراسى) بولعانىن بولجادى. ح عاسىرداعى اراب جازبالارىندا سىعاناقتىڭ اتى ءجيى قايتالانادى. ماحمۋد قاشعاري ء(حى ع.) سىعاناق قالاسى مەن ايماعىنىڭ تۇراقتى تۇرعىندارى قىپشاقتار مەن قيماقتاردىڭ ساۋدا-ساتتىقتىڭ كوركىن قىزدىرعانىن كەڭىنەن ءسوز قىلادى. سىعاناق – ءوز زامانىندا حالقى كوپ; ولكەلىك جەر بايلىعى، ەلىنىڭ ادەپ-مادەنيەتى ەرەكشە ساۋلەتتى; ديىرمەنىندە تارتىلعان ۇن الەمنىڭ شارتارابىنا تاراعان حالىقارالىق ساۋدا ورتالىعى; قىپشاق دالاسىنداعى اسا كورىكتى گۇلدەنگەن شاھار. ماحمۋد قاشعاري ء(حى ع.): «قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش استاناسى – سىعاناق» دەپ كورسەتتى. اتاقتى اراب جاعرافياتانۋشىسى، عالىم ال-يدريسي ح عاسىردا سىرداريا بويىنداعى عۇنداردىڭ (وعىزداردىڭ) قالالارىنىڭ كوپتىگىنە مەڭزەپ: «سىعاناق – ناعىز ساۋدانىڭ قايناعان ورتاسى بولدى» دەپ كۋالەندىرىپ، 1801 جىلعى «ءسىبىردىڭ سىزبا كىتابى» جيناعىندا: «سىعاناق – سىرداريا الابىنداعى كونە دە كورنەكتى قالا» دەدى.

ىرگەسى ب.د.د. قاڭلىلاردىڭ كەزىنەن قالانعانى توپشالانعان قالانىڭ التى مەترلىك تەرەڭدىك قاباتىنان قىمبات جادىگەرلەردىڭ تابىلۋى – موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ مەرزىمىن ايقىندايدى. جوشى حان – سىعاناقتى اق وردانىڭ ورتالىعىنا اينالدىردى. اق وردا ەرتىستەن – سىردارياعا، ساۋراننان – ارالعا، قاراتالدان – تومەنگە (تيۋمەن) قۇيعان الىپ ايماقتى قامتىدى. شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تاراعان ۇرپاق ەرزەننىڭ بالاسى مۇباراك حان (سىعاناقتا جەرلەنگەن) سىعاناقتا تەڭگە شىعاردى. شەجىرەلى شاھاردا توقتامىس حاننىڭ بەينەسىمەن دە تەڭگەلەر سوعىلدى. شامامەن، 670-680 جىلداردا سىرداريانىڭ ورتالىق اعىسىنىڭ وڭ جاعىنداعى 15 شاقىرىم، ياعني، قازىرگى جاڭاقورعان كەنتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان سىعاناق – ءحىV عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىندا قازاق ەلىنىڭ العاشقى استاناسى اتاندى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ اق وردا حاندىعىنان باستالاتىنىنا ايقىن دايەك – حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازىرگى قازاق ۇلتىن قۇرايتىن بايىرعى تايپالار: ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، ارعىن، قىپشاق، نايمان، جالايىر قاتارلى رۋلار قۇرادى.

سىعاناق قالاسىنىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىمەن ساۋدا-ساتتىعىنىڭ كۋاسى – جەر جاھاندى جاۋلاعان سىعاناق تەڭگەلەرى. جەرشارىنىڭ كەز كەلگەن تانابىنان تابىلعان سىعاناق تەڭگەلەرى – قازاق حاندىعىنىڭ الەمگە ايگىلى داڭقىن ايقىندادى. سىعاناقتىڭ تەڭگەحاناسىنان 1371-1372 جىلدارى شىعارىلعان 12 دانا تەڭگە وتىرار قازبالارىنان ولجالاندى. سىرداريا مەن ەدىل بويىنداعى قالالاردان ءحىV عاسىردىڭ سوڭعى كەزىندە سىعاناقتا قۇيىلعان كۇمىس جانە مىس تەڭگەلەر جولىقتى. قازان ۋەزىنىڭ سوسنوۆكا اۋىلىنداعى №197 قويمادان 1375-1376 جىلدارى سىعاناقتا جاسالعان كۇمىس تەڭگەلەر شىقتى. ەدىلدىڭ ورتا اعىسى مەن كاما بويىنداعى قالالاردان 1380-1400 جىلعى سىعاناقتىڭ سىڭعىرلاعان قۇندى تەڭگەلەرى كەزىكتى. التىن وردانىڭ استاناسى ساراي قالاسىنا 1996-2000 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن سىعاناقتىڭ كۇمىس تەڭگەلەرى بايىتتى. حV عاسىردىڭ سوڭى، ءحVى عاسىردىڭ باسىندا سىعاناقتا شىعارىلعان وتىرار مەن قۇيرىقتوبە قالالارىنان تابارىك بولعان مىس تەڭگەلەر – ەرتەدە تۇران ويپاتىندا تۇرعان ەسكى شاھار، كارى تاريحتىڭ ايعاعى.

ورتا عاسىرداعى قازاق حاندىعى داۋىرلەي باستاعاندا اتاعى اتويلاعان، جەرى شۇرايلى، اۋاسى جايلى، ادامى قولايلى دەشتى قىپشاقتىڭ استاناسى سىعاناقتى حVI عاسىردىڭ تانىمال تاريحشىسى فازلالاح يبن-رۋزبيحان يسفاحاني: «سىعاناق قالاسىنىڭ جانىنان دەشتى قىپشاق باستالادى. قىپشاقتاردىڭ استاناسى – سىعاناق قالاسىنىڭ بازارىندا دەمالىس كۇندەرى 500 تۇيە سويىلىپ، كاۋاپ جاسالىپ، كەشكە دەيىن ءبىر ءتۇيىر قالماي ساتىلىپ كەتەتىن. تۇمان تايپاسىنىڭ ادامدارى قالانىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىن سەيحۋن (سىرداريا) وزەنىنەن – تۇمان ارىعىنا ومان (كانال) تارتىپ، شاھار ايماعىنىڭ كوكوراي باۋ-باقشاعا ورالىپ جاتقانىن كورگەندە، ءوزىڭىزدى جالعانداعى ءبىر بەيىشتە جۇرگەندەي سەزىنەسىز. ورمان-توعايى وتىن-سۋدان تارشىلىق كورسەتپەيدى. ەمەن جايىلعان اڭ-قۇستار – مولشىلىق بەلگىسى. سىعاناقتىقتار ەت كەرەك بولسا، مويىندارىنا ساداقتارىن اسىنىپ، اقبوكەندى اتىپ الادى. قىس ازىعىن دا اڭنىڭ ەتىنەن دايىنداپ، سۇرلەپ الادى» – دەگەندە، قازىرگى جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ اۋماعىن مەڭزەپ، جايساڭ جەر، جاعىمدى جۇرتتىڭ مەرەيىن تاسىتتى، كونە تاريحىمىزدىڭ كوكجيەكتەرىن ءدوپ باسىپ، انىق ايتتى. قاجىرلى قايرات جۇمساعان قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى ءۇشىن قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان تۋدى. قىپشاقتارمەن ايىرباس الىس-بەرىس قىزدىرعان تۇركىستان، ماۋرەنناحر، قاشقار ساۋداگەرلەرى قىمبات باعالى زاتتار اكەلدى. ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى (سەمىز قوي، جىلقى، تۇيە، سيىرلار); قۇندىز ىشىكتەر، اشەكەي اسەم بۇيىمدار; اق قايىڭدى مىقتى ءمىر-ساداقتار، ءساندى جىبەك ماتالار، ت.س.س. تىنىمسىز جەتكىزدى. جەرورتا تەڭىزى مەن تاياۋ شىعىستى، قىتاي مەن ءۇندىنى، پارسىلار مەن سلاۆيانداردى ءبىر جەڭ، ءبىر جاعاعا جالعاستىرعان قىپشاق دالاسىنداعى ۇلى جىبەك جولى – تۇرىك يمەريالارىنىڭ قۇزىرەتىن اسقاقتاتىپ، وركەنيەتىن ورىستەتتى. الىپ سىرداريا وزەنىنىڭ ارنالى ارىقتارىمەن، تاپىراڭ تاۋ بۇلاقتارىمەن سۋلاندىرىلىپ، ەگىنشىلىگى ەمەن دامىعان مامىراجاي تىنىش، مەيلىنشە بەيبىت-قاۋىپسىز، بارىنشا باراقات-بەرەكەلى كەڭ ايماققا اينالىپ، داڭقى دۇركىرەگەن سىعاناق – دەشتى قىپشاقتىڭ شەكارالىق بەكەتى ءارى تۇركىستاننىڭ مارتەبەلى ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولدى. ءبىلىمى بەكەم، ءىلىمى ىلكىمدى عۇلاما عالىمدار شايقى بابا سىعاناكي مەن حۋسام اد-دين اس سىعاناكي (اتىشۋلى «نيحايا» مەن «حيدايا» اتتى ءدىني شىعارمالار جازعان) سىعاناق قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. بۇرىندىق حان بيلەگەن XV عاسىردا بۇل قالا – قازاق تايپالارىنىڭ قامسىز، قۇتتى قىسقى قونىسىنا اينالدى.

سىعاناق – العاشقى قازاق مەملەكەتى – اق وردانىڭ تۇڭعىش استاناسى عانا ەمەس، اق وردا داۋىرىندە شىڭعىسحان اۋلەتىنەن تاراعان قازاق حاندارى ورىس حاننان – كەنەسارىعا دەيىن قالىپتاستى. «الاش حان» اتانعان ورىس حان سىعاناقتا حان سارايىن سالدىردى. ورىس حان جاساقتاعان قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى رەسمي اسكەرى – «الاش مىڭدىعى» اق-قارا تۋ ۇستاپ، «الاش» ۇرانىمەن جاۋعا شاپتى. الاش – ەل ۇرانىنا اينالىپ، ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن جانكەشتىلىكپەن قورعايتىن قازاقتىڭ بىرلىگىن دارىپتەدى. التىن وردا مەن اق وردا داۋىرىندە قىپشاق-قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك جازبا تىلىنە اينالدى. سىر بويىنا ب.ز.ب. 128 جىلى توتەنشە تاپسىرمامەن كەلگەن قىتايلىق چجان تسيان «وڭىردە ءىرى 70 قالا بار» دەپ جازسا، جوشى ۇلىسىنىڭ قاراماعىندا 150-200 قالا بولعان. ءحى عاسىردا عۇمىر كەشكەن اتاقتى عۇلاما ءجۇسىپ بالاساعۇن:

«بولعان تالاي قالالار دا حالىق تا،

ۋاقىت كومدى ءبارىن جەرلەپ تابىتقا.

بولعان تالاي اۋىلىمىز، تايپامىز،

ەندى سونىڭ ءىزىن تاۋىپ بايقاڭىز», – دەگەن عيبرات اماناتتادى.

سىعاناق جايلى ەڭ العاشقى مالىمەت 982 جىلى تاڭبالانعان. ح عاسىرداعى اراب گەوگرافى ال-مۋكادداسي (ماكديسي) سىعاناقتى «وتىرارمەن كىندىگى ءبىر ەگىز قالا» دەپ كورسەتتى.

«سىعاناق» ءسوزىنىڭ العاشقى بۋىنى كونە تۇركى ءسوزى «سۋب»، «سىع» نەمەسە «سۇع»، «سۋ» دەگەن تۇسىنىككە سايادى دا; ەكىنشى بۋىنى «ان-اق» «ون-وق» دەگەن ءى-ءVىىى عاسىرلارداعى تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ جالپى اتاۋىنان شىققان. ۇندەستىك زاڭىنا وراي«سىعاناق»، ياعني «سۋلى قالا» «سۋ جاعاسىنا سالىنعان قالا (قامال، قورعان)» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە «سىعاناق – قىپشاق دالاسىنىڭ سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان قاقپاسى (گاۆانى)» دەگەن تەڭەۋلەر بار.

اق وردانىڭ بيلىگى ءۇشىن دە، سىعاناق ءۇشىن دە تالاس-تارتىس از بولمادى. الىپ شاھار سىعاناق ءۇشىن توقتامىس پەن ورىس حاننىڭ، ابىلقايىر حان مەن قالماق ەنگە تورەنىڭ، قازاق حاندارى مەن شايباني ۇرپاقتارى اياۋسىز شايقاستى. ءحىى عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداعان قالا حاندار مەن ايتۋلى اقسۇيەكتەر جەرلەنىپ، اۋليەنىڭ ساعاناسى جاتقان قاسيەتتى اتاقورىققا اينالعان ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ءورىستى وزەگى، كەلەشەگىمىزدىڭ ساۋلەلى كۇنگەيى، كونە كۇمبەزىمىز، كورنەكتى كەشەمىز.

حIV عاسىردىڭ باسىندا شەجىرەلى شاھار قايتا جاندانىپ، ەسكى قالانىڭ شىعىس جاعىنداعى قاقپانىڭ الدىنان 50 مەتردەي جەردەن جاڭا سىعاناق بوي كوتەردى. حV عاسىردا قالا ءبىراز جىلدار بويى ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ بيلىگىندە بولعاندا، ءبىر كەزدە سىعاناقتا ءارتۇرلى عيماراتتار سالعىزىپ، استانا ەتكەن باراق حان ۇلىقبەككە ەلشىلەر ارقىلى: «سىعاناق ايماعىنىڭ جايىلىمدىقتارى زاڭ بويىنشا دا، ادىلەتتىك قۇقىق بويىنشا دا ماعان تيەسىلى» – دەپ، حات جازدى. اقىرىندا، سىر بويىنداعى قالالاردى، وڭتۇستىك دەشتى قىپشاقتى، اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقتى ءوزىنىڭ قول استىنا ءبىرجولا كىرگىزگەن باراق حان كەنەت بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاۋىپ، سىعاناق قالاسى شايباني ۇرپاعى ابىلقايىر حاننىڭ قۇزىرىنا ۋاقىتشا قالدى. ال، بۇرىندىق حاننىڭ تۇسىندا سىعاناق قالاسى قايتا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسىنا اينالادى. جەتىسۋ ايماعىنان ورالىپ، اق وردا بيلىگىن ورناتقان قازاق حاندارى كەرەي مەن جانىبەك – سىعاناقتا اتا بيلىگىن جالعاستىردى.

ورتا ازيا مەن دەشتى قىپشاق حاندىعىنىڭ كىندىگىندە ءھام ۇلى جىبەك جولىنىڭ تابانىنداعى سىعاناق – قياپات-قيىن جاۋگەرشىلىكتىڭ سوڭىندا تەز ەسىن جيىپ، ەڭسە كوتەرۋگە بەيىم ەدى. كوشپەندىلەر وزگە جۇرتقا ەش ۇقسامايتىن سىندىرلى وركەنيەت جاسادى. كوشپەندىلىك – ادامداردىڭ ءومىر سۇرگەن ءتول تابيعاتىنىڭ، جەر-سۋى، اۋا-رايى، تۇرمىس سالتىنىڭ ايرىقشا قۇبىلىسى. دەسە دە، قازاقتى بىرجاقتى، تازا «كوشپەندى» دەپ قاراۋ – تەكتى تاريحىمىزعا زور قيانات. سىر بويىنداعى تۇركىستان، سىعاناق، ساۋران سياقتى قالالاردا تۇرعان حالىق وتىرىقشىلىق، ورتاق شارۋاعا دا پەيىلدى بولعان.

قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزگى ەتنيكالىق قۇرامى قىپشاق حاندىعىنىڭ ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى استاناسى سىعاناق – قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ ۇجىمداسىپ-ۇيىسقان، مەملەكەتتىك ىرگەتاسى قالانىپ-قالىپتاسقان باستاۋ بۇلاعى، تۇما كوزى. قازاق بالاسى ۇشى-قيىرسىز زورلىق-زوبالاڭ كەزەڭدەردى، قيامەت-قايىم، قيىن-قىستاۋ كۇندەردى، جاۋىز-جاۋگەرشىلىكتەردى، اياۋسىز-اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىلىپ، اقىرىندا، سىردىڭ بويىنا ات بايلادى. سىردىڭ شۋاقتى كۇنى، ماقپال ءتۇنى، ساۋمال سامالى، جايساڭ جەلى، جىلى جاۋىنى، جۇمساق قارى قازاقتىڭ جانىنا جاي تاپقىزىپ، ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن تىكتەدى; قارنى تويىپ، اس ءىشتى; دەرتىنە داۋا، ناۋقاسىنا ەم تاپتى، ۇل ءسۇيىپ، ۇلىس كوبەيدى.

قىلىشىنان قان تامىپ، قازاقتىڭ قىزىل قانىن اساۋ سۋداي اعىزعان قانىپەزەر سوۆەتتىڭ زورلىقشىل-زومبىلىقشىل بيلىگى «قىزىلوردا» ايدارىن تاعىپ، كيەلى جەرىمىزدىڭ «بۇرقىراعان شاڭىن عانا قالدىردى» (ن.نازارباەۆ). ورىستىڭ وزبىرلىعى وزعان كەزەڭدە ساۋاتسىز سوۆەت باسشىسىماقتارىنىڭ ءبىرى حرۋششەۆتىڭ توپاستىق تاپىراڭىمەن وزبەكتەرگە ءوتىپ كەتكەن قازاق جەرى قازىر وزبەكستاننىڭ سىرداريا وبلىسى اتالادى.

فازلالاح يبن-رۋزبيحان يسفاحاني «بۇقارا قوناعىنىڭ جازبالارى» («ميحمان-نامە بۇقار») اتتى ەڭبەگىندە «جەر ءجانناتىنىڭ شەتى» دەپ سيپاتتاعان ورتاعاسىرلىق سىرعا تولى سىعاناق – قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ورتالىعى – قىزىلوردا قالاسىنان شامامەن 140 شاقىرىمداي عانا جەردە (جاڭاقورعان اۋدانىنا قاراستى سۋناقاتا اۋىلىنان 1,5 شاقىرىم) جاتىر. يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇراسىنىڭ، قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ كارتاسىنا تاڭدالعان 100 قاسيەتتى ورىنداردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلگەن، تۋريزمدەگى ءرولى زور، تاريحي ەكسكۋرسيالىق ساپارلارداعى ورنى وراسان سىعاناقتاي سىرلى جادىگەرى بار قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اتاۋى ءار كەزەڭدە (اقمەشىت، پەروۆسك، اقمەشىت، قىزىلوردا) بىرنەشە مارتە وزگەرتىلدى. التى جىلدان كەيىن قىزىلوردا اتالعانىنا عاسىر تولادى.

قاندىقول سوۆەت كوممۋنيستەرىنىڭ ۇرانى قىزىل (وردا) اتاۋى – بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىز بەن ەركىن جۇرتىمىزدىڭ اسقاق رۋحى مەن اسىل مۇراتىنا مەيلىنشە قايشى، بولمىسى بوتەن، اسا جات. الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ ارمان-تىلەگىن تابانعا تاپتاپ، الداپ-ارباپ، اتىپ-اسقان; ادامزات بالاسى بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن قاساقانا جاپپاي قىرىپ-جويعان (گەنوتسيد); مالى مەن ءدانىن كۇشپەن تارتىپ الىپ، اشتىققا ۇشىراتقان; قازاق حالقىنىڭ جەتپىس-سەكسەن پايىزىن قىناداي قىرعان «قىزىل» بيلىكتىڭ قارعىس اتقان اتاۋى – قازىرگى بوستان قازاقتىڭ ماڭىزدى مۇددەلەرىمەن مۇلدەم قابىسپايدى. «قىزىلداردىڭ ورداسى» دەگەن قاندىبالاق اتاۋ، قۇلدىق سانادان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.

ازاتتىقتىڭ جۇپار اۋاسىن جۇتىپ، وتىز اسۋدان اسقاندا، قۇتتى قونىسىمىزدى القىزىلدان اراشالاپ الۋ – ەركىن ەلدىڭ كەشەگى ەرلىگى مەن بۇگىنگى ەركى عانا ەمەس، ەل ەركىندىگىنىڭ بەرەكەتتى بەلگىسى. بۇل – ەرىككەنىڭ ەرمەگى، ەسەپ-قيساپتىڭ ماسەلەسى ەمەس; قابىرعالى مال-جاننىڭ، قاستەرلى قازان-وشاقتىڭ كەلەشەگىنىڭ كوكجيەگى. بۇقار جىراۋ:

«ءشۇرشىت كەلسە، سىرعا كوش،

ىشەتۇعىن سۋى بار.

اتىڭ جاتىر بەلەڭدە،

تۇيەڭ جاتىر ولەڭدە!

ون سان الاش بيلىگى،

حان ابىلاي تورەڭدە» – دەگەن، ەسكىدەگى ەرلىگىمىز بەن كونەدەگى دارگەي-قۋاتىمىزدىڭ دەرەك-دالەلى، الاش ارىستارىنىڭ تۇگەلىنىڭ تابانى تيگەن تازا توپىراق، قادىر-قاسيەتتى جەر، 2 مىڭ جىلعا جۋىق تۇعىرلى تاريحى بار الاشتىڭ اناسىنىڭ قادىرىن قايتا جاڭعىرتۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىز.

بوداندىقتىڭ بورسىعان ءيىسى مۇڭكىگەن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اتاۋى – اقمەشىت (Aqmeshit) وبلىسى ((ەكىنشى نۇسقاسى – قۇرلىقتاعى ەڭ ەرەن وزەننىڭ سىرباز اتىمەن سىرداريا وبلىسى (Syrdaria) بۇرىن وسىلاي اتالعان)); قىزىلوردا قالاسى – اقمەشىت قالاسى (Aqmeshit) بولىپ وزگەرسە، قازاقتىڭ رۋحى اسقاقتاپ، ەلدىڭ ەرتەڭگە ۇمىتىنە الاۋ جالعايدى.

بۇل قادامنىڭ – ادىلدىكپەن قارۋلانىپ، ەلدىكتى ايقىنداتقان تاريحي اقيقاتتىڭ باياندى بايراعى بولارى ءسوزسىز. سىر ايماعى سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە قارقىندى دامىعان ۇزدىك بەس ءوڭىردىڭ قاتارىنا كىردى. بىلتىر 700 مىڭ شارشى مەتر باسپانا بوي كوتەرىپ، تۇرعىن ءۇي سالۋ كولەمىندە ەڭ جوعارعى كورسەتكىشكە قول جەتتى. بيىلعى جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا نەگىزگە كاپيتالعا سالىنعان يۆەستيتسيا مولشەرى 84 ملرد تەڭگەگە جەتىپ، الدىنا قارا تۇسپەدى. سىر ءوڭىرى الاشىنىڭ قاراسى 2018 جىلدىڭ اياعىندا 789,8 مىڭ ادامدى قۇراپ، تابيعي تۋ ءوسىمىنىڭ الدىڭعى جىلدان 11,2 مىڭ ادامعا ارتۋى – ءال-اۋقات ارتقاندىعىنىڭ كورسەتكىشى عانا ەمەس، ايماقتىڭ باياندى بولاشاعىنىڭ ايقىن دالەلى.

سىرى مەن سىمباتى، قۇپياسى مەن قۇدىرەتى تىم تەرەڭ – سىردىڭ بويى، سىردىڭ جەرى تۋرالى تولعام-تۇسىنىك سوناۋ كونە قادىمنان جەتىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان اپسانامەن بۇگىنگە تامىر تارتتى. سوندىقتان، سىر بويىنداعى سىعاناق تاريحى – قازىرگى قازاقتىڭ نامىسىن قايراپ، جىگەرىنىڭ جاندانۋىنا جويقىن سىلكىنىس، تولقىندى تالپىنىس ۇستەمەلەيدى. تۋعان ەل مەن جەردىڭ كەشەگى وتكەن كەمەل ونەگەسى – ءتول تاريحىن باعالايتىن جۇرتتىڭ بولاشاعىن باياندى باستاۋ-بۇلاققا بۇرادى. ەسكىنىڭ ەستى ەسكەرتپەلەرىنە تەرەڭدەي بويلاپ، تانىم-تۇيسىگىمىز سەرگەك سەرپىلسە، تىرشىلىك تامىرى تابيعي تەزىن تاۋىپ، وركەندى ەل، جەلكەندى جۇرتقا اينالامىز.

الاشقا – انا، قازاققا – پانا بولعان سىر توپىراعىنا ات بايلاعان قىپشاقتىڭ قىمبات قازىعى – كورنەكتى استاناسىنىڭ تاريحى ەكى مىڭ جىلدان اسىپ-جىعىلادى. باعزى ريم يمپەراتورى وكتاۆيان اۆگۋست: «ءريمدى بالشىق كۇيىندە تاۋىپ، ءمارمار كەيىپتە قالدىرىپ بارامىن» دەگەن ەكەن، ءيىسى قازاققا باس-اياعى ون عاسىردا ءتورت مارتە سالتاناتتى وردا، مارتەبەلى استانا بولعان قۇتتى قاقپا، ايباتتى اق بوساعامىزدىڭ ارداقتى اتىن قايتارۋ – اركىمنىڭ باسىنا قوناتىن باقىت ەمەس!

ءساۋىر، 2019 جىل

مىڭجان بايجانين، قوعام قايراتكەرى

Abai.kz