اپامنىڭ «قارا ماشينەسى» بولاتىن. ءوزى دۇنيەدەن وزعان سوڭ، كەيىنگى كەزدە كورىنبەي كەتىپ ەدى. اعايىنداردىڭ ۇيىندە كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، اقىرى وتكەندە ءبىزدىڭ ۇيگە قايتا ورالدى. ءبىرازدان بەرى كوزدەن تاسا بولعان «قارا ماشينە» اپامدى ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىردى. «قارا ماشينە»: «مەنى ۇمىتتىڭدار ما، مىنە، مەن قايتا كەلدىم» دەيتىندەي. ەگەر، «قارا ماشينەگە» ءتىل بىتسە، تاعى: «مەن يەسىز قالدىم عوي. بىراق مەنى بوتەنسىمەڭدەر، مەنىڭ سەندەرگە كەزىندە تالاي پايدام ءتيىپ ەدى. قازىردە زيانىم جوق. تەك، توزعانشا پانالاي تۇرايىن» دەمەكشى-اۋ...

اكە-شەشەمىز ءوڭ مالدا بولدى دا، ءبىز نەگىزىنەن اۋىلدا اپامىزدىڭ قولىندا وستىك. اپا دەپ وتىرعانىم – ءبىزدىڭ اجەمىز. اتى – ءسولتاي. اجەمىزدى –  اپا، ءوز انامىزدى – جەڭشە دەپ وسكەنبىز. ءسولتاي اجەم پاكەنە بويلى، جۇدىرىقتاي، مىعىم دەنەلى جان ەدى. كوپ سويلەمەيتىن، رەتى كەلگەندە اڭگىمە ايتۋدان تارتىنبايتىن، ايتسا بىراق تاۋىپ ايتاتىن، ارنارسەنى تەرەڭ ويلاپ، بايىبىنا بارىپ، بارلاپ وتىراتىن جان ەدى. بۇكىل اۋىل، اعايىن-جۇرت ول كىسىنى قاتتى سىيلايتىن. قامىعىپ قىسىلعاندا جاندارىنا دەمەۋ بولاتىن قاجەتتى ءسوزدى ءبارى سول كىسىدەن تاباتىن. سودان بولار ول كىسىنىڭ الدى بوسامايتىن. بىرەۋى سالەم بەرە كەلەدى، بىرەۋى كورە كەتەيىن دەپ كەلەدى، بىرەۋى ءبىر ءتۇيىندى ماسەلە بويىنشا مۇڭىن شاعىپ، ءىش بوساتۋعا كەلەدى. كورشى تۋىسقان قاميلا شەشەمىز ەكى كۇننىڭ بىرىندە اپاما ءشاي ىشۋگە كەلەدى. ول كىسى ءشايدى ءسۇتسىز ىشە المايدى. سوندىقتان جاڭا عانا ساۋىلعان ءبىر كۇرىشكە ءسۇتىن الا كەلەدى. سودان ەكى ابىسىن  سىر ءشايدى باپتاپ ءىشىپ،  وتكەن-كەتكەن ەسكى اڭگىمەنى قوزعايدى-اي كەپ. ودان قالسا ارعى كورشىمىز قالجان اجەم كەلەدى. قالجان اجەم دە، قاميلا شەشەم دە اپامنىڭ كەلىندەرى. اپامنىڭ ءوزىن اپا، كەلىنىن اجە، انامىزدى جەڭشە دەپ ادام اتاۋ ماسەلەسىندە ابدەن شاتاسقامىز عوي.

اپام ەسكى اڭگىمەلەردى رەتىمەن قوزعاپ وتىرادى. «زىليحا ەنەمىز جارىقتىق ءستالىن ولگەن كۇنى قايتىس بولدى» دەپ قوياتىن. ءبىزدى جاڭاباي رۋىنىڭ ىشىندە جولبارىس بالاسى دەيدى. جولبارىس بابامنىڭ ارتىندا بەلگى بوپ اۋىل شەتىندە «جولبارىس ساي» دەگەن جەر قالعان. تەڭىز تولقىندارىنداي جوتالارمەن قورشالعان قۇلا دالا كەڭ ساي. «كەپتەر ساي» دەگەن بۇلاعى بولعان. ءشوبى شۇيگىن، ەگىن ەكسە ءونىمدى دە مول بەرەتىن جەر. ءبىر اۋىل اۋلەت سول جولبارىس اقساقالدان تارايدى. ايتايىن دەگەنىم اپام ول كىسىنىڭ اتىن ايتپايدى عوي. وزىنشە «شۇبار» دەپ نامدايدى. «جارىقتىق شۇبار اتام» دەيتىن اڭگىمەسىنە قوساردا. جولبارىس بابامنىڭ قۋاتباي دەگەن بالاسىنىڭ ۇيىندەگى  جىبەك دەگەن كەلىنى بولعان. جىبەك اجەمىز بابامىزعا جاققان ەكەن. جولبارىس بابام: «كەلىن بولسا جىبەك كەلىندەي بولسىن. ەت سۇراعانعا شاراسىمەن، ۇن سۇراعانعا قابىمەن بەرەدى» دەپتى. اپامدار سول ۇلكەن ەنەلەرىنىڭ اتىن اتاماۋ ءۇشىن جىبەك ماتانى «شولىك» دەپ اتاعان. قازاق كەلىندەرى ات قويۋدا شەبەر عوي. تاعى ءبىر جۇلدىز دەگەن بابامىزعا كەلىندەرى قانداي لاقاپ ات تاپقان دەيسىزدەر عوي؟  «بەدەر» دەگەن. كەرەمەت ەمەس پە؟ جۇلدىز بابامنىڭ جارىق دۇنيەدەن وتكەنىنە ەكى ءجۇز جىل وتسە دە كەلىندەرى ءۇشىن ول كىسى – «بەدەر»! بۇنىڭ ءبارىن ءبىز اپامىزدان ەستيمىز. اپام قارا ولەڭنىڭ شەبەرى. كەزىندە ءبىر داپتەر عىپ جازىپ الىپ ەم. ءوزى تۋرالى:

ءاسىلىم-اي،

ءاسىل حاتقا جاراسقان جاسىلىم-اي.

قازىعۇرتتىڭ  باۋرىندا تۋىپ ءوستىم،

جامان ەمەس مەنىڭ دە ءناسىلىم-اي، – دەيدى.

راس، ءناسىلى جامان ەمەس. توركىنى – قازىعۇرت ەتەگىن جايلاعان شەگىر جۇرتى. اتاقتى ەستەمەس بولىس، مانەكە بي ۇرپاعى. توركىن جۇرتىن ءجيى ەسكە الىپ وتىراتىن. «مانەكە بابامنىڭ رىسقال دەگەن ايەلى دانەك قوسىپ، نان پىسىرەتىن. سونى ءبارىمىز جەۋشى ەدىك. سونداي ءتاتتى بولۋشى ەدى» دەيدى. ءوزى پەرزەنتسىز رىسقال اجەمىز اپامدا باۋرىنا باسقان ەكەن. قايتىس بولارىندا دا «مەنى «قىش قورعانعا»  اپارىڭدار دەپ كۇبىرلەپتى. ونى جۇرتتار اۋەلدە تۇسىنبەگەن. سويتسەك، ول قازىعۇرتتىڭ باۋرىنداعى مازارات ەكەن عوي. تاعى بىردە ىڭىلداپ وتىرىپ:

ويعا شىققان بۇلدىرگەن،

قىرعا شىققان بۇلدىرگەن.

تۋىسقانىڭ بولماسا،

قادىرىڭدى كىم بىلگەن –

دەپ قارلىعىڭقى، قوڭىر داۋىسپەن اندەتەدى. اپام باۋىرمال ادام ەدى. ۇرپاق دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. جۇرەگى مەيىرىمگە تولى جان بولاتىن. اۋلەتتىڭ تالاي بالا-شاعاسىن اسىراعان. تالاي جەتىمدەرگە پانا بولعان. جاقسىبەك دەگەن اتامىزدىڭ ايەلى قايتىس بولىپ، ارتىندا قىزىل شاقا بالا قالادى. سول بالانى بيەنىڭ سۇتىمەن اسىراپ، ادام قىلادى. قالجان اجەمنىڭ بالدارى تەمىرەتكى شىعىپ قاتتى اۋىرادى. شىمكەنتكە دوعدىرعا جاتقىزادى. سول بالدارعا قاراپ، اپام 6 اي اۋرۋحانادا جاتقان عوي. ساپارالى دەگەن تۋىسقان اعامىزدىڭ اناسى كەتىپ قالىپ، ەمىزۋلى كۇيىندە قالىپ قويادى. سونى اپام باعىپ-قاعىپ، جەتكىزگەن عوي. ساپارالى كوكەم: «ءسولتاي اپامدى ءوز شەشەمنەن ارتىق كورەم» دەيدى وسى كۇندە جەتپىستەن اسقان شاعىندا. اپامنىڭ ەرەكشە مەيىرىمىنە شومىلىپ وسكەندەردىڭ قاتارىندا بىزدە بارمىز. اكە-شەشەمىز ىڭعي قويداعى اۋىلدا جۇرەدى. سوۆحوزدىڭ قويىن باعۋدان قولدارى تيمەيدى. ءبىزدى انامىز تۋعاننان كەيىن، ءسال جەتىلگەن سوڭ اۋىلدا وتىرعان اپامنىڭ قولىنا اكەپ تاستايدى. اكە-شەشەمىزدى وقتا-تەكتە كورەمىز. ەسىمىزدى بىلگەندە جانىمىزدا قارايىپ جۇرگەن قامقورشى ادام – اپامىز. ساپارالى كوكەم ايتقانداي سوندىقتان ول كىسى بىزگە اكە-شەشەمىزدەن ارتىق. انامىزعا قاراعاندا اپامىز جاقىن. اكە-شەشەمىز كەلگەندە كادىمگىدەي جاتىرقاپ تۇرامىز. اپامىزدىڭ الدىندا ەمىن-ەركىنبىز. «مىنالار اكە-شەشەسىنەن بولەكتەنىپ، جابايى بولىپ قالعان عوي» دەيدى كورگەن جۇرت. ول راس. ءبىزدىڭ انامىزدى –  جەڭشە، اجەمىزدى –  اپا دەپ جۇرگەنىمىز دە سودان. جارىقتىق انامدى سول كۇيى اپا دەي المادىم. اپامدا ءبىزدى  وز بالاسىنان  (اكەمىزدەن) ارتىق كورەدى. وعان بىزدەن قاتتى ۇرسادى كەيدە. ءبىزدىڭ الدىمىزدا حاننان قاھارلى بوپ كورىنەتىن اكەمىز اپام ۇرىسقان كەزدە موپ-موماقان بوپ،  ۇندەمەي، باسىن تومەن سالىپ، وتىرىپ قالادى. اكەمە اپامنىڭ ەڭ قاتتى ايتقان ءبىر كەزىن دە كورگەنمىن، وندا اپام: «مەن ساعان ءومىرىمدى ارناعانمىن، ءبىلدىڭ بە؟» دەپ ەدى اكەمە. استارىندا ءبۇتىن  ءومىر جاتقان، قورعاسىنداي وسى ءبىر اۋىر ءسوزدىڭ ءمان-جايىن جوبالاپ بىلەتىندەيمىن. قالشابەك اتام 1945 جىلى قايتىس بولعاندا اكەم بەس جاسىندا جەتىم، اپام 30 جاسىندا جەسىر قالعان عوي. سودان جالعىز بالاسى باتىر ءۇشىن كۇيەۋگە شىقپاي، قالعان 60 جىل ومىرىندە جار توسەگىن تارك ەتكەن. قالشابەك اتام: «ءسولتايدى تارازدىڭ ءبىر باسىنا سالىپ،  ءبىر باسىنا اقشانى سالىپ» العانمىن دەيدى ەكەن. سونى اپام اقتاعان عوي.

اپام 2004 جىلى توقسان جاستا قايتىس بولدى. مەن سوندا قىرىقتامىن. قىرىق جىل بويى اپامنىڭ مەيىرىمىنە قانىپ ءوستىم. ول بىزگە مەيىرىمىن اياماي توكتى. ەر جەتكەنشە ءبىزدى اسىرادى. ۇن مەن ەتىن، قانت پەن ءشايىن اكەم ارينە اكەپ تاستايدى. بىراق ەتتى اسىپ، ناندى جاۋىپ بەرەتىن – اپام. ول كىسى ءبىزدى قاتتى جاقسى كورىپ،  تىم ەرەكەلەتىپ جىبەرگەن. ەسەسىنە ءبىز ەرەكشە ەركە، تىم ەركىن اتموسفەرادا وستىك. بەتىمىزدەن قاقپاعان. ساباق وقىپ بولعان سوڭ، ويىننىڭ سوڭىندامىز. لاڭگى، اسىق، جەتى تاس، جاسىرىنباق، ەسەك كوكپار، لاي اتىسپاق، قار اتىسپاق، سىرعاناق، فۋتبول، قىحى، شەكەم تاس، ماك، قىزىل جالاۋ ت.ب –  بىز وينايتىن ويىندار تىزبەسى وسىنداي. كەشكە دەيىن ويىن ويناپ، يت سىلىكپە بوپ ۇيگە كەلەمىز. اپام ءبىر اۋىز ءلام دەپ قايدا، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ دەمەيدى. تاماعىڭدى دايىنداپ، قاراپ وتىرادى. ول كىسىگە  ازاننان قارا كەشكە دەيىن بىتپەيتىن ءۇي تىرشىلىگىنىڭ كەيبىر جەرىندە عانا قول ۇشىن بەرەمىز. قىستى كۇنى پەشكە وت جاعىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن جىلىتۋ كەرەك. ول ايتۋعا وڭاي نارسە. كومىردى سىرتتان تاسىپ اكەپ بەرسەك تە، ونى ۇشتاندىرۋ دەگەن ءبىر ازاپ نارسە بار. ول تەك اپامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا. كومىردى سۋعا قالاي قارۋ كەرەك، تامىزىق بولار اعاشتى قالاي قويۋ كەرەك، ودان وتتى ۇشتاندىرعاندا «ۇشقىننان جالىن لاۋلاۋ ءۇشىن» قانداي ماقاممەن  ۇرلەۋ كەرەك دەگەن قانشاما بىزگە تىلسىم دۇنيەلەر بار. وت جاعۋدىڭ سيقىرىن بىلەتىن اپام عانا. سونشاما ابىگەردەن سوڭ وت ۇشتانىپ، گۇرىلدەپ پەش جانا باستايدى.  ءۇيدىڭ ءىشى جىلىپ، بەرەكە كىرەدى. ارتىنان قارا قازان بۇرقىراپ، ەتتىڭ ءيىسى مۇرىندى جارا باستايدى. يىنىنەن ارەڭ دەمالعان كوك شاۋگىم ءشاي سەلكىلدەپ، داستارحانعا كەپ قوناقتايدى. اپامنىڭ  شەكەسى كۇيە بوپ ءجۇرىپ، ارپالىسىپ جاپقان قىپ-قىزىل تاندىر نان  تابەتىڭدى قوزدىرىپ قول بۇلعاپ ول تۇرادى. كەڭەستىك ءىرى  شاقپاق قانتتار  كوزدىڭ جاۋىن الىپ، داستارحانعا اق قويداي بىتىراپ  شاشىلادى. اراگىدىك قۇداي بەرسە تومپاق كۇلشە، اق كامپيت، ءىريس، باتونچيك سىندى ءتاتتى-پاتتىلەر دە داستارحانعا قوسىلىپ قالادى.

وسىنداي ءبىر ءابىرجىپ جاتقان ساتتەردە اپامنىڭ ەسكە ساپ تۇراتىن ءبىر ءسوزى بار: «اقىلدى قوماعاي قازاننىڭ استىنا قارايدى، اقىلسىز قوماعاي قازاننىڭ ۇستىنە قارايدى» دەگەن. تاعى دا داۋلەت اتامنىڭ: «پىسىرەرلىك تابىلسا، كۇيدىرەرلىك تابىلار» دەگەن ءسوزىن دە ەسكە الۋدان تانبايدى. ول ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى وتىن ەمەس، تاماق دەگەنى. ايتسەدە، وتىن قامداۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. اۋىلدا  لاۋلاپ جانىپ تۇرعان گاز جوق. وتىنىمىز: كومىر، تەزەك، قۋراعان اعاش بۇتاقتارى. جاز شىعا ەسىك الدىنداعى الا سيىردىڭ تەزەگىن يلەمەي تىنىشتىق جوق. ول بىتكەنشە اپام قۇلاق ەتىمىزدى جەيدى. «انا تەزەك قاشانعى جاتادى؟ كىم يلەپ بەرەدى ونى؟ انا كانالكۇلدىڭ بالدارىن قاراشى، ءبارىن ىستەپ قويدى» دەپ اپشىمىزدى قۋىرادى.  كانالكۇل دەپ وتىرعانى كورشىمىز – امانگەلدى كوكەمنىڭ ۇيىندەگى جەڭەشەمىز. امانگەلدى كوكەمنىڭ بالدارى شىنىندا ەڭبەكقور. اۋىل بويىنشا ءشوپ جيناۋ، تەزەك ىستەۋدە ولار الدىنا جان سالمايدى. ءبىزدىڭ بەيقامدىعىمىزعا قاتتى اشۋلانعاندا: «سەندەر جالعىزدىڭ تاپقانىن ءىشىپ-جەپ، ماس بوپ جۇرسىڭدەر عوي اشەيىن» دەپ تۇيرەيدى. جالعىز دەپ وتىرعانى – اكەمىز. ول كىسى قويدا. جالعىز بولاتىنى – ول اتامىزدان قالعان جالعىز تۇياق. كەيدە قامىققاندا «سورلى جالعىزدىڭ ءجۇرىسى اناۋ. تايراڭداپ سەندەردىڭ جۇرىستەرىڭ مىناۋ» دەيدى. سوندا مەن تۇسىنبەيمىن: «ءبىزدى عوي باعىپ-قاعىپ، بەتىمىزدەن قاقپاي، تايراڭداتىپ قويعان اپامنىڭ ءوزى. ەندى ول ءۇشىن ءبىزدى نە ءۇشىن جازعىرادى؟» دەپ. سودان تەزەك تە ىستەلەدى. ونى اۋەلى يلەيسىڭ. ارتىنان دومالاقتاپ شاپەتتەۋ كەرەك.  ودان كەيىن كەپتىرەسىڭ. بەتى كەپكەننەن كەيىن استى كەبۋ ءۇشىن  اۋداراسىڭ. ودان سوڭ  ۇيمەلەپ  جينايسىڭ. ەڭ سوڭىندا تەزەكحاناعا كىرگىزىپ، رەتىمەن قالايسىڭ. اپامنىڭ تاعى ءبىر ءىسى –  تاندىر جاساۋ. ول دا ءۇش-ءتورت كۇنگە سوزىلاتىن پروتسەسس. اۋەلى بىزگە جوتادان سارى توپىراق اكەلدىرەدى. جەرگە ەسكى كيىز ياكي ماتا توسەپ، سوعان جايىپ ۇگىپ، مايدالايدى. ونى جاقسىلاپ اتتىڭ قىلىن قوسىپ، يلەيدى. ودان كەيىن ءبىز ونى سىلەمىز قاتىپ قۇلاعانشا  بالاقتى ءتۇرىپ الىپ،  اياقپەن باسامىز. ودان قالسا قولمەن  ءۇزىپ-جۇلىپ مىجعىلايمىز. «بۇل بالشىقتى قاشانعى  مىجعىلايمىز؟» دەپ ءبىز ىعىر بولامىز. اپام بىلق ەتپەي: «ءپىسسىن ءدا» دەيدى. پىسكەن، پىسپەگەنىن انىقتايتىن ەكسپەرت تەك سول كىسى. ءبىزدىڭ مۇرنىمىزعا ءيسى بارمايدى بۇل ءىستىڭ. ءبىز تەك جالدانعان قارا  «گاستاربايتەر» ەسەبىندەمىز.  سودان ءبىر كۇنى كيىز باسۋ ۋاقىتى كەلەدى. اپام وعان كوپ دايىندالادى. اۋەلى شۋاشىن كەتىرۋ ءۇشىن قويدىڭ ءجۇنىن جۋىپ، تازالايدى. ودان كەيىن ونى بىلبىراتىپ، جۇمسارتۋ ءۇشىن اۋەلى قولمەن تۇتەتىپ، ودان كەيىن ساباۋمەن سابالايدى. ءجۇندى سابالاۋعا اسارعا ابىسىندار كەلەدى. ارا-اراسىندا ءتيىپ-قاشىپ بىزدە قاتىسامىز. ودان سوڭ ءجۇندى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋعا بويايدى. ول ءۇشىن ءجۇندى قازانعا سالىپ، بوياۋعا ارالاستىرىپ قايناتادى. قايناتىپ، بوياۋدى ءجۇننىڭ بويىنا ابدەن سىڭدىرگەن  سوڭ، ونى كەپتىرىپ، كۇنگە جايىپ قويادى. بويالعان ءجۇن كەپكەن سوڭ ءشيدى جەرگە توسەپ، ونىڭ ۇستىنە ءتۇرلى-ءتۇستى جۇنمەن ورنەك سالۋعا كىرىسەدى. قوشقار ءمۇيىز، يرەك سىزىق ويۋدىڭ نەشە تۇرىمەن عاجاپ ورنەك جاسالادى. ءبىزدىڭ اپام بۇنداي كەزدە تەڭدەسسىز سۋرەتشى. ەڭ سوڭىندا ءتۇرلى-ءتۇستى تەكەمەت پايدا بولادى. قاراساڭ كوزدىڭ جاۋىن الادى. ول تەكەمەتتىڭ جانىندا پيكاسسو ادىرەم قالسىن. ودان كەيىنگى ەتاپ تەكەمەت سالىنعان ءشيدى وراپ، جىپپەن مىقتاپ بۋادى. ال سودان سوڭ  ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ، دومالاتىپ، تەپكىلەۋ باستالادى. ول قارا كەشكە دەيىن سوزىلادى. ودان سوڭ، ابدەن سىلەسى قاتىپ، تەپكى جەگەن تەكەمەتتىڭ  بەتىن اشىپ، ايەلدەر قاتار وتىرىپ، بىلەكتەرىمەن ۋقالايدى. ماقسات –  ودان سايىن كيىزدى ءپىسىرۋ. ەڭ سوڭىندا تەكەمەتتى جايىپ، جايىنا تاستايدى. دايىن بولدى دەگەن ءسوز. ارتىنان ابىسىنداردىڭ گۋ-گۋ اڭگىمەسىنە ۇلاسقان كەرەمەت ءشاي بولادى.

اسىلىندە اپام ەركەك بالاعا سونداي جۇمساق، ال قىز بالاعا قاتتىراق. جىلى جۇمساق، ءتاتتى تاماق بولسا ءبىرىنشى  ەركەك بالا جەسىن دەيدى. سولارعا قاراي سىرادى. ودان كەيىن بارىپ قىزداردىڭ الدىنا جىلجىتادى. قىزداردى قيت ەتسە «ءاي، ويتپە، بۇيتپە» تىيىپ وتىرادى. بىزگە قاراعاندا قىزدارعا دەگەن تالابى قاتتىراق. ولارعا: «ءاي، جازعان-اۋ، ەرتەڭ بارعان جەرىڭ اكەپ تاستايدى» دەپ ەسكەرتىپ وتىرادى.

اپام تاماقتىڭ نەشە ءتۇرىن جاساۋعا دا شەبەر. و كىسىنىڭ اۋقات ءمازىرى ناعىز قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنان تۇراتىن. بيدايدىڭ تالقانىن   مايمەن شىلاپ، قايناتىپ، وزگەشە ءبىر بىلامىق ىستەيدى. «بۇل نە اپا؟» دەسەك: «قارا تەنتەك» دەيدى. اۋقاتتىڭ بۇنداي ءتۇرىن ءبىرىنشى رەت ەستيمىز. ودان سوڭ ءبىر شاراعا تولتىرىپ، قۇرت ەزەدى. ءسويتىپ، بارىمىزگە ءداۋ پيالايمەن ىشكىزەدى. ەزىلگەن قۇرتتىڭ ءدامى ءالى اۋىزدان كەتپەيدى، شىركىن. «ىلگەرىرەكتە قىستى كۇنى اتتىلى ەكى ادام كەتىپ بارا جاتسا كەرەك. بىرەۋىنەن اۋزىنان  ءبىر قارىستاي، ەكىنشىسىنىڭ اۋزىنان ەكى-ءۇش قارىس بوپ بۋ شىعىپ بارا جاتقان قۇسايدى. سونى كورگەن بىرەۋ اناۋ اۋزىنان ءبىر قارىس بۋ شىعىپ بارا جاتقان ادام ۇيىنەن قازى جەپ، اۋزىنان ەكى-ءۇش قارىس بوپ بۋ شىعىپ بارا جاتقان ەزىلگەن قۇرت ءىشىپ شىققان  ەكەن دەپ ايتىپتى» دەيدى اپام. ەزىلگەن قۇرتتى قازىر كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايتىن شىعارسىڭ. ەزىلگەن قۇرتتىڭ كەرەمەتىن قازاق قارا ولەڭدە بىلاي جىرلايدى:

قاراتاۋ بىردە مۇنار، بىردە تۇمان،

اياعىن اسەم باسار جورعا قۇنان.

جاقسىمەن وزدەرىڭدەي سىرلاسقاندا،

ەزدىرىپ، قۇرت ىشكەندەي شەردەن شىعام.

تاعى ءبىر كەرەمەت تاماعى –  جۇقپا تۇزدىقتاۋ.  ول ءۇشىن قازانعا سارى مايدى سالىپ، پياز قۋىرادى، كەيىن وعان سۋ قۇيىپ،  قايناعان سۋعا جۇقپا سالادى، دايىن بولىپ، كەسەگە قۇيىلعان جۇقپاعا ەزىلگەن قۇرت قوسادى. مىنە، قازاق كۋحنياسىنىڭ عاجايىپ ءبىر تەحنولوگياسى. جۇقپانىڭ ءبىر كەسەسىن ىشكەن ادامنىڭ كۇنى بويى قارنى اشپايدى. كۇزگە قاراي بيدايدى قۋىرىپ، قول ديىرمەن مەن تالقان تارتامىز. اپامنىڭ تاعى ءبىر ادەتى، ەت تاۋسىلاردا ءبىر اسىم ەتتى «قوناق سىباعاسى» دەپ ۇنعا سالىپ قويادى. ول ەت ەندى ۇيگە قوناق كەلمەي اسىلمايدى دەگەن ءسوز. كەلىنىنە دە ءاردايىم ۇنەمشىلدىكتى ەسكەرتىپ: «تارتا جەسەڭ تاي قالار، قويماي جەسەڭ نەڭ قالار» دەپ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرادى. ءار نارسەگە وراي ول كىسى ايتار ويىن ءجاي ايتىپ قويا سالمايدى، ارتىنان مىندەتتى تۇردە ءبىر مىسال كەلتىرىپ، بەكىتىپ وتىرادى. مىسالى، قىس كەلە جاتقاننان ايتاتىن ماقالى مىناۋ: «قىس كەلە جاتقاندا ايتادى ەكەن دەيدى: «تونى جوققا سالەم ايت، ەتىگى جوققا ءوزىم بارام» دەپ». قىستىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە كادىمگىدەي ويلانىپ قالاسىڭ.

اپام وتە ەڭبەكقور ەدى. ءوزىنىڭ ءجيى ايتاتىن «جاتقانعا جان جۋىماس» دەيتىن ءسوزى بار. ول كىسىنىڭ بوسقا قاراپ وتىراتىن  كەزى وتە سيرەك بولاتىن.  قولى قالت ەتسە كوبىنە قارا ماشينەسىن  اينالدىرادى. ول كىسى ىسمەر ەدى. ناعىز شەبەر. قارا ماشينەمەن تىكپەيتىن نارسەسى جوق. اۋلەتتىڭ تالاي بالاسىن سول كىسى كيىندىرەتىن. ءوزىمنىڭ اعالارىم مەكتەپكە دە سول كىسىنىڭ تىگىپ بەرگەن كويلەگىن كيىپ، سول كىسىنىڭ تىگىپ بەرگەن سومكەسىن ۇستاپ باردى.  ۇيدە العاش رەت مەكتەپكە ماگازيننىڭ كويلەگىن كيىپ بارعان مەن شىعارمىن. ول 1972 جىل بولاتىن.  دەمەك، جەتپىسىنشى  جىلدارعا دەيىن ءبىزدىڭ اۋىلدا  دۇكەندەردەن دايىن كيىم ساتىپ الا قويۋ دەگەن بولا بەرمەگەن نارسە. اكەمدە ايتىپ وتىرۋشى ەدى: «حالىقتىڭ قارنى نانعا 60 جىلدارى عانا تويدى» دەپ. ياعني، 60 جىلدارعا دەيىن حالىقتىڭ قارنى اش  بولعان، ودان كەيىن قارنى تويعان سوڭ عانا كويلەك ىزدەي باستاعان عوي. «قارنى توق، كويلەگى كوك» دەگەن ءسوز رەتى وسىدان شىقسا كەرەك. ول كىسىنىڭ تىكپەيتىن نارسەسى جوق. كويلەك-كونشەك، شاپان، جەلەتكى، دامبال ت.ب. ءوزى توقسانعا كەلگەنشە ءوز كويلەگىن ءوزى تىگىپ كيىپ كەتتى. پىشەتىن دە، تىگەتىن دە ءوزى. بازاردان  تەك ماتا اكەپ بەرەمىز. قۇراق قۇراۋدىڭ ول كىسى سۋ جورعا شەبەرى بولدى. قۇراق قۇراۋ – اپامنىڭ ەڭ سۇيىكتى ءحوببيى ەدى. مىڭداعان تۇككە ارزىماي قالعان ماتا قيىندىلارىنان ءبىر قاراساڭ كەرەمەت قۇراق قۇراپ شىعادى. ول كىسىنىڭ قۇراعان قۇراقتارى تالاي جەرگە تاراعان. قانشاما ۇزاتىلعان قىزداردىڭ جاساۋىنىڭ ءسانىن كەلتىردى. قارا ماشينە اجىراماس سەرىگى بولدى. كوزى دە وتكىر ەدى. توقسانعا كەلگەنشە قارا ماشينەنىڭ ينەسىنە ءجىپتى ءوزى وتكىزىپ الا بەرەتىن. كەيبىر كەزدەردە عانا «ءجىبىن وتكىزىپ بەر» دەپ ايتاتىن.

اپام ءبىزدىڭ تەك تاماق اسىراۋشىمىز عانا بولعان جوق. ول كىسى ءبىزدىڭ رۋحاني ازىقپەن دە اسىرادى. دارەت الىپ، ناماز وقۋدى ءبىز سول كىسىدەن كوردىك. ورازا تۇتىپ، سارەسى ءىشۋدى سول كىسىدەن كوردىك. تالاي تۇندە سارەسىن بىرگە ىشتىك. سارەسىنىڭ ءشايى وزگەشە ءتاتتى ەدى. وندا ورىك، مەيىز بولادى. قانت قوسىلعان ءتاتتى، مايلى تالقان بولادى. سونىڭ ءدامىن تاتۋ ءۇشىن ءتۇن جارىمدا تۇرامىز. اياق استىنان ويانىپ كەتسەڭ، اپام شوقيىپ سارەسى ءىشىپ وتىرادى. ايتەۋىر، اشەيىندە تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتايتىن ءبىزدىڭ سارەسى ىشەردە ۇيقىمىز شايداي اشىلاتىن. سودان مەكتەپكە بارىپ، قاناتىم قاتايعان سوڭ مەن ناعىز قۇدايسىز پيونەر  بوپ شىعا كەلدىم.  وزىمشە، ءدارۆيننىڭ ءىلىمىن بويىما ءسىڭىرىپ، دانىشپان بوپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى اڭگىمە بارىسىندا اۋزىنان قۇدايدى تاستامايتىن اپاما «اپا، قۇدايدى ايتا بەرەسىز، قۇداي جوق قوي» دەدىم. سونداعى اپامنىڭ ءتۇرى ەسىمنەن شىقپايدى. ول كىسى قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ، ۇستىنەن بىرەۋ ءبىر شەلەك مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بوپ سەلك ەتىپ، قاتتى شوشىدى. ارتىنان ەسىن جيىپ: «ءاي، كىم ايتتى ساعان ويدەپ؟! ايتپا ءويتىپ. قۇداي ۇرىپ كەتەدى» دەيدى. مەن جايباراقات: «مەكتەپتە اپايلار ايتىپ جاتىر» دەيمىن. اپام: «ايتپا، ءويتىپ، قاراڭ قالعىر سەنىڭ اپايلارىڭ تۇك بىلمەيدى. ولار وتتاي بەرەدى» دەيدى. قاراما-قارسى ەكى پىكىردىڭ اراسىندا قالعان مەن ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ساۋاتسىز كەمپىردىڭ سوزىنەن گورى، ون جىل سوۆەت مەكتەبىندە وقىعان،  وعان قوسا ارۋ استانامىز الماتى شاھارىندا ينستيتۋت بىتىرگەن اپايلارىمنىڭ ادەمى سوزىنە سەنەم، ارينە.  يا، سولاي بولدى. بىراق مەنىڭ جۇرەگىمە ەرەكشە ءىز قالدىرعان ءبىر نارسە بار ەدى. ول اپامنىڭ مەنىڭ جاڭاعى «قۇداي جوق» دەگەن ءسوزىمدى ەستىگەندەگى سەلك ەتىپ، شوشىعان ءتۇرى. سول نارسە اقىرى مەنى جەتەلەپ كەلىپ، قۇدايدىڭ جولىنا الىپ كەلۋگە سەبەپشى بولدى-اۋ دەيمىن. مۇمكىن تاعى الگى ءتۇن جارىمدا تالاي رەت اپاممەن بىرگە ىشكەن سارەسىنىڭ دە ۇلەسى بار شىعار بۇندا.  سويتسەم، سول كەزدە اپام ءارىپ تانىماعانمەن قۇدايدى تانيدى ەكەن، اپايلارىم ءارىپ تانىعانمەن قۇدايدى تانىمايدى ەكەن عوي. تەگى، اپامنىڭ دىندارلىعى انانىڭ سۇتىمەن كەلىپ، اتانىڭ تاربيەسىمەن سۇيەككە سىڭگەن نارسە. و كىسى اندا-ساندا تەليۆيزور قارايتىن. سوندا كەنەتتەن ەكراندا شوشقا كورىنە قالسا «ءويبۋي-ي!» دەپ ەكى قولىمەن بەتىن جاۋىپ، بۇكشيە قالاتىن. سول بۇركەنىپ وتىرعان كۇيى بىزگە: «كەتتى ما؟» دەيتىن شوشقانىڭ اتىن اتاماي. شوشقاعا قاراپ، تەلمىرىپ وتىرعان ءبىز: «كەتتى اپا.  قاراي بەرىڭىز» دەيمىز عوي. اپام سوندا بارىپ باسىن كوتەرەتىن. شىن تاريحتى دا سو كىسىدەن ەستىدىك. مىسالى، ءبىز ومىرىمىزدە ەستىمەگەن، تاريح كىتابىنان وقىماعان اشتىق جايلى ءاپسانانى دا سو كىسىدەن ەستىگەنبىز. «ەسەكپەن كەتىپ بارا جاتامىز. جولدىڭ ەكى شەتى پىرداي بوپ ادامدار ءولىپ جاتادى» دەيدى اپام ءشاي ءىشىپ وتىرىپ. ەستەن تانىپ ءبىز وتىرامىز: «ول نە قىلعان ولىكتەر؟ جارايدى ولگەن ەكەن، ولسە نەگە ولاردى كومبەيدى»؟ دەيمىز. اپام: «و، جازعا-ا-ان! كىم كومەدى؟ كومەتىن ادام جوق. بارىنىڭ شاماسى جوق. اش قوي. قۇر سۇلدەسى قالعان» دەيدى. ميعا كىرمەيتىن اڭگىمە. ارينە، ءبىزدىڭ تار ميىمىزعا. اپامنىڭ ناننىڭ ءبىر ۋاعى جەرگە تۇسسە جانى قالمايتىنىن كەيىنىرەك ءسال-ءپال اڭداعانداي بولدىق. و كىسىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭى دە تەرەڭ تاريح قاتپارلارىن قوزعايدى:

ءانديجاننان ات كەلدى،

ات جالىندا حات كەلدى.

اپارماي كەتكىر قۋ پويىز،

اپارىپ تاستاپ، بوس كەلدى.

سوعىستىڭ زارى عوي.

جارىقتىق اپامنىڭ ءومىرىن ءۇزىپ-جۇلىپ قۇراپ وتىرمىن. ءبىر قىزىق ادەتى بار ەدى. ءدارى كورسە ىشە سالاتىن. «ءوي، اپا ول ءدارىنى نەگە ىشەسىز؟ ءسىز اۋىرىپ تۇرعان جوقسىز عوي. اۋىرساڭىز ونىڭ سىزگە جاعاتىن، جاقپايتىنىن قايدان بىلەسىز؟» دەيمىز اڭ-تاڭ بوپ. اپام: «ءاي، ءبىر جەرىمە جاقپاسا ءبىر جەرىمە جاعار. ونىڭ ۇستىنە وكىمەت بۇنى بەكەرگە شىعارعان جوق قوي. وبال بولادى دەپ ىشە سالدىم» دەيدى.  مىنە، اپامنىڭ تەمىردەي لوگيكاسى. تىرپ ەتىپ كور!

قارا ماشينەگە قادالىپ كوپ قارادىم. ۇيگە اپام قايتا كىرىپ كەلگەندەي بولدى. ءار جەرىن سيپالاپ، قۇماردان شىقتىم. قايران، «قارا ماشينە»! اپامنىڭ كوزى عوي. ماشينەنىڭ ءار جەرىندە اپامنىڭ قولىنىڭ تابى قالعان. ءيسى سىڭگەن. كوڭىلىم بوساپ، كوزىم جاسقا شىلاندى. ءىشىمدى بىردەڭكە تىزىلداپ، اشىتىپ، جىرىپ ءوتتى.  ەرىكسىز وتكەن-كەتكەن  ەسكە ءتۇستى. اپام جارىقتىق كولبەڭدەپ، كوز الدىما كەلدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، بەينەسى، ءاجىم باسقان مەيىرلى ءجۇزى، تيراسكىدەگى  تەرەزە الدىندا سىرتقا قاراپ، شوقيىپ وتىرعان كەيپى. قارلىعىڭقى، جاعىمدى، جۇمساق داۋسى. قارا ماشينە ءوزى ءبىر ادەمى، ەرەكشە مۇلىك. قىزىعۋشىلىعىم ارتىپ، ءىشى سىرتىن اقتارىپ قارادىم. استىڭعى قورابىن اشتىم. تەمىرگە بادىرايتىپ «1976»  دەگەن سان باسىلعان ەكەن. بۇل ونىڭ زاۋىتتان شىققان جىلى.   شىققانىنا قىرىق جىل بولعان. ءالى زىرىلداپ تۇر. تىگىس تىگەتىن ادام بولسا كەرەككە جاراپ-اق تۇر، شىركىن. نە دەگەن مىقتى ماشينە. تاريحىن تەكسەردىم. ماشينەنىڭ شىققان جەرى رەسەيدىڭ پودولسك قالاسى ەكەن. سويتسەم، ول ورىستاردىڭ بۇيىمى بولماي شىقتى. انىعىندا امەريكادان شىققان قۇسايدى. نەگىزگى شىققان تەگى – امەريكاندىق «زينگەر» كورپوراتسياسى. «زينگەر» – بۇگىندە عارىشتىق، اسكەري، تۇرمىستىق تەحنيكا، دۆيگاتەلدەر شىعارۋمەن اينالىساتىن  الەمدىك ءىرى  الپاۋىت كومپانيا. نەگىزىن قالاعان امەريكاندىق يسااك زينگەر دەگەن ەۆرەي. زينگەر ءوز بيزنەسىن 1851 جىلى تىگىن ماشينەسىن شىعارۋدان  باستاعان. زينگەر اتاقتى ونەرتاپقىش بولعان. ول بىراق تىگىن ماشينەسىن تۇگەل ءوزى ويلاپ تاپپاعان. ونى ودان بۇرىن باسقالار ويلاپ تاپقان. بىراق ەپەتەيسىز بولعان. كەڭ تاراماعان. سونى زينگەر قولعا الىپ جەتىلدىرگەن. ماشينەنىڭ شورنەگىن (چەلنوك) جوندەپ قويعان (اپام وڭكەي شورنەگىم بۇزىلىپ قالدى دەپ، شۇقىلىناتىن دا وتىراتىن). بىرەۋ ويلاپ تاپقان كوزى بار ينەنىڭ پاتەنتىن ساتىپ العان. ءسويتىپ، جەتىلگەن ماشينەنى اۋەلى امەريكادا، سوسىن  الەمگە تاراتقان عوي، ساباز. «زينگەر» تىگىن ماشينەسى سودان بەرى ءجۇز جىل بويى  ميللونداپ  دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراۋمەن كەلەدى. «زينگەرگە» دەيىن جالپاق الەمدەگى جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىندە قولمەن تىگىس تىككەن عوي. ءسويتىپ، بۇل ماشينە جالپاق الەمدە ءبىزدىڭ اپام سياقتى تالاي جاننىڭ كۇنكورىس قۇرالى بولعان. ال، رەسەيگە كەلۋ تاريحى مىناۋ: «زينگەر» كومپانياسى رەسەي يمپەرياسىندا 1900 جىلى پودولسك قالاسىندا تىگىن ءماشينالار زاۋىتىن اشقان. 1918 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان سوڭ، بولشەۆيكتەر زاۋىتتى كامپىسكەلەپ،  «گوسشۆەيماشينا» عىپ وزگەرتكەن. زاۋىتتىڭ بولىمشەلەرى باكۋ، تيفليس، تاشكەنت قالالارىندا اشىلعان. «زينگەر» –  ەڭ العاشقى، ەڭ اتاقتى الەمدىك تۇرمىستىق برەندتەردىڭ ءبىرى. مىنە، مەنىڭ اپامنىڭ وتىز جىل قيماس سەرىگى بولعان «زينگەر» «قارا ماشينەسىنىڭ» قىسقاشا تاريحى وسىنداي.

قايران، «قارا ماشينە»، ەندى مىنە جەتىمسىرەپ تۇر. ونى زىرىلداتىپ تىگىس تىگەتىن اپام جوق ۇيدە. قايران، قامقورشى اسىل اپام! جارىقتىق جانىڭدا قىرىق جىل بولسامدا، تۇيىردەي قادىرىڭدى بىلە الماپپىن-اۋ! ءوزى ايتقانداي: «قادىرىڭدى كىم بىلگەن...» دەپ. قارا ماشينە سەكىلدى ءبىز دە سەنى تاپپاي قالدىق. داستارحان جيىلعان سايىن اپام: «ە، قۇداي! امان، ساقتاپ، ءابۇيىر بەر! ويداعى-قىرداعى شىراقتارىمدى امان-ەسەن قىلىپ، بەرگەنىڭە بەرەكە بەر!» دۇعا جاساۋشى ەدى. مەنىڭ دە و كىسىگە ىشتەي جاسار دۇعام: «ە، راببىم! ءسولتاي اپامدى قابىر، توزاق ازابىنان ساقتاپ، جانناتىڭا كىرگىزە گور!» دەۋ عانا! باسقا قولدان نە كەلەر؟ وتكىنشى دۇنيە كىمنەن وتپەگەن. كىمدى الداماعان. كىم الدانباعان وعان؟! كامپيت كورگەن جاس بالاداي كىم وعان قىزىعىپ، ارتىنان وپىق جەمەگەن... يا.

P.S.وتكەندە، اۋىلدا اعايىن وڭال دەگەن كوكەمىز قايتىس بولدى. كوڭىل ايتىپ باردىق. بالاسى ماناپ ايتادى: «مىنا سىزدەر وتىرعان زال تامنىڭ پولىن وتكەندە عانا كىراسكىلەپ ەدىك. سونى كەپپەي تۇرىپ، كوكەم بىلمەي باسىپ كەتىپتى. پول ەندى كەپتى. اكەمىزدىڭ ءىزى سو كۇيى قالىپ قويدى. مەن ول ىزگە تيمەي-اق قويىڭدار دەدىم» دەيدى. سوندا بۇل اڭگىمەنى تىڭداپ وتىرعان ەسىل دەگەن اعامىز: «وندا سول ءىزدى ەندى قۇرمەتتەپ، ءسۇيىپ وتىرىڭدار» دەدى.  ءبارىمىز تىرس ەتپەي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدىق.

اقجول قالشابەك

2019 جىل، ءساۋىر ايى

Abai.kz